حضرت ام فروه بنت قاسم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام صادق است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مادر امام صادق (ع) اُمّ فَروه، دختر "قاسم بن محمد بن ابی‌بکر است. حضرت درباره مادرشان فرموده‌اند: "مادر من از کسانی بود که ایمان داشت و با تقوا و نیکوکار بود و خدا نیکوکاران را دوست دارد".

مقدمه

اُمّ فَروه، دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر تیمی، از طریق پدر بزرگوار خود که شاگرد مکتب امام زین العابدین بود، با خاندان پیغمبر (ص) آشنا شد. وی در دوران خردسالی، بارها شاهد نقل روایت پدرش از علی بن الحسین (ع) بود. سرانجام اُمّ فَروه، به افتخار همسری فرزند پیامبر، امام باقر (ع) دست یافت و امام صادق (ع) بنیان‌گذار مکتب جعفری را به دنیا آورد.

نام، کُنیه و نسب

مورخان برای مادر گرامی امام صادق (ع)، نام‌های «قریبه» و «فاطمه» را ذکر کرده‌اند. بنا بر نظر برخی، نام اصلی او قریبه بود و بعد به فاطمه مشهور شد. کنیه‌اش اُمّ فَروه است؛ ولی در تاریخ برای او دختری به نام ام فروه یاد نشده است. ممکن است این کنیه، بنابر رسمِ عرب‌ها، از کودکی برای او انتخاب شده باشد.

قاسم بن محمد بن ابی‌بکر، از نگاه اهل سنت، از فقهای هفت‌گانه مدینه و نزد امامیه، شخصیتی بلندمرتبه و مورد اطمینان است. در اصول کافی از امام صادق (ع) روایت شده است: سعید بن مسیب، قاسم بن محمد بن ابی‌بکر و ابو خالد کابلی از ثقات علی بن حسین (ع) بودند.

بنابر روایتی قاسم، پسر خاله امام زین العابدین (ع) بود؛ زیرا بعد از اسارت دو دختر یزدگرد، شهربانو به عقد امام حسین (ع) و شاه‌زنان به عقد محمد بن ابی‌بکر در آمد که امام زین العابدین (ع) از شهربانو به دنیا آمد و قاسم بن محمد از شاه زنان.

مادر ام فروه، اسما دختر عبدالرحمان بن ابی‌بکر بود. بنابراین، نسبِ ام فروه از طرف پدر و مادر، به ابوبکر می‌رسد؛ از این‌رو امام صادق (ع) فرمود: «ولدني ابوبكر مرتين».

پیوند با برکت

سرگذشت مادران امامان بعد از امام سجاد (ع)، به طور مفصّل بیان نشده است؛ از این رو تاریخ ازدواج امام باقر (ع) با ام فروه معلوم نیست. امام باقر (ع) دو همسر دائم به نام‌های ام فروه و ام حکیم داشت. ام فروه، اولین همسر دائمی امام باقر (ع) بود.

«سیدالساجدین (ع) خواست دختر قاسم را برای پسرش امام باقر (ع) خواستگاری نماید. هنگامی که سید الساجدین (ع) برای خواستگاری، با قاسم بن محمد گفت‌وگو کرد، قاسم گفت: یا ابن رسول الله! حق این بود که شما دختر مرا از خودتان خواستگاری می‌کردید؛ زیرا نفسِ مقدّس شما بر جان، مال و عیال من، از من برتر است. بدین ترتیب، ام فروه، دختر قاسم به شرف همسری امام باقر (ع) افتخار یافت».

ولادت فرزند

ثمره زندگی مشترک امام باقر (ع) و امّ فروه دو فرزند بود: امام جعفر صادق (ع) و عبدالله. امام صادق (ع) در سالروز تولد حضرت محمد (ص) در هفدهم ربیع الاول، سال ۸۰ یا ۸۲ یا ۸۳ هجری به دنیا آمد.

در آن روز که بیت شریف امامت برای گرامی‌داشت زاد روز رسول خاتم (ص) آماده می‌شد با تولد فرخنده ششمین وصی بر حق رسول اکرم (ص)، این بیت نورانی، نورانی‌تر گشت. وقتی امام صادق (ع) متولد شد، قابله‌ای که برای کمک به امّ فروه آمده بود، دید که او کودکی کوچک و لاغراندام است. گمان کرد شاید این نوزاد زنده نماند؛ ولی باز هم برای دریافت مژدگانی از اتاق خارج شد تا نزد پدر طفل برود و مژدگانی دریافت کند. اما هنگام وضع حمل، امام محمد باقر (ع) در خانه نبود؛ به او گفته شد امام سجاد (ع)، پدربزرگ نوزاد در خانه است. زن قابله نزد امام سجاد (ع) رفت و عرض کرد: خداوند به شما یک نوه پسر عطا کرده است. امام سجاد (ع) فرمود: امیدوارم قدمش خیر باشد! آیا این مژده را به پدرش داده‌ای؟ زن قابله گفت: پدرش در خانه نیست. امام سجاد (ع) فرمود: میل دارم نوه‌ام را ببینم. سپس به آن زن مبلغ پنج دینار مژدگانی داد.

هجرت امّ فروه به طِنفِسَه

در سال نود هجری، بیماری مسری و خطرناک آبله در مدینه شیوع پیدا کرد و عده‌ای از کودکان به این بیماری واگیردار مبتلا شدند. امام جعفر صادق (ع) در آن زمان ده ساله یا هفت ساله بود. ام فروه با فرزندان خود، از جمله جعفر، از مدینه به «طنفسه» رفت تا فرزندانش به این بیماری مبتلا نشوند. ایشان پس از سکونت در طنفسه، اطمینان یافت که فرزندانش به آبله مبتلا نمی‌شوند؛ غافل از اینکه خود او به این مرض خطرناک دچار شده و مانند همه بیماران مبتلا به آبله، ابتدا نمی‌دانست دچار آن بیماری خطرناک شده؛ اما به محض مطلع شدن به فکر فرزندانش افتاد و گفت تا فوری آنها را از طنفسه دور کنند. در مدینه، به امام محمد باقر (ع) اطلاع دادند که همسرش به بیماری آبله مبتلا شده است. چون بیماری خطرناک بود، امام محمد باقر (ع) برای رفتن به طنفسه ناچار شد درس را تعطیل کند. قبل از عزیمت بر مزار پیغمبر اسلام (ص) در همان مسجد (محل تدریس) رفت و از روح پیغمبر (ص) خواست که همسرش را شفا بدهد. پس به طنفسه نزد همسرش رفت. ام فروه با دیدن امام عرض کرد: چرا به اینجا آمدید؟! مگر به شما نگفته بودند که من به آبله مبتلا شده‌ام؟ مگر نمی‌دانید نباید به عیادت بیمار مبتلا به آبله آمد؟! امام فرمود: من از روح پیغمبر (ص) درخواست کرده‌ام که تو را شفا بدهد و می‌دانم که شفا خواهی یافت و من هم به بیماری مبتلا نخواهم شد. امّ فروه بعد از مداوا، به مدینه بازگشت؛ ولی چون هنوز بیماری آبله در مدینه ریشه‌کن نشده بود، فرزندانش را به شهر نیاورد.

از نگاه فرزند

امام صادق (ع) درباره مادرش فرمود: «كَانَتْ أُمِّي مِمَّنْ آمَنَتْ وَ اتَّقَتْ وَ أَحْسَنَتْ وَ اللَّهُ يُحِبُ الْمُحْسِنِينَ»؛ «مادر من از کسانی بود که ایمان داشت و با تقوا و نیکوکار بود و خدا نیکوکاران را دوست دارد». در این حدیث شریف، سه خصوصیت برای این بانوی بلند مرتبه ذکر شده است:

1. ایمان: ایمان به خدا، دژ محکم و سنگر شکست‌ناپذیری است که وقتی انسان در پناه آن قرار گرفت، از ضدّ ارزش‌ها و شیاطین حفظ می‌شود.
2. تقوا: تقوا همان نیروی بازدارنده و محافظ انسان از لغزش‌هاست و در سایه آن، جاده انحرافی گناه به روی انسان بسته می‌شود و صراط مستقیم حق گشوده می‌گردد.
3. نیکوکاری: در مدح نیکوکاری همین بس که خداوند می‌فرماید: من نیکوکاران را دوست دارم: ﴿وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾.

راوی نور

ام فروه محضر سه امام معصوم، امام سجاد (ع) (پدر شوهرش)، امام باقر (ع) (شوهرش) و امام صادق (ع) (فرزندش)، را درک کرد. او از زنان راوی حدیث است. این روایت در اصول کافی از او نقل شده است: امام صادق (ع) فرمود: مادرم به من گفت: پدرت به من فرمود: «يَا أُمَّ فَرْوَةَ إِنِّي لَأَدْعُو اللَّهَ لِمُذْنِبِي شِيعَتِنَا فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ أَلْفَ مَرَّةٍ لِأَنَّا نَحْنُ فِيمَا يَنُوبُنَا مِنَ الرَّزَايَا نَصْبِرُ عَلَى مَا نَعْلَمُ مِنَ الثَّوَابِ وَ هُمْ يَصْبِرُونَ عَلَى مَا لَا يَعْلَمُونَ‌»؛ ام فروه! من در هر شبانه‌روز، برای شیعیان گنه‌کار هزار مرتبه دعا می‌کنم؛ زیرا ما دانا به پاداش صابران هستیم و صبر می‌کنیم؛ ولی آنان با این که دانا به پاداش صابران نیستند، صبر می‌کنند.

مامقانی در تنقیح المقال بعد از نقل این حدیث می‌گوید: «نقل این روایت بر وثاقت امّ فروه دلالت دارد و اینکه او دارای تقوا و عمل نیکو بوده و ما او را از افراد مورد اطمینان می‌دانیم».

دفاع از فقه اهل بیت (ع)

عبدالاعلی می‌گوید: امّ فروه را دیدم که طواف کعبه می‌کرد و کسایی پوشیده بود که کسی او را نشناسد. او حجر الاسود را با دست چپ خود لمس کرد. مردی که آنجا مشغول طواف بود، به او گفت: «يَا أَمَةَ اللَّهِ أَخْطَأْتِ السُّنَّةَ فَقَالَتْ إِنَّا لَأَغْنِيَاءُ عَنْ عِلْمِكَ‌»؛ «کنیز خدا! در سنت و آداب خطا کردی که حجر را با دست چپ استلام نمودی. امّ فروه فرمود: ما از علم تو بی‌نیازیم».

شیخ عباس قمی می‌گوید: گویا آن مرد از فقهای عامه بوده و چگونه غنی و بی‌نیاز نباشد از فقه عامه، زنی که شوهرش باقر العلوم اولین و آخرین باشد؟ پدر شوهرش امام زین العابدین (ع)؛ فرزندش ینبوع علم و معدن حکمت و یقین، جعفر بن محمد الصادق الأمین ـ صلوات علیهم اجمعین ـ باشد و پدرش از ثقات و معتمدان علی بن الحسین (ع) و یکی از فقهای سبعه مدینه است و در دامن علم تربیت شده و در بیت فقه نشو و نما کرده است. آن بانوی بزرگوار به قدری دارای کرامت بود که گاهی حضرت صادق (ع) را «ابن المکرمه» می‌خواندند.

وکیل امام (ع)

شیعیان از ترس دستگیری، جرئت دیدار با امامان معصوم (ع) را نداشتند. گروهی از شیعیان نیز به دلیل دوری مسافت، نمی‌توانستند به حضور امامان معصوم (ع) شرفیاب شوند. در این میان، آنچه سبب حفظ تشیع و رساندن دستورهای اهل بیت به شیعیان می‌شد، ساختار وکالت بود. وکیل پلی ارتباطی بین امام و شیعیان به حساب می‌آمد. وظیفه وکیلان امامان معصوم (ع) جمع‌آوری وجوهات شرعی از مردم و تقسیم آنها بین نیازمندان و پاسخ‌گویی به پرسش‌های سیاسی ـ اعتقادی مردم بود. وکیلان امامان معصوم (ع) آگاه به مسائل اعتقادی و شرعی و مورد اطمینان آنان بودند. مادر و همسر امام صادق (ع) از وکلای امام صادق (ع) بودند: كلما اراد الامام الصادق (ع) تقسيم حقوق اهل المدينة اعطاها لأمه امّ فروة و زوجته حميدة المصفاة؛ «هرگاه امام صادق (ع) می‌خواست حقوق مالی مردم مدینه را پرداخت کند، آن را به مادرش امّ فروه و همسرش حمیده مُصفا (پاکیزه) می‌داد».

منابع

1. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم