اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهداف تربیتی است. اهداف تربیتی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه - اهداف تربیتی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هدف در لغت به معنای نشانه تیر، هر شی بلند و برافراشته است. هدف، در اصطلاح، چنین تعریف شده است: هدف، امری است مورد آگاهی و مطلوب و برانگیزنده و جهت دهنده به فعل اختیاری که فاعل مختار برای رسیدن به آن تلاش می‌کند. هدف در تعلیم و تربیت به معنای وضع مطلوبی است که آگاهانه، سودمند تشخیص داده شده است و برای تحقق آن، فعالیت‌های مناسب تربیتی انجام می‌گیرد.

دسته‌بندی‌های مختلفی برای اهداف تعلیم و تربیت اسلامی برشمرده‌اند. بهترین معیار و ملاک تقسیم‌بندی اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه، خود انسان است... بنابراین می‌توان هدف‌های تربیتی را در نظام صحیفه به سه طبقه کلی: غایی (نهایی)، واسطه‌ای و اهداف جزئی تقسیم نمود:

هدف غایی

در صحیفه سجادیه، خداوند متعال، هدف غایی، حقیقت بی‌نهایت و جامع تمام ارزش‌هاست. امام سجاد (ع) در تمام دعاها، مخاطب را به زبان دعا و مناجات، به آن حقیقت یکتا راهنمایی می‌کند. امام سجاد (ع) هدف از آفرینش انسان را عبودیت خدا، قرب الهی و حیات طیبه می‌داند.

امام سجاد (ع) در دعای چهل و پنجم و در عبارت چهل و نهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا با گذشتن این ماه از گناهان ما در گذر؛ و با بیرون رفتن آن ما را از بدی‌هایمان بیرون بر (خطاها و گناهان ما را بیامرز)، و به وسیله آن ما را از نیک‌بخت‌ترین اهل آن ماه (کسانی که در آن به عبادت و بندگی اشتغال داشتند) و از با نصیب‌ترین ایشان در آن و از بهره‌مندترین آنان از آن قرار ده".

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هفتاد و دوم آن می‌فرمایند: "و من اگرچه کردارهای شایسته‌ای را که کوشش کنندگان در عبادتت پیش فرستاده‌اند (بجا آورده‌اند)، نفرستاده‌ام (به‌جا نیاورده‌ام)، لکن یگانه دانستن تو و اینکه اضداد و امثال و مانندهایی برای تو نیست را پیش فرستاده‌ام (به آن ایمان آورده‌ام) و از درهایی که امر فرموده‌ای از آنها به سوی (رحمت) تو آیند به درگاهت آمده‌ام و به آنچه (ولایت و دوستی حضرت امیرالمؤمنین (ع)) که کسی جز با درخواست و قرب و نزدیک شدن به آن به تو نزدیک نشود طلب قرب و نزدیک شدن به درگاه تو نموده‌ام"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و پنجم و در عبارت پنجاهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا کسی که این ماه را به گونه‌ای سزاوار رعایت است رعایت کرده (آنچه به او واجب بوده به‌جا آورده) و احترامش را به طوری که شایسته حفظ و نگهداری است حفظ نموده (آنچه از او نهی شده مرتکب نگشته) و به احکامش به گونه‌ای که سزاوار کوشش در آنها است کوشش و ایستادگی داشته؛ و از گناهان خویش به گونه‌ای که شایسته پرهیزکاری است پرهیز نموده، یا به وسیله عملی که تقرب‌آور است به سوی تو تقرب جسته (مقام و منزلتی خواسته) که رضا و خشنودی تو را برای او لازم گردانیده؛ و رحمت و مهربانی‌ات بر او متوجه نموده، پس از توانگری خود مانند (پاداش) او به ما ببخش؛ و از فضل و احسانت چندین برابر آن را به ما عطا فرما، زیرا فضل تو نقصان‌ناپذیر است؛ و از گنجینه‌های تو کاسته نمی‌شود بلکه افزون می‌گردد؛ و کان‌های احسان و نیکی‌ات نابود نمی‌شود، و عطا و بخشش گوارایی است (مشقت و رنجی در آن نیست)".

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و هفدهم آن می‌فرمایند: "پس (اکنون که این‌گونه مهربانی) مرا زنده‌دار به زندگی پاکیزه‌ای (زندگی با روزی حلال) که به آنچه می‌خواهم پیوسته شود؛ و به آنچه دوست دارم پایان یابد، در صورتی‌که آنچه را نمی‌پسندی به‌جا نیاورم؛ و آنچه را نهی کرده‌ای مرتکب نشوم؛ و بمیران مردن کسی که نور و روشناییش (راهنمایش به بهشت) در پیش رویش و از سمت راستش می‌رود".

اهداف واسطه‌ای

اهداف واسطه‌ای، حلقه‌های میانی برای دستیابی به هدف غایی هستند که ارزش خود را از هدف نهایی به دست می‌آورند و در طول آن قرار می‌گیرند. اهداف واسطه‌ای تربیتی در صحیفه سجادیه را می‌توان به سه دسته کلی:

1. خدا محور،
2. خود محور،
3. و دیگر محور تقسیم نمود.

محور کلی اهداف تربیتی در رابطه با خداوند را می‌توان در شناخت خدا، ایمان به خدا، تقوای الهی، بندگی خدا، و شکرگزاری خلاصه نمود.

شناخت خدا

امام سجاد (ع) در دعای یکم و در عبارت دوم و سوم آن می‌فرمایند: "خدایی که دیده‌های بینندگان از دیدنش (در دنیا و آخرت) ناتوانند (محال است او را ببینند، چون آنچه به چشم سر دیده می‌شود بایستی در مکان و جایی باشد، و محتاج به مکان جسم است و خدای تعالی جسم نیست) و اندیشه‌های وصف کنندگان از عهده وصفش برنیایند (هرچه کوشند نمی‌توانند به گونه‌ای که شایسته است او را وصف نمایند)، به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید؛ و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی آنکه از روی مثال و نمونه‌ای باشد (چون همیشه خداوند بوده و دیگری جز او نبوده که نمونه به دست داده باشد)".

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرمایند: "تویی آنکه در آفریدنت شریک و انبازی یاریت نکرده (چون یگانگی و توانایی او بر هر چیز ثابت شده پیدا است که او را شریکی نبوده تا در آفرینش او را کمک نماید) و در کار خود (آفریدن هر چیز) وزیر و معاونی تو را یاری ننموده و بیننده و مانندی برای تو نبوده است"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هجدهم آن می‌فرمایند: "و تویی آنکه وهم‌ها و اندیشه‌ها از ادراک کنه و حقیقت ذات تو حیرانند (زیرا اگر وهم حقیقت ذات او را دریابد باید در جهت و مکانی باشد؛ و خداوند تعالی منزه از آن است که در جهت و مکانی باشد) و فهم‌ها و دانش‌ها (یا عقل‌ها) از کیفیت و چگونگی تو (از ادراک صفات مخصوص تو که جز تو حقیقت آنها را نمی‌داند) ناتوانند؛ و دیده‌ها جای کجایی تو را درنیافتند (جایی نداری که دیده‌ها تو را دریابند، زیرا بودن در جایی تابع جسمیت است؛ و خداوند سبحان از جسمیت منزه است، پس مکان و کجا بودن بر او محال است)".

امام سجاد (ع) در دعای یکم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "و سپاس خدای را که (با آفرینش آسمان‌ها و زمین و آن‌چه در آنها است و فرستادن کتاب‌ها و پیغمبران و نصب ائمه معصومین (ع)) خویشتن را (وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس (از نعمت‌های) خود را به ما الهام نمود و درهای علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود و بر اخلاص (بی‌ریا و خودنمایی) در توحید و یگانگیش ما را راهنماییمان فرمود؛ و از عدول و کج‌روی و شک و دودلی در امر خود (معرفت ذات و صفات یا دین و احکامش) دورمان ساخت".

ایمان به خدا

امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و ایمانم (اعتقاد به دل و اقرار به زبان و عمل به اندام که کاشف از آنها است) را به کامل‌ترین ایمان برسان؛ و باورم را (به آن‌چه پیغمبر (ص) آورده) بهترین یقین قرار ده و نیت مرا به نیکوترین نیت‌ها (قصد قرب به حق) و کردارم را به بهترین کردارها (عمل خالص و دور از خودنمایی) برسان"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هشتم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا از اهل توحید (کسانی که به یکتایی تو اقرار دارند) و از اهل ایمان و گروندگان به خود و از اهل تصدیق و اعتراف کنندگان به پیغمبرت و پیشوایانی که طاعت و پیروی از ایشان را واجب کرده‌ای قرار ده، از کسانی که توحید و ایمان و تصدیق به وسیله ایشان و به دست‌های آنها واقع می‌گردد (از آنان‌که مردم را به راه حق راهنمایی می‌کنند) دعایم را روا کن، ای پروردگار هر صنفی از اصناف آفریده‌شدگان".

امام سجاد (ع) در دعای یکم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "و سپاس خدای را که (با آفرینش آسمان‌ها و زمین و آن‌چه در آنها است و فرستادن کتاب‌ها و پیغمبران و نصب ائمه معصومین (ع)) خویشتن را (وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس (از نعمت‌های) خود را به ما الهام نمود و درهای علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود و بر اخلاص (بی‌ریا و خودنمایی) در توحید و یگانگیش ما را راهنماییمان فرمود؛ و از عدول و کج‌روی و شک و دودلی در امر خود (معرفت ذات و صفات یا دین و احکامش) دورمان ساخت"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و نهم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "و دستاویز من به سوی تو توحید و یگانه دانستن تو است؛ و وسیله‌ام آنست که چیزی را با تو شریک و انباز نگردانیده‌ام؛ و با تو خدایی فرانگرفته‌ام (اعتقاد و باور ندارم که خدایی با تو باشد) و با جانم (از روی دل از عذاب و کیفرت) به سوی (رحمت) تو گریخته‌ام؛ و گریزگاه بدکار و پناهگاه کسی که بهره‌اش را تباه کرده و پناهنده گشته، به سوی تو است".

پرهیزکاری

امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت شانزدهم آن می‌فرمایند: بارخدایا مرا به هدایت و راهنمایی (به دین حق) گویا فرما، و پرهیزکاری را به من الهام نما (در دل من انداز) و به روشی که پاکیزه‌تر (بهترین روش‌ها) است توفیقم ده؛ و به کاری که (نزد تو) پسندیده‌تر است بگمارم؛

امام سجاد (ع) در دعای بیست و یکم و در عبارت نهم آن درباره پرهیزکاری می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا در هر حال به ستایش و نیایش و سپاس گزاریت برگمار تا به آنچه از دنیا به من داده‌ای (زن، فرزند، دارایی، مقام و جاه و مانند این‌ها) شاد نگردم؛ و به آنچه مرا از آن بازداشته‌ای (عطا نفرموده‌ای) اندوهگین نشوم؛ و شعار دلم را به پرهیزکاری از خود بنما (تقوی و ترس از خود را روش من گردان) و بدنم را در آنچه از من می‌پذیری (طاعت و بندگی) به کار دار؛ و مرا از هرچه به من رو آورد (نیک و بد دنیا) به طاعت و بندگی‌ات وادار تا چیزی را که تو به خشم می‌آیی دوست نداشته و از چیزی که رضا و خشنودی تو است به خشم نیایم".

امام سجاد (ع) در دعای هفدهم و در عبارت پنجم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود؛ فرست؛ و ما را از رستگاری، در برابر گمراهی او بهره‌مند گردان؛ و ما را خلاف گمراهی او از تقوی و پرهیزکاری توشه ده؛ و خلاف راه او که راه تباهی است ما را به راه پرهیزکاری ببر".

پرورش روح عبادت (بندگی و شکرگزاری)

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و بیست و سوم آن می‌فرمایند: "وشبم را آباد (شایسته) گردان به بیدار نمودن‌ات مرا در آن برای بندگیت، وتنها بودنم به شب برخاستن برای (مناجات با) تو؛ و چشم پوشیم از جز تو به انس و خو گرفتنم با تو؛ و درخواست نمودن خواسته‌هایم به درگاه تو؛ و پی در پی درخواست نمودنم از تو در آزاد ساختنم از آتشت و زن‌هار دادنم از کیفرت (دوزخ) که در آنست اهل و سزاوار آن"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و دهم آن می‌فرمایند: "و تنها به سر بردن به مناجات و راز و نیاز با تو را در شب و روز برای من آراسته گردان" .

امام سجاد (ع) در دعای شانزدهم و در عبارت هفتم و هشتم درخواست بخشش گناهان را دارد و می‌فرمایند: " و تو آن کسی هستی که بخش‌اش از کیفرش برتر است و تو آن کسی هستی که رحمت او بر غضبض پیشی می‌گیرد".

محور کلی اهداف تربیتی در رابطه با خود انسان به گرایش‌های ویژه انسان (گرایش‌های مشترک میان انسان و حیوان) تقسیم می‌شود:

۱. گرایش‌های ویژه انسان: امام (ع) در دعای یکم و در عبارت سوم و چهارم آن می‌فرمایند: "به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید؛ و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بیآنکه از روی مثال و نمونهای باشد (چون همیشه خداوند بوده و دیگری جز او نبوده که نمونه به دست داده باشد) سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی به خود (که غریزه هر موجودی است) برانگیخت، درحالی که توانایی ندارند تأخیر نمایند آنچه را که ایشان را به آن جلو انداخته؛ و نمی‌توانند پیش اندازند آنچه را که ایشان را از آن عقب انداخته".

امام سجاد (ع) در دعای پنجاه و دوم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا من (همیشه از شب) داخل در صبح و (از روز) داخل در شب می‌شوم در حالی که عمل و کردارم (طاعت و بندگی‌ام) را اندک می‌بینم؛ و به گناهم اعتراف و به خطاها و کردارهای ناروایم اقرار دارم، من به سبب افراط و تجاوز از حد بر خود (در درگاه تو) ذلیل و خوارم، کردارم مرا هلاک ساخته (برای من موجب عذاب و کیفر گشته) و هوای نفس و خواهشم (در آنچه جایز و روا نیست) تباهم گردانیده؛ و شهوات و پذیرفتن خواهش‌های نفسم مرا (از خیر و نیکی که برای نیکوکاران است) بی‌بهره نموده"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت شصت و هشتم آن می‌فرمایند: "سپس او را فرمان دادی پس فرمان نبرد؛ و منع نمودی پس باز نایستاد؛ و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی پس خلاف فرمانت نموده و نهیت را مرتکب گشته، نه از روی دشمنی با تو و نه از روی گردنکشی بر تو، بلکه هوا و خواهش او را به آنچه جدا ساخته (نهی کرده‌ای) و به آنچه ترسانده‌ای خواند؛ و دشمن تو و دشمن او (شیطان) وی را بر آن یاری کرد، پس با شناسایی به ترسانیدن تو و امیدواری به عفو تو و اعتماد به گذشت تو بر نافرمانی‌ات اقدام نمود در حالی‌که با آن نعمت‌هایی که به او بخشیده‌ای سزاوارتر بندگان تو بود که به نافرمانی‌ات اقدام ننماید".

امام سجاد (ع) در دعای دهم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "ای بی‌نیاز بی‌نیازان، اینک ما بندگان تو در اختیار توایم، و من نیازمند ترین نیازمندان به تو هستم، پس به بی‌نیازی و عطای خویش (که هر نیازمندی از آن بهره می‌برد) نیازمندی ما را برطرف فرما؛ و ما را به بازداشتن (از رحمت) خود ناامید مگردان که (اگر از رحمت بازداشتی) بدبخت کرده‌ای کسی را که از تو نیک‌بختی خواسته؛ و نومید ساخته‌ای آن را که از احسان تو بخشش طلبیده"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت خوار (مطیع) و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به راز و نیاز بپردازم) فروتن و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرافرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند)بی نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم) و بر فقر و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و راز و نیازم با تو فزونی یابد)".

امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و بی‌نیازم کن از کاری که کوشیدن به آن مرا (از عبادت و بندگی‌ات) بازمی‌دارد (تا توجه من جز تو نباشد) و وادار مرا به آنچه (انجام اوامر و ترک نواهی) که فردا (روز رستاخیز) از آن سؤال و بازپرسی می‌نمایی و روزهای مرا در آنچه (عبادت و پرستش) که برای آنم آفریده‌ای صرف نما و مرا(از دیگران) بی‌نیاز فرما و روزیت را بر من گشایش ده، و به نگاه کردن (چشم به راه بودن) گرفتارم مفرما، و عزیز و گرامی و به کبر و سربلندی (افراط در عزت) دچارم مکن؛ و مرا برای (بندگی) خود رام ساز و عبادتم ر به عجب و خودپسندی (از درجه قبول) تباه مگردان و خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز (توانگرم گردان تا به ایشان احسان نمایم) و آن را به منت نهادن باطل مفرما و خوهای پسندیده را به من ببخش (استعداد قبول آن را به من عطا فرما) و (چنان‌که آنها را دارا شدم) مرا از به خود نازیدن نگاه‌دار".

۲. گرایش‌های مشترک میان انسان و حیوان: امام سجاد (ع) در دعای پنجاه و دوم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "منزه و پاکی (از آنچه لایق و سزاوار تو نیست). ترسنده‌ترین آفریده شدگانت مر تو را داناترین آنها به تو است و افتاده‌ترین آنان در درگاهت عمل کننده‌ترین ایشان است به فرمان تو؛ و خوارترین آنها نزد تو کسی است که تو او را روزی می‌دهی و او جز تو را می‌پرستد"؛

امام سجاد (ع) در دعای چهل و ششم و در عبارت شانزدهم آن می‌فرمایند: "روزی تو برای کسی که معصیت و نافرمانیات کرده گسترده (از جهت اظهار کمال کرم و بخششت او را هم فراگرفته) و حلم و بردباریت (شتاب نکردن در انتقام و به کیفر رساندن) برای آنکه با تو دشمنی نموده (فرمانت نبرده) روآورنده است (زیرا) عادت و روش تو به بدکاران احسان و نیکی است؛ و طریقه (حکمت) دادن) تو بر تجاوزکنندگان از حد رحمت و مهربانی است تا اینکه مهلت دادن تو ایشان را از بازگشت (از باطل به سوی حق) مغرور ساخته و فریب داده؛ و شتاب نکردن تو (در کیفر) آنها را از باز ایستادن (به جا نیاوردن گناه) باز داشته".

امام سجاد (ع) در دعای سی و دوم و در عبارت بیست و هشتم آن می‌فرمایند: "و از تو درخواست می‌کنم که برای (به دست آوردن روزی‌ام) راهی آسان فراهم نمایی، پس سپاس تو را است بر آنکه نعمت‌های بزرگ را آغاز نمودی و سپاس بر نیکی کردن و نعمت دادنت را الهام کرده در دل انداختی، پس بر محمد و آل او درود فرست؛ و روزی‌ام را بر من آسان گردان؛ و اینکه مرا به اندازه‌ای که برایم تعیین فرموده‌ای قانع و خشنود نمایی؛ و به بهره‌ام در آنچه (روزی) که بهره من گردانیده‌ای خشنودم فرمایی؛ و آنچه از تن و عمرم به کار رفته در راه طاعت و فرمانبرداریت قرار دهی"؛

امام سجاد (ع) در دعای سی‌ام و در عبارت سوم آن و دعای بیست و پنجم و در عبارت یازدهم آن و در دعای پانزدهم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "... و روزی‌های مرا از وسایل حلال روان گردان".

امام سجاد (ع) در دعای یکم و در عبارت هفدهم آن می‌فرمایند: "و سپاس خدای را که نیکویی‌های آفرینش را برای ما برگزید و روزی‌های پاکیزه (حلال و روا) را برای ما روان (فراوان) گردانید".

امام سجاد (ع) در دعای یکم و در عبارت بیستم آن می‌فرمایند: "و سپاس خدای را که ابزار بسط و گشاد را در (بدن) ما به هم پیوسته؛ و افزارهای قبض و درهم کشیدن را در (کالبد) ما قرار داد و ما را از روان‌های زندگی بهره‌مند نمود؛ و اندام کردارها را در ما استوار گردانید؛ و ما را با روزی‌های پاکیزه (انواع غذاهای حیوانی و نباتی) پرورش داد؛ و به بخشش خود توانگرمان ساخت؛ و به نعمت خویش سرمایه (زندگانی) به ما بخشید"؛

امام سجاد (ع) در دعای سی و نهم و در عبارت یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و شهوت و خواهش مرا از هر حرام و منع شده‌ای (از جانب خود) بشکن (جدا ساز) و حرص و آزم را از هر گناهی دور گردان؛ و مرا از آزار رساندن به هر مرد و زن با ایمان و به هر مرد و زن مسلمان بازدار"؛

محورهای کلی اهداف تربیت در رابطه انسان با دیگران به روابط خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تقسیم می‌شود.

۱. روابط خانوادگی: امام سجاد (ع) در دعای ۲۴ که دعا برای والدین است به این اهداف تربیتی اشاره می‌نماید. امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت پنجم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا چنان گردان که از پدر و مادر بترسم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار؛ و با ایشان خوش‌رفتاری نمایم همچون به خوش‌رفتاری مادر مهربان، و فرمانبری و نیکوکاری‌ام را به آنان در نظر از خواب، خواب‌آلوده خوش‌تر و در دلم از آشامیدن تشنه گواراتر گردان تا آرزوی آنها را بر آرزوی خود برگزینم؛ و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویش جلو اندازم؛ و نیکوییشان را درباره خود هرچند اندک باشد بسیار شمارم، و نیکویی خویش را درباره آنها هرچند بسیار باشد کم بدانم"؛

در این عبارت منظور ترس از والدین همانند پادشاه ستمکار، اطاعت بی‌چوم و چرا از فرمان آن‌هاست، چرا که والدین مظهر مهربانی و عطوفت‌اند، همچنان‌که امام سجاد (ع) در ادامه بدان اشاره می‌فرمایند.

امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها مهربان کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان".

امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامی داشتنم پاداش ده؛ و آنچه در کودکی از من محافظت نموده‌اند (رنج‌هایی که برایم کشیده‌اند) برای آنها نگاهدار (پاداش رنجشان را عطاء فرما. اشاره به اینکه چون فرزند نمی‌تواند نیکی پدر و مادر را در باره خود پاداش دهد از این‌رو پاداش ایشان را از خداوند متعال خواستار است)"؛

امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آلش و فرزندان او درود فرست؛ و پدر و مادر مرا به بهترین چیزی (پاداشی) که اختصاص به پدران و مادران بندگان باایمانت داده‌ای، امتیاز ده، ای بخشنده‌ترین بخشندگان"؛

امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرماید: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا به وسیله دعای برای ایشان و ایشان را به سبب مهربانی‌اشان به من بیامرز آمرزش پابرجا؛ و به شفاعت و میانجی‌گری من برای ایشان از آنها راضی و خشنود شو (آن‌ها را مشمول رحمتت گردان) خشنودی مداوم (نه آمرزش و خشنودی با شرط و صفت و وقت) و آنها را با گرامی داشتن به مکان‌های آسایش (در بهشت) برسان".

امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا آنچه پدر و مادر در گفتار با من تعدی نموده‌اند (سخنان ناروایی گفته‌اند)، در کردار درباره من بی‌جا رفتار کرده‌اند (به شایستگی مرا تربیت و پرورش ننموده‌اند)، حق مرا تباه ساخته‌اند، از آنچه واجب است (وظیفه ایشان بوده که آن را انجام دهند) درباره من کوتاهی کرده‌اند، من آن را به آنان بخشیدم و آن را وسیله احسان بر ایشان گردانیدم؛ و از تو خواهانم وبال و گرفتاری آن را از ایشان برداری (آنان را به گفتار و کردار بی‌جا و تضییع حق و انجام ندادن وظیفه درباره من به کیفر نرسانی) زیرا من درباره خود به ایشان گمان بد نمی‌برم؛ آنان را در مهربانی به خویش سهل‌انگار نمی‌دانم؛ و از آنچه درباره من نموده‌اند کراهت نداشته و ناراحت نیستم، ای پروردگارم"؛

امام سجاد (ع) در دعای بیست و پنجم و در عبارت پنجم آن می‌فرمایند: "و مرا در پرورش و تادیب (راه پسندیده نمودن) و نیکی کردن ایشان یاری فرما؛ و مرا از جانب خود افزون برایشان فرزندان نرینه ببخش؛ و آن را برای من نیک قرار ده؛ و آنها را در آنچه (در این راز و نیاز که) از تو خواسته‌ام یاورم گردان"؛

امام سجاد (ع) در دعای بیست و پنجم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "بارخدایا عمرشان را برای من دراز گردان و مدت زندگانیشان را بسیار نما؛ و کوچکشان را برای من پرورش ده؛ و ناتوانشان را نیرومند ساز؛ و تن‌ها و کیش‌ها و خوی‌های ایشان را برای من سالم بدار؛ و در جان‌ها و اندامشان و در هرچه از کار ایشان به آن می‌کوشم تندرستی ده (از دردها و پیشامدهای ناروا نگاهداریشان فرما) و روزی‌هایشان را برای من و به دست من فراوان گردان"؛

۲. روابط اجتماعی: امام سجاد (ع) در دعای بیست و ششم و در عبارت دوم آن در دعا برای همسایگان می‌فرمایند: "و آنان را توفیق ده برای برپا داشتن طریقه و روش (نگاهداری احکام) و فراگرفتن [[[اخلاق نیک]] خود (که بندگان را به آن امر فرموده‌ای) در سود رساندن به ناتوانانشان؛ و جلوگیری از فقر و نیازمندیشان؛ و رفتن نزد بیمارشان؛ و راهنمایی راه‌جویشان؛ و اندرز دادن مشورت کننده‌شان؛ و دیدار از سفر آمده‌شان؛ و پنهان کردن رازهاشان، و پوشاندن عیب‌هایشان، و یاری کردن ستمدیده‌اشان؛ و خوب کمک کردنشان در ساختن ابزار خانه(دیگ، تبر، نردبان و مانند آن‌ها) و سود رساندنشان به بخشش فراوان؛ و دادن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از درخواست".

۳. روابط سیاسی: مهم‌ترین هدف حکومت اسلامی فراهم آوردن زمینه برای احیای معروف و جلوگیری از منکر است. امام سجاد (ع) در دعای ششم و در عبارت هجدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و و آل او درود فرست؛ و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و دوری از بدی و سپاس‌گزاری از نعمت‌ها و پیروی از سنت‌ها (واجبات و مستحبات) و ترک بدعت‌ها (احداث چیزهایی در دین که از دین نیست) و امر به معروف (واداشتن بپسندیده: واجب و مستحب) و نهی از منکر (بازداشتن از زشتی‌ها: حرام و مکروه) و حفظ و نگهداری (اصول و فروع) اسلام، و نکوهش باطل و خوار نمودن آن و یاری حق و گرامی گردانیدن آن؛ و راهنمایی گمراه؛ و کمک ناتوان، و رسیدن به فریاد ستم رسیده".

۴. روابط اقتصادی: امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت بیست و چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا از کسب و روزی به دست آوردن با رنج بی‌نیاز کن؛ و بی‌حساب (فراوان یا بی‌رنج یا بی‌حساب و بازپرسی در آخرت) روزی ده، تا از عبادت و بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم؛ و زیر بار سنگینی زیان‌ها و بدی عواقب کسب (نامشروع) نروم".

منابع

1. احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه
2. ابراهیمی‌فر، علی اصغر، بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه