اهداف تربیتی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهداف تربیتی است. اهداف تربیتی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف تربیتی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اهداف تربیت

شناخت اهداف هر سیستمی در هر جامعه و ملتی از راه به دست آوردن طرز و نوع زندگی اجتماعی آن جامعه میسر است. کشورها و جوامعی که بر اساس طرز فکر، اندیشه، مکتبی خاص و فلسفه‌ای ویژه اداره می‌شوند، اهدافی را که برای جامعه و مردم خود در نظر می‌گیرند آن اهداف مسیر و مقصد تربیت را نیز مشخص می‌نماید. آنچه از مطالعه تاریخ به دست می‌آید این است که اهداف تربیت در میان ملت‌های مختلف در قرون متفاوت با یکدیگر فرق دارد. از این رو نظام اسلامی به عنوان یک سیستم دارای اهداف تربیتی خاص است که مبتنی بر اندیشه‌های درون‌دینی می‌باشد که بر اساس این نوع نگاه برای انجام هر کاری قبل از هر چیز، باید اهداف آن را به طور دقیق مشخص کرد تا بتوان با ابزار و روش‌های مناسب، آنها را محقق نمود. تعیین هدف چنان اهمیتی دارد که حقیقت هر انسانی، خواسته و فکر و هدف و راه اوست. در تربیت نیز، باید هدف را به دقت شناخت تا از خطرات ناشی از عدم آگاهی نسبت به جهت، روش و ابزار بر حذر بود. نکته قابل توجه دیگر، دقت در الهی بودن هدف است. رهبر انقلاب تأکید دارد که تنها هدفی ماندگار و باقی است که الهی باشد و هر هدفی که قائم به نفس و شخص انسان است، متعلق به اوست و با رفتن و مردن انسان، آن هدف هم می‌میرد و از بین می‌رود؛ اما هدفی که الهی و قائم به غیب و خواست خداست و انسان در راه آن فداکاری می‌کند، با مردن انسان، آن هدف نمی‌میرد. هدف اصلی این است که انسان‌ها تکیه به خداوند کنند و متخلق به اخلاق او شوند. متخلق به اخلاق خداوند بودن مقدمه برای کاری دیگر نیست، بلکه کارهای دیگر مقدمه برای الهی شدن و متخلق به اخلاق الهی شدن است.

اهداف اعتقادی

اهداف نظام تربیت اسلامی ریشه در جهان‌بینی الهی و ارزش‌های والای اسلامی دارد. معرفت و رسیدن به مقام قرب الهی در سایه انجام عبادات، دوری از رذایل اخلاقی و طی مراحل بندگی به دست می‌آید. اهداف اعتقادی شامل سلسله مباحث معرفتی است که به اصول و فروع دین مربوط می‌شود.

شناخت صحیح اسلام

همه مکتب‌های توحیدی از جمله اسلام برای انسان‌سازی آمده‌اند؛ از این رو، تمامی نمودهای مذهب در حقیقت نوعی اثر تربیتی دارند؛ ولی برای به دست آوردن این آثار باید با شناخت خداوند متعال، به اصول و مبانی دینی معتقد شد. اعتقاد به توحید، هدف عالی تربیت اسلامی است. رهبر معظم انقلاب توحید را به معنای رهایی انسان از عبودیت و اطاعت و تسلیم در برابر هر چیز و هرکس به جز خدا و همچنین گسستن از بند سلطه نظام‌های بشری و دل بستن به رحمت خدا، و نهراسیدن از احتمال شکست و خود را مرتبط و متصل به اقیانوس لایزال قدرت و حکمت الهی دیدن، و به سمت هدف اعلی با امید و بی‌تشویش شتافتن می‌داند. بر اساس این تفسیر از توحید، توجه نکردن به این اصل بنیادین اسلام در امر تربیت سبب عقب‌ماندگی، ناتوانی، کم‌جرأتی و بی‌ابتکاری جامعه اسلامی می‌گردد. بی‌شک ادیان همگی فلاح و رستگاری و نجات انسان را هدف خود ساخته‌اند و هریک به تناسب زمان و مکان و ظرفیت مخاطبان، برنامه‌ای را از سوی خداوند به میان مردم آورده‌اند. آنان برای ابلاغ و تحقق بخشیدن به پیام خود، متحمل مجاهدتی دشوار و طولانی گشته و نمونه‌های ممتازی از فداکاری در راه عقیده و راه خود را در یادها ماندگار ساخته‌اند. رهبر انقلاب این جهد و تلاش مؤمنانه را برای رستگاری مردم و در راه خدا و عموماً در برابر امیال و غرض‌ها یا در برابر جهالتهایی می‌داند که صاحبان اغراض به آن دامن زده‌اند.

با پیشرفت جهان و پیدایش علوم و رشد عقول بشری دیگر نمی‌توان از راه احساسات در مقابل عقاید مختلف بشری و شبهات عقیدتی مبارزه کرد؛ لذا در چنین شرایطی مسلح شدن به تربیت اسلام، اسلام قرآن، اسلام حدیث و در یک کلمه «اسلام راستین» ضرورت مسلم زمان و یکی از واجبات عصر حاضر می‌باشد. در این‌باره رهبر انقلاب تنها راه برای تعمیق انقلاب و آسیب ناپذیری انقلابیون را معرفت به اصول و مبانی دینی می‌داند و بیان می‌دارد که هر اندازه معرفت نسبت به عمق و ژرفای اصول و احکام تربیتی اسلام بیشتر شود، توان مقابله با نقشه‌ها و توطئه‌های جبهه ضد انقلاب بیشتر و پایه‌های وحدت و یگانگی، مستحکم‌تر خواهد شد. رهبر انقلاب مسئولیت مهم مربیان تربیتی جامعه را فهماندن اسلام می‌داند و در خطاب به آنان می‌فرماید که این وظیفه‌ای حساس و سنگین است که مربیان تربیتی باید تربیت بر اساس دین و معیارهای آن را برنامه خودشان قرار دهند. به این ترتیب، در تربیتی که بر اساس دین و معیارهای آن تعریف می‌شود، باید تفکر ناب اسلامی که ناشی از نگاهی جامع به اصول و مبانی دینی است نمود پیدا کند.

اعتقاد به حاکمیت ولایت فقیه

مسأله ولایت فقیه، نظریه‌ای در فلسفه سیاست از دیدگاه اسلام است. هر نظریه‌ای قطعاً مبتنی بر یک سلسله اصول موضوعه و پیش‌فرض‌هایی است که در آن بحث و یا برای شخصی که آن نظریه را معتبر می‌داند پذیرفته شده است اولین اصل موضوع و پیش‌فرض برای نظریه ولایت فقیه، که در بسیاری از نظریه‌های دیگر سیاسی هم معتبر است، اصل ضرورت حکومت برای جامعه است. پیش‌فرض عقلی دوم این است که برای جامعه یک رهبر خواه فاجر خواه عادل لازم است و پیش‌فرض سوم اینکه در یک جامعه بعد از پذیرش اینکه حکومت ضروری است و رهبر نیز جزء اصلی ساختار حکومت می‌باشد این رهبر اگر عادل و مشرف به مسائل فقاهتی و حکومتی باشد بهتر از شخص فاجر و یا عادل ناآگاه است. پس به ادله عقلی برای حکومت جوامع مسلمین در فلسفه سیاسی، به وجود ولی فقیه جامع شرایط نیاز است. از طرفی دین یک مجموعه از احکام است، اگر مسأله حکومت و ولایت را از دین بگیرند، دین یقیناً نخواهد توانست رسالت حقیقی خود را به انجام برساند. رهبر انقلاب نظر بر این دارد که جامعه مسلمین بدون امامت و ولایت دارای نظام نیست و از نظر اسلام افراد نمی‌توانند بر یکدیگر حکومت کنند و در غیبت ائمه اطهار، فقهای امت، دین‌شناسان و آگاهان به شکل انسان، حکومت خدا بر مردم را تجلی می‌دهند. با نگاهی به تاریخ متوجه می‌شویم اگر ائمه داعیه حکومت نداشتند هیچ‌گونه تعرضی نسبت به آنها انجام نمی‌گرفت و تمام بحث ائمه و نزاع‌ها بر محور امامت، حکومت و حاکمیت و ولایت عامه بر مسلمین و حکومت سیاسی بود. رهبر معظم انقلاب اصل ولایت فقیه و پیوستن همه راه‌های اصلی نظام به مرکز ولایت را، نقطه درخشان نظام اسلامی و تحقق آن را یادگار ارزنده و فراموش‌نشدنی حضرت امام خمینی (ره) می‌داند. این اصل همان ذخیره پایان‌ناپذیر است که باید مشکلات نظام جمهوری اسلامی را در حساس‌ترین لحظات و خطرناک‌ترین گردنه‌های مسیر پرخطر جمهوری اسلامی حل کند و گره‌های ناگشودنی را بگشاید.

شناخت زندگی پیشوایان الهی

بعد دیگر ولایت یعنی ارتباط مستحکم و نیرومند هریک از آحاد امت اسلام در همه حال با قلب امت که امام امت می‌باشد این ارتباط به معنای درست از او سر مشق گرفتن و در افکار و بینش‌ها دنبال او بودن و درست در افعال و رفتار و فعالیت‌ها و حرکت‌ها او را پیروی کردن می‌باشد. رهبر انقلاب بنیادی شدن محبت به انبیاء و اهل بیت را، مثل خصال انسانی می‌داند که به ارث می‌رسد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و اعتقاد بر این دارد کسانی که خود را تحت ولایت علی بن ابیطالب(ع) معرفی می‌نمایند باید در افکار و افعال پیرو علی ابن ابی‌طالب(ع) باشند.

اهداف اخلاقی

مقام معظم رهبری اخلاق اسلامی را رکن اساسی تربیت انسان معرفی کرده و اخلاق و عمل را رکن اساسی تربیت اسلامی می‌داند که انسان مسلمان بایستی در هر سه بعد تربیت، دانش و عمل کار کند. در زمان حاضر فقط درس خواندن برای مسلمانان کافی نیست؛ بلکه ایشان برخورداری از اخلاق و تهذیب نفس را در کنار درس امری لازم می‌داند و اخلاق را یک هنجار صحیح روحی می‌داند که باید از استاد به شاگرد منتقل شود.

دوری جستن از عوامل گناه

یکی از اهداف اخلاقی تربیت اسلامی دوری جستن از عوامل گناه است، به دلیل اینکه هر گناه اثری تاریک کننده و کدورت‌آور بر دل آدمی باقی می‌گذارد و در نتیجه میل و رغبت به کارهای نیک و خدایی کاهش می‌گیرد و رغبت به گناهان دیگر افزایش می‌یابد. با دوری جستن از عوامل گناه، انسان به عبادت و بندگی و تقوایی می‌رسد که وجدان مذهبی انسان را پرورش می‌دهد، میل و رغبت به کار نیک را افزون می‌کند و از میل و رغبت به شر و فساد و گناه می‌کاهد، یعنی تیرگی‌های ناشی از گناهان را زایل می‌گرداند و میل به خیر و نیکی را جایگزین آن می‌سازد. مقام معظم رهبری بر این اساس پرهیز از گناه و فراموش نشدن یاد خدا در رفتارهای معمولی را موجب نورانیت دل‌های مؤمنین می‌داند.

پرورش فضیلت‌جویی

از گرایش‌های مخصوص انسان، فضیلت‌جویی است و مقصود از فضیلت، همان ارزش اخلاقی است که به صورت مؤکد در وجود آدمی جای گرفته است. اصل گرایش به سوی ارزش‌ها و فضائل اخلاقی مانند عدالت، صداقت، امانت، وفای به عهد و...، امری مسلم است؛ زیرا قطعاً اگر فردی در چند وضعیت مساوی از حیث شرایط خارجی قرار گیرد به طوری که هر یک از آن وضعیت‌ها به یک میزان او را به طرف فضائل یا رذائل اخلاقی سوق دهند، در این حالت هیچ‌کس در صدد روی آوردن به رذائل اخلاقی نخواهد بود، چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی‌ها و رذائل ندارد. پرورش فضیلت‌جویی، که به عنوان یکی از اهداف تربیت در اسلام معرفی شده است، به معنی هدایت و دستگیری انسان در شناختن فضیلت‌ها و رذیلت‌ها و تقویت گرایش به فضائل و زدودن موانع این گرایش است و هدف‌های کلی زیر نیز در جهت دستیابی به هدف مذکور می‌باشد: پرورش روحیه مراقبت از رفتار خود و ضبط نفس و حسابرسی خویش.

1. تقویت میل به کسب فضائل و مکارم اخلاقی و پیراستن نفس از رذائل وآلودگی‌های اخلاقی.
2. شناخت نفس و اعتقاد به کرامت انسان و سرمایه‌های وجودی او.

فضائل یک فرد مسلمان را رهبر انقلاب فراگرفتن خوب، انضباط خوب، آمادگی همیشگی و اخلاص و صفا و نورانیت معنوی می‌داند و فرصت جوانی را برای آراسته شدن به این فضائل بزرگ باید مغتنم شمرد و با کسب فضائل معنوی ای که برای یک انسان فداکار مؤمن و یک انسان سربلند در مقابل خدا و خلق لازم است، می‌توان بنده شایسته برای خدا شد. این خود پرورش فضیلت‌جویی است که از اساس اهداف اخلاقی به شمار می‌آید.

حرکت برای خدا و خدمت به مردم

در زندگی روزمره هرکس می‌تواند در جهت هدفی الهی یا غیر الهی حرکت کند و این حرکت باعث سعادت یا شقاوت او شود. توحید عملی یا توحید در عبادت یعنی یگانه‌پرستی، به عبارت دیگر در جهت پرستش حق یگانه‌شدن. آن کسی که هواهای نفسانی خود را جهت حرکت و ایده آن و قبله معنوی خود قرار بدهد آنها را پرستش کرده است. «آیا کسی که هوای نفسش را معبود خود گرفته دیدی؟ آیا تو می‌توانی کارساز او باشی که او را به میل خود به راه راست هدایت کنی؟». رهبر انقلاب محور حرکت انقلاب اسلامی را خدمت به قشرهای محروم ملت و جهت ارتباط با خدا می‌داند که این خود می‌تواند یکی دیگر از اهداف اخلاقی به شمار آید.

کنترل امیال و غرایز

در انسان غرایزی وجود دارد که گاهی دچار افراط یا تفریط می‌شود، که اگر بخواهیم جامعه را از لوث گناه پاک سازیم و یا وجود خویش را از آلودگی گناه حفظ کنیم، باید غرایز و تمایلات نفسانی را کنترل و تعدیل کنیم که اگر کنترل و تعدیل نشود به افراط و تفریط کشانده می‌شود و سرچشمه گناهان بسیار خواهد شد. مقام معظم رهبری اذعان بدین دارد که هر انسانی در درون خود یک نفس سرکش دارد که اگر مراقبش باشد انسان در عرصه اجتماعی و فردی به هلاکت نخواهد افتاد و رفتار او کنترل نفس انسانی‌اش مایه پیشرفت وی خواهد شد.

خود‌سازی

در تربیت اسلامی خودسازی به معنای شناخت معارف، ایجاد ملکات و انجام افعالی است که کمال شناخته شده برای «خود» را پدید می‌آورند. درک خودسازی، وابستگی کامل به شناخت از ماهیت «خود» و کمال مطلوب آن را دارد؛ پس خودشناسی مقدمه اجتناب‌ناپذیر خودسازی است. «خود» آن چنان که با کمک درون‌بینی شناخته شد، مجموعه‌ای از توانایی‌ها و گرایش‌ها است که کمال آن قرب خداوند است. این کمال از طریق اصلاح روابط مختلف انسان به دست می‌آید. بنابراین، خودسازی مجموعه اعمالی است که برای اصلاح روابط خود انجام می‌دهیم تا به قرب خداوند نایل شویم. دسته‌ای از این اعمال، کسب شناخت‌های ضروری برای تقرب به خداوند است و دسته‌ای دیگر، عمل به وظایف اخلاقی و تکالیف شرعی است. رهبر انقلاب تهذیب نفس، خودسازی و جهاد در راه تطهیر و پاکیزگی را بزرگ‌تر از هر جهادی می‌داند و اشاره دارد که همه انبیاء الهی آمده‌اند تا انسان را بسازند و از دست منیت‌ها و شر وسوسه‌های درونی نجات دهند.

رسیدن به تقوا

تقوا و پاکدامنی در لغت از پیشگیری گرفته شده و آن چیزی است که انسان با آن از نفسش مراقبت می‌کند و در اصطلاح این است که میان خودت و بین آنچه که خداوند حرام کرده است مانع و سدی قرار داده شود. پس مفهوم تقوا در اسلام، به معنای مراقبت دائمی انسان از حرکت خود و از مسیر و انگیزه‌های خود می‌باشد. رهبر انقلاب هر انسانی را که به دنبال دنیا و یا پیروزی در میدان‌های جهانی و یا جلب رضای خدا باشد، در هر حال ملزم به رعایت تقوای الهی می‌داند؛ و بیان می‌دارد که تقوا یک ارزش اسلامی به معنای مطلق می‌باشد و عالم فاقد تقوا و وجدان، خطرناک‌تر از هر دشمنی است. رهبر معظم انقلاب در عرصه تربیت، توصیه به پاکیزه نگه داشتن جان‌ها دارد که با دوری از گناه و با ذکر و توجه به خداوند این دل‌ها را به سمت خدا سوق دهند. تقوا در درجه اول، اجتناب از گناهان و در مرحله بعد انجام واجبات و پرداختن به نوافل است. بنابراین علم و تقوا دو پایه اصلی برای پیشبرد اهداف تربیتی است.

خشکاندن ریشه‌های بداخلاقی

رهبر انقلاب ارزش‌های اخلاقی را در اسلام بدین معنا می‌داند که روح فضیلت و پرهیزکاری و وارستگی و بردباری و دوری از حرص و آز و دنیا‌طلبی و دیگر خصلت‌های اخلاقی در جامعه رواج پیدا کند و به صورت ارزش اصلی درآید؛ لذا با توجه به این هدف بیان می‌دارد که یک عالم باید علمش را با عملش توأم سازد تا بدین ترتیب کبر و غرور از خود و دیگر اقشار مردم بیرون رود تا جامعه بتواند بسیاری از ریشه‌های بداخلاقی و بدفکری را ریشه‌کن سازد.

اهداف اجتماعی

مقصود از تربیت اجتماعی، پرورش جنبه یا جنبه‌هایی از شخصیت آدمی است که مربوط به زندگی او در میان جامعه است، تا از این طریق به بهترین شکل حقوق، وظایف و مسئولیت‌های خود را نسبت به دیگر هم‌نوعان و هم‌کیشان و هم‌مسلکان خود بشناسد و آگاهانه و با عشق، برای عمل به آن وظایف و مسئولیت‌ها قیام کند. به تعبیری، همان آشناساختن متربی است با روحیات اجتماعی و آموختن راه و رسم زندگی با دیگران و سپس پرورش روحیه تعهد و التزام عملی به انجام وظایف خویش در این مورد. انسان مؤمن، به تناسب نیازها و گرایش‌های مختص خود، ناگزیر به ارتباط با اصناف، گروه‌ها و افراد مختلفی است که در تعامل و داد و ستد اجتماعی بین خود، هر کدام نیازهای یکدیگر را برآورده می‌کنند و این روابط به دلیل پیچیدگی شخصیت و ماهیت اجتماعی و فردیِ انسان، برای او مسائلی را به وجود می‌آورد که باید بتواند بهترین شیوه برای برخورد با این مسائل را بیابد و به آن عمل کند. مقام معظم رهبری در عرصه تربیت اجتماعی تأکید بر این دارد که مربیان اجتماعی باید عدالت اجتماعی را در اجتماع استقرار و روابط انسان‌ها را به صورت مطلوب تنظیم کنند.

تحقق و پرورش روحیه اخوت و برادری

ایجاد همبستگی و اتحاد مؤمنین با یکدیگر و پرهیز از تفرقه و دشمنی و اختلاف، از جمله مهم‌ترین اهداف اجتماعی مورد تأکید اسلام است که از طریق پرورش روحیه اخوت، برادری، همیاری و همدلی مسلمین و مؤمنین در راه هدف غایی به دست می‌آید و بسیاری از اهداف اخلاقی در همین راستا قرار می‌گیرد و در قرآن و روایات معصومین(ع) نیز تأکیدات فراوانی بر آنها صورت گرفته است، مانند «جز این نیست که همه مؤمنان با هم برادرند؛ بنابراین در همه نزاع‌ها و اختلافات میان برادران‌تان آشتی برقرار کنید، و از خدا پروا نمایید تا مورد رحمت قرار گیرید». مقام معظم رهبری اخوت و برادری بین مسلمانان را یک امر بدیهی و حقیقی دانسته و بر مبنای همین بینش بیان می‌دارد مسلمین نسبت به یکدیگر، دارای حق برادری‌اند همچنان که برادران نسبت به هم، مدیون یکدیگر هستند و باید نسبت به هم، حقوق متقابلی را عمل کنند.

شناخت و التزام به معروف و منکر

شناخت معروف و منکر و التزام به آن، پرورش روحیه حساس بودن نسبت به وقایع جاری در جامعه، و پرهیز از بی‌تفاوتی و بی‌قیدی در مسائل موجود اجتماعی است. مؤمنین در جامعه اسلامی، نباید از کنار کژروی‌ها و انحرافاتی که از جانب دیگر اعضای جامعه مشاهده می‌کنند، بی‌تفاوت بگذرند، بلکه تا حد امکان و وظایف خویش، باید در جهت نفی و زدودن این انحرافات بکوشند و در همین راستاست که در اسلام تأکید زیادی بر امر به معروف و نهی از منکر و احقاق حق مظلوم و مقابله با ظالم و امور اجتماعی دیگر صورت گرفته است: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ. رهبر انقلاب امر به معروف ونهی از منکر را تضمین‌کننده حیات طیبه در نظام اسلامی و وظیفه همه آحاد اجتماع مسلمان می‌داند که وظیفه امر کردن به کار خوب و نهی کردن از کار بد را برای خود قائل باشند.

پایبندی به رعایت حقوق دیگران

محور تربیت اجتماعی را سلسله‌ای از حقوق، وظایف و مسئولیت‌های مربوط به زندگی در میان جوامع و جامعه می‌توان دانست. به این معنی که افراد و گروه‌هایی که در یک جامعه زندگی می‌کنند، نسبت به هم حقوقی دارند و مسئولیت‌ها و وظایفی نیز در ارتباط با یکدیگر بر عهده آنهاست. حقوق پدر و مادر، برادران و خواهران، همسایگان، معلمان و متعلمان، خویشان و دوستان، رهبران و حاکمان و... را می‌توان از جمله حقوقی دانست که بر عهده انسان و ناشی از زندگی اجتماعی اوست. رهبر معظم انقلاب رعایت حقوق دیگران و رعایت تقوا و پرهیزگاری اجتماعی را به عنوان یک هدف اصلی برای تربیت اجتماعی بر می‌شمارد و نظر بدین دارد که همه ملت اسلامی به خصوص جوانان در کنار حفظ پاکدامنی و تلاش و رعایت تقوا باید امانت‌داری و رعایت اخلاق و حقوق اجتماعی را در وجود خود پرورش دهند.

تلاش در برقراری عدالت

عدالت اجتماعی یعنی اینکه از همه برکات جامعه اسلامی، همه قشرها بهره‌مند و محرومان که همیشه در طول تاریخ پشت سر پیامبران بوده‌اند، به عنوان خودی‌های نهضت اسلامی از قسط و عدالت اجتماعی بهره مند شده و به حقوق حقه خود دست یابند. مقام معظم رهبری عدالت اجتماعی را در محیط سیاست داخلی، لازم می‌داند که بدون تأمین عدالت اجتماعی، جامعه اسلامی نخواهد بود. اگر کسی تصور کند که ممکن است دین الهی و واقعی - نه فقط دین اسلام - تحقق پیدا کند، ولی در آن عدل اجتماعی به معنای صحیح و وسیع آن تحقق پیدا نکرده باشد، باید بداند که اشتباه می‌کند.

اهداف رفتاری

اهداف در سه حیطه شناخت و گرایش و رفتار قرار می‌گیرند. اهداف رفتاری مربوط به حیطه عملکرد است که در آن رفتار افراد نسبت به امور مختلف صورت می‌گیرد.

بندگی محض الهی

«عبد» از نظر لغت به انسانی گفته می‌شود که سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد؛ اراده‌اش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست اوست؛ در برابر او خود را مالک چیزی نمی‌داند و در اطاعت او سستی به خود راه نمی‌دهد. بنابراین، عبودیت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر کسی است که همه چیز از ناحیه اوست، و به خوبی می‌توان نتیجه گرفت که تنها کسی می‌تواند «معبود» باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدا نیست! به تعبیر دیگر، و از بعد دیگر «عبودیت» نهایت اوج تکامل روح یک انسان و قرب او به خداست، و عبودیت تسلیم مطلق شدن در برابر ذات پاک اوست؛ عبادت تنها رکوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلکه روح عبادت تسلیم بی‌قید و شرط در برابر کمال مطلق و ذات بی‌مثالی است که از هر عیب و نقص مبرّاست. بدیهی است چنین عملی بهترین انگیزه توجه به کمال مطلق و پرهیز از هرگونه آلودگی و ناپاکی است؛ چراکه انسان سعی می‌کند خود را به معبود خویش نزدیک سازد تا پرتوی از جلال و جمال او در وجودش ظاهر شود که گاه از آن تعبیر به «مظهر صفات خدا شدن» می‌کنند. رهبر انقلاب عبودیت و بندگی و خضوع محض در مقابل خدا را پذیرفتن احکام الهی و تسلیم در مقابل خدا می‌داند.

احساس مسئولیت

وجود احساس مسئولیت از سوی اشخاص در انجام کارهای گوناگون، در اغلب موارد به انجام درست آن کار در آن مقطع زمانی و مکانی منجر می‌شود و این از موضوعات مهمی است که باید در اندیشه اشخاصی که در مسئولیت‌های مختلف مشغول به کار هستند نهادینه شود. یکی از مهم‌ترین نکاتی که در شروع هر کار باید به آن توجه ویژه داشت اندیشه آن کار است. به این معنا قبل از آغاز کار باید به جوانب مختلف آن خوب فکر کرد و پیش‌بینی‌های لازم را تا حد ممکن انجام داد تا هرگونه رخداد غیرمنتظره، قابل پیش‌بینی باشد که مانع از سرانجام رسیدن آن کار نشود.

وجدان کاری

انسان‌ها برای گذران زندگی به همدیگر نیازمندند و دنیا در واقع، بازار دادوستد ساکنان آن است و هر کس باید در برابر دریافت خدمات، خدمتی هم ارائه دهد و با کمک دیگر هم‌نوعان، زندگی را سامان دهد. از سوی دیگر عقل و دین حکم می‌کنند که هر کس کاری را که به عهده گرفته، نیکو انجام دهد و میان خود و دیگران تفاوتی قائل نشود. این مفهوم وجدان کاری است.

منابع

1. لطفی و شعبانی، مقاله «نظام تربیتی اسلام»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱