بحث:اطاعت در قرآن

مقدمه

اطاعت از مادّه طوع در مقابل کَرَه به معنای انقیاد است و غالباً در پذیرش فرمان به کار می‌رود و اجرای‌فرمان همراه با رغبت و خضوع از مقوّمات آن است؛ به‌گونه‌ای که در صورت فقدان هر یک از این سه، نقیض آن ـ که کراهت و ناخوشایندی است‌ صدق خواهد کرد. اطاعت به دو بخش تکوینی و تشریعی تقسیم می‌شود که مورد نظر در این مدخل هر دو می‌باشد و از واژه‌های «اتّخذ»، «اجاب»، «اذعن»، «اذن»، «اقتدا»، «تبع»، «سجد»، «سخّر»، «سلم»، «طوع»، «فعل»، «قنت» و مشتقّات آنها استفاده شده است.

تقسیم اطاعت

اطاعت در قرآن به "تکوینی" و "تشریعی" تقسیم می‌شود. مراد از اطاعت تکوینی، تسلیم و فرمانبرداری تمام پدیده‌ها و ذرات عالم وجود در مقابل اراده و مشیت خداوند یکتا است: ﴿أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا﴾. به تعبیر عرفانی، موجودات عالم دو نحوه وجود دارند، یکی وجود علمی که جایگاه آن صُقْع (ناحیه، جهت) ربوبی است و دیگری وجود عینی که ظرف آن مرتبه فعل خداوند است. وجود علمی اشیاء، سایه‌ها و مرتبه نازله اسماء و صفات در مرتبه واحدیت است و از لوازم ذات، بلکه به اعتباری عین ذات حق است. از این‌رو اطاعت در آن قابل تصور نیست؛ اما وجود عینی اشیاء مسبوق به اراده خداست: ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾. خطاب ﴿كُنْ﴾ به مرتبه شیئیت اشیاء که همان وجود علمی آنهاست، تعلق دارد و بر اثر آن با طوع و رغبت از مرحله علم به مرحله عین در آمده و به صورت وجود خارجی ظاهر میشوند. این همان چیزی است که از آن به "اطاعت تکوینی اشیاء" تعبیر شده و همه موجودات، اعم از جاندار و بی‌جان و عاقل و غیر آن را در بر میگیرد. چنین اطاعتی را در مقام تمثیل می‌توان به اطاعت ظِلّ از ذی ظلّ (سایه از صاحب سایه) تشبیه نمود که سایه صددرصد به طور طبیعی و تکوینی و ساختاری تابع صاحب سایه است. بنابراین، اشیاء در اصل تحقق وجود، مطیع پروردگار خویش‌اند: ﴿إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا﴾. ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾. همچنین در دیگر آیات مانند: ﴿يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾، ﴿وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ﴾، ﴿وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ﴾، ﴿وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿حَتَّى إِذَا مَا جَاءُوهَا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ * وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾، ﴿قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾، جلوه‌های تکوینی اشیاء از خدای متعال بدون چون‌وچرا نمایان و آشکار است. مراد از اطاعت تشریعی، اطاعت و گردن نهادن به قانون و برنامه و شریعتی است که خداوند متعال توسط انبیاء بر بشر عرضه داشته است.

بر اساس نگرش توحیدی در ربوبیت تشریعی، حق اطاعت بالاصاله ویژه ذات ربوبی است و اطاعت از حکم و فرمان غیر خداوند، اگر به فرمان و اذن الهی نباشد به شرک در اطاعت منتهی می‌شود: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ﴾. امر به اطاعت از خداوند در این گونه آیات در واقع همان حکم عقل فطری است. اطاعت از پیامبر هم در حکم اطاعت از خداست: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

شخصیت پیامبر اکرم (ص) دو حیثیت دارد:

1. حیثیت تبلیغی وحی الهی و آگاه کردن مردم از معارف و احکام شریعت و تفصیل کلیات قرآن.
2. حیثیت زمامداری و ولایت او بر جامعه، زمامدار به اقتضای رهبری لازم است برای اداره جامعه و حفظ اساس نظام اسلامی، فرمان بدهد و مردم نیز به اطاعت از احکام حکومتی موظف‌اند. اطاعت از این اوامر در حقیقت اطاعت خداست؛ ولی برای بیان لزوم اطاعت در این احکام، واژه ﴿أَطِيعُوا﴾ تکرار شده است.

در اینکه مراد از اولی الامر چه کسانی هستند میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. نوعاً مفسران اهل سنت مصادیق گوناگونی برای آن برشمرده‌اند: از جمله صحابه پیامبر، خلفای راشدین، علما و فقهاء، فرماندهان جنگی و والیان و حاکمان و اهل حل و عقد را بیان کرده‌اند، مفسران شیعه در مجموع، مصداق آن را تنها امامان دوازده‌گانه دانسته یا بر آنان تطبیق نموده‌اند.

اطاعت در قرآن به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:

1. اطاعت مشروع
2. اطاعت نامشروع.

اطاعت مشروع در درجه نخست، اطاعت از خدا و سپس اطاعت از کسانی است که خداوند دستور به اطاعت از آنها را داده است، مانند اطاعت از رسول خدا (ص) و همه پیامبران و جانشینان آنان و اطاعت از هر کسی که در شریعت، اطاعت آنها را در چهارچوب دین لازم شمرده شده است، همچون اطاعت فرزند از پدر و مادر و اطاعت زن از همسر و اطاعت شاگرد از استاد.

در قرآن کریم آثاری بر اطاعت از خدا و رسول بیان گردیده که عبارت‌اند از:

1. مشمول رحمت الهی شدن: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛
2. ورود به بهشت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾؛
3. رسیدن به کامیابی بزرگ: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾؛ ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾؛
4. قرار گرفتن در کنار پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾؛
5. دریافت پاداش نیکو و تضمین کم نشدن از پاداش اعمال صالح: ﴿فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾؛ ﴿وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.

اطاعت نامشروع عبارت است از اطاعت از کافران، منافقان، مشرکان، ظالمان، تکذیب‌کنندگان آیات الهی، غافلان، گناهکاران، مسرفان، جاهلان و ناآگاهان، گمراهان و گمراه‌کنندگان، شیطان، ناسپاسان، عیب‌جویان، سخن‌چینان، بی‌اصل و تباران، بازدارندگان از خیر، افراط‌پیشگان و... خلاصه آنکه در قرآن کریم، اطاعت و پیروی از ۲۳ دسته و گروه شدیداً نهی شده است: ﴿وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ﴾؛ ﴿وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ﴾؛ ﴿وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا﴾؛ ﴿وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِكَ زَنِيمٍ﴾؛ ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾؛ ﴿وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾؛ ﴿وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا﴾؛ ﴿وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾؛ ﴿وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا﴾؛ ﴿وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾.

حال این آیات را در کنار آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ قرار می‌دهیم، آنگاه معلوم می‌شود که هیچ کدام از گروه‌های ۲۳ گانه فوق نمی‌توانند مصداق ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ باشند، زیرا خداوند از اطاعت آنها نهی فرموده است. بنابراین معلوم می‌شود که اولی الامر کسانی هستند که مبرّا از صفات رذیله مذکورند که خدا به اطاعتشان فرمان داده است؛ یعنی، دست‌کم باید مصداق اولی الامر افراد "عادل" باشد نه ظالم که شامل گروه‌های فوق‌الذکر می‌شود و قطعاً مرحله بالاتر و برتر از "عدالت" "عصمت" است و در اینکه پیشوایان معصوم مصداق بارز و کامل و اعلای اولی الامر هستند، هیچ‌گونه جای شک و تردیدی نمی‌ماند و باز در اینکه دیکتاتورها هرگز مصداق اولی الامر نیستند باز شکی نمی‌ماند و وجوب اطاعت از اولی الامر از اول محدود و مشروط به مواردی است که متّصف به صفات منفی در آیات مذکور نباشد بلکه باید "عادل" و چه بهتر که "معصوم" باشد. معصوم بودن اولی الامر هیچ‌گونه منافاتی ندارد که در مواردی، افراد عادی مصداق اولی الامر به شمار می‌آیند. چه بسا در مواردی اولی الامر فقط عادل باشد نه معصوم. روایاتی که مصداق اولی الامر را در معصومین می‌داند در آنجا، حصر، حصر اضافی و نسبی است، یعنی آن روایات در مقام این است که طاغوت‌ها و نااهلان را نفی کند نه انسان مدیر و مدبّر و عادل را.

بنابراین آنچه مسلم است اطاعت از دیگری باید بر اساس مبنا و معیارهای الهی و عقلانی باشد و هر نوع اطاعت و تقلید کورکورانه که برخلاف موازین عقل و شرع باشد حرام و ممنوع است.

نقل است که پیامبر (ص) سپاهی را به سرکردگی یکی از انصار به جایی اعزام کرد و افراد سپاه را فرمود که از او اطاعت کنند. وی در بین راه خواست اطاعت آنها را از خود بسنجد، دستور داد آتشی بیفروختند و سپس نفرات سپاه را امر کرد که در آن در آیند. آنان تصمیم گرفتند حسب دستور پیغمبر (ص) از او اطاعت کنند و وارد آتش شوند. جوانی برخاست و گفت: ما که به پیغمبر پناه آورده‌ایم تا از آتش برهیم، چگونه خود را به آتش بزنیم؟! شتاب مکنید تا به نزد پیغمبر (ص) برگردیم. پس از بازگشت، ماجرا را به عرض رسول خدا (ص) رساندند. حضرت فرمود: اگر چنین می‌کردید این آتش به آتش دوزخ منتهی می‌گشت. هیچ‌گاه در معصیت، اطاعت روا نیست. اطاعتی واجب است که در راه خدا و رضای او باشد.

امیر مؤمنان (ع) فرموده است: اطاعت از کسی جز در امری که خداپسند باشد جایز نیست. ابوبصیر مرادی گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم اینکه در قرآن آمده ﴿اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾ فرمود: به خدا سوگند که علماء و عبّاد نصارا مردم را به پرستش خویش نخواندند و اگر چنین ادعایی میکردند آنان را اجابت نمی‌نمودند، ولی حرامی را بر آنها حلال و یا حلالی را بر آنان حرام میکردند و آنان اطاعتشان میکردند و ناخودآگاه آنان را می‌پرستیدند .

در حدیث دیگر آمده که پیامبر فرموده است: در آینده کسانی بر شما حکومت کنند که دروغگو و ستمکار باشند. هر که با آنها ارتباط برقرار کند و دروغشان را تصدیق نماید و در ظلمشان با آنان همکاری کند، چنین کسانی از من نیستند و من از آنها بیزارم و به حوض کوثر بر من وارد نشوند و هر که از آنان بریده باشد و دروغشان را نپذیرد و در ظلمشان با آنان همکاری نکند او از من و من از اویم و کنار حوض کوثر مرا از خود خشنود یابد.

نتیجه آنکه قرآن کریم در نکوهش از اطاعت کورکورانه و ناآگاهانه و تقلید باطل و شخصیت‌زدگی به این حقیقت اشاره کرده که شخصیت‌زدگان تا آنجا پیش می‌روند که با تکیه بر الگوهای باطل خود، در برابر خواست خدا قرار می‌گیرند و به جای اطاعت از خدا، پیروی از باطل‌پیشگان می‌کنند. موضع‌گیری قوم نوح، ابراهیم، هود، صالح، شعیب، فرعون، عرب جاهلی و جدال‌کنندگان نادان در برابر منطق پیامبران، نمونه‌هایی از اطاعت این شخصیت‌زدگان خِرَدگریز در برابر خواست و فرمان الهی است: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا﴾؛ نتیجه کار چنین کسان این است: ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا﴾.