بر در جامعه‌شناسی اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بر است. بر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بر در قرآن - بر در حدیث - بر در فقه سیاسی - بر در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

واژه "بر" یکی از عام‌ترین مفاهیم اخلاقی قرآن است و بارها مقابل واژه‌هایی همچون اثم، فجور، سیئه و جرم به کار رفته است. "بر" به معنی توسع در خیر اعتقادی و عملی است و ظاهراً همه اعمالی که انگیزه آنها محبت و عدالت باشد، در برمی‌گیرد. راغب در توضیح آن می‌نویسد: کلمه "بر" در مقابل "بحر" به معنای خشکی است و چون اولین تصور از خشکی‌ها و بیابان، وسعت آن است؛ کلمه "بِر" را از آن گرفتند تا توسع در فعل خیر را برساند. در ادامه می‌نویسد: این صفت گاه به خدای تعالی و گاه به بنده‌ای که اطاعت و پرستش او نسبت به خداوند، وسیع و زیاد است، نسبت داده می‌شود. برّ از سوی خدا به بندگان، زیادی ثواب و پاداش و از سوی بندگان، پرستش و طاعت است.

بدیهی است معنای "برّ" به اختلاف مورد متفاوت خواهد بود. برّ در کلام به صداقت و حقانیت و در عبادت به برخوردی آن از شرایط صحت و قبولی متناسب با خواست شارع محقق می‌شود.

ارتباط معنایی برّ با احسان و تقوا

برخی این واژه را کنایه از خیر و احسان تلقی کرده و برخی نیز آن را معادل “نیکی و خوبی” در فارسی دانسته‌اند؛ از این‌رو، هر چیزی را که مردم خوب بدانند، در عرف آنها “بر” محسوب می‌شود. قرآن نیز با تکیه بر همین معنا، به هر عملی که از نظر هنجارهای حاکم بر یک جامعه نیک و خوب شمرده شود، “بر” اطلاق کرده است؛ بنابراین کلیدواژه مذکور قوامش را از آداب و رسوم اجتماعی که در خرد و منطق ریشه دارد، دریافت می‌کند.

واژه “بر” همچنین با عمل صالح و تقوا نیز ارتباط نزدیک دارد؛ از این‌رو، کسی که همه وظایف اجتماعی و مذهبی خود را ـ که تحت نام “بر” از آنها یاد می‌شود ـ انجام دهد، شایسته آن است که صدیق و متقی نامیده شود. به بیان دیگر، واژه “بر” و “تقوا” اگرچه در مفهوم یکی نیستند و با هم فرق دارند، اما در مصداق متساوی و متحدند؛ از این‌رو، هر چیزی که مصداق “بر” باشد، مصداق تقوا” نیز هست و به عکس. واژه “بارّ” نیز بیانگر صفات و ویژگی‌های انسانی است که به ویژه از دستورهای الهی اطاعت می‌کند و گذشته از آن، طبیعت متقیانه، خویش را با ابراز مهربانی و شفقت بسیار نسبت به همسایگان، اعم از خویشاوند یا بیگانه، نشان می‌دهد. علامه طباطبایی در تفسیر آیه وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ... توضیح می‌دهد که برگشت معنای تعاون بر برّ و تقوا به این است که جامعه مسلمین بر برّ و تقوا یا به عبارتی بر ایمان و عمل صالح ناشی از ترس خدا، اجتماع کنند و این همان “صلاح و تقوای اجتماعی” است و در مقابل آن تعاون بر گناه، ـ یعنی عمل زشت که موجب عقب‌افتادگی از زندگی سعیده است ـ و بر عدوان که تعدی بر حقوق حقه مردم و سلب امنیت از جان و مال و ناموس آنان است، قرار می‌گیرد.

یکی از نویسندگان در بیان مصداق‌های عام “بر” می‌نویسد: "در مقیاس جهانی، تلاش برای ایجاد عدالت، برابری، صلح، امنیت و توسعه از مصادیق “بر” است و مبارزه با سلطه، استثمار، نژادپرستی و هر نوع تلاش برای قطع ریشه‌های تجاوز در سطح جهانی، تلاش در جهت تقوا و نزدیک شدن به ملت‌ها به اراده و خواست خدا شمرده می‌شود".

آیات قرآنی مرتبط

1. امر مؤمنان به تعاون بر انجام نیکی‌ها: وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ....
2. ایمان به خدا و قیامت؛ مصداق برّ: وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ....
3. نکوهش غافلان از انجام نیکی‌ها: أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ.
4. وعده پاداش عظیم به نیکوکاران: إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم