سر امام حسین

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسین است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پس از شهادت ابا عبد الله (ع)، سپاه کوفه قساوت و دشمنی را به اوج رساندند و سر مطهّر آن حضرت را از پیکر جدا کردند، سپس به دستور عمر سعد، پیکر آن امام را زیر سم اسب‌ها له کردند. این سر مقدس، همراه سرهای دیگر شهدا بر نیزه‌ها شد و در کوفه و شام و شهرهای دیگر گرداندند تا دیگران را بترسانند. سر مطهّر سید الشهدا (ع) ماجراهای مختلفی در حادثۀ کربلا دارد، اینکه سر آن حضرت را از پشت گردن می‌برند، بر نیزه می‌کنند، خولی سر را به خانۀ خویش برده در اتاقی یا تنوری پنهان می‌کند، سر امام بر فراز نی در کوچه‌های کوفه قرآن تلاوت می‌کند، نزد ابن زیاد، بر طشت طلا نهاده می‌شود، در راه شام در دیر راهب سبب مسلمان شدن قنسرین می‌شود، در کاخ یزید، بر طشت نهاده نزد او می‌آورند، یزید با خیزران بر آن سر و لبها می‌زند، در خرابۀ شام نزد رقیّه دختر امام حسین برده می‌شود و... هر کدام موضوعی است که دستمایۀ بسیاری از مرثیه‌های سوزناک گشته و دربارۀ این وقایع، شعرها و نوحه‌های بسیار سروده‌اند.

این که سر مطهّر کجا دفن شد، میان محققان نظر واحدی نیست. برخی بر این عقیده‌اند که سر را از شام به کربلا آوردند و به بدن ملحق ساختند (نظر سید مرتضی)، برخی معتقدند در کوفه، نزدیک قبر امیر المؤمنین (ع) دفن شد و برخی هم جاهای دیگر را گفته‌اند. در شام، محلّی به نام جایگاه سر مطهّر معروف است که محلّ عبادت است.

برخی هم مدفن سر را در مصر، مسجد رأس الحسین می‌دانند و برای کیفیت انتقال آن به آن منطقه، تاریخچه‌ای ذکر می‌کنند. اما مشهور آن است که سر را به کربلا آوردند و کنار پیکر دفن شد و این را جمعی از علما در تألیفاتشان آورده‌اند. اصل این جنایت بی‌سابقه، برای امویان مایۀ ننگ بود. این که به دستور ابن زیاد، سر آن حضرت را بر نیزه کرده در کوفه چرخاندند، اولین سری بود که در دوران اسلام با آن چنین کردند. بریدن سر و بر نیزه کردن آن و شهر به شهر گرداندن، حتی در سروده‌ها و مرثیه‌های آن دوره نیز مطرح شده و بعنوان کاری فجیع و زشت از آن یاد شده است که نشانۀ مظلومیّت ثار الله است. در شعر بشیر هنگام خبر دادنش از ورود اهل بیت به مدینه می‌خوانیم: وَ الرَّأْسُ مِنْهُ عَلَى القَناةِ يُدارُ. و در شعر حضرت زینب در کوفه پس از دیدن سر برادر بر فراز نی، آمده است: «يَا هِلَالًا لَمَّا اسْتَتَمَّ كَمَالًا...». این بی ‌حرمتی آشکار، بر خلاف آنچه که یزیدیان می‌خواستند دیگران را مرعوب کنند، موجی از احساسات خصمانه بر ضدّ آنان پدید آورد و مردم، عمق خباثت دودمان “شجرۀ ملعونه” را شناختند..

سر امام در خانه خولی

در کتاب أنساب الأشراف نقل است: عمر بن سعد، همان روز (عاشورا)، سر حسین (ع) را با خولی بن یزید اصبحی از قبیله حِمیَر و نیز حمید بن مسلم ازدی، به سوی ابن زیاد فرستاد. آنان شب به سوی او رفتند و چون درِ کاخ را بسته دیدند، خولی، آن سر را به خانه‌اش آورد و زیر تَشتی در خانه‌اش گذاشت. او در خانه‌اش، زنی به نام نوار، دختر مالک حضرمی، داشت که پرسید: چه خبر؟ گفت: ثروت روزگار را آورده‌ام. این، سر حسین است که همراه تو در خانه است! زن گفت: وای بر تو! مردم، طلا و نقره می‌آورند و تو، سر فرزند دختر پیامبر خدا را آوردی؟! به خدا سوگند، هیچ گاه چیزی، سر من و سر تو را گرد هم نمی‌آورد.

سر امام در مجلس ابن زیاد

از سعد بن عبیده نقل است: سر حسین (ع) را برای ابن زیاد آوردند و پیش رویش نهادند. او با سر چوب‌دستی‌اش، بر آن می‌نواخت و می‌گفت: ریش ابا عبداللّه، جوگندمی شده است. صدوق در کتاب الأمالی به نقل از دربان عبیداللّه بن زیاد نقل می‌کند: هنگامی که سر حسین آورده شد، فرمان داد که آن را جلویش در تشتی از طلا گذاشتند و با چوب دستی‌اش شروع به زدن بر دندان‌های او کرد و می‌گفت: ای ابا عبداللّه! زود پیر شدی [و محاسنت سفید گشت]! مردی از قوم [حاضر در مجلس] گفت: دستْ نگه دار که من دیدم پیامبر (ص) دهان بر جایی می‌نهاد که تو چوب‌دستی‌ات را گذاشته‌ای. ابن زیاد گفت: روزی در برابر روز بَدر!.

حمید بن مسلم می‌گوید: عمر بن سعد مرا خواست و نزد خانواده‌اش فرستاد تا پیروزی‌ای را که خدا نصیبش کرده بود و سلامتی‌اش را به آنان مژده بدهم! از این رو نزد خانواده‌اش رفتم و پیغام عمر بن سعد را به اطلاعشان رساندم. آنگاه دیدم ابن زیاد جلوس کرده و فرستاده‎ها با سرهای کشته‌ها بر او وارد می‌شوند. قبیله کنده با سیزده سر آمد، و قیس بن اشعث آنان را همراهی می‌کرد، و هوازن با بیست سر وارد شد در حالی که شمر بن ذی الجوشن مصاحبشان بود، قبیله تمیم با هفده سر، بنی اسد با شش سر و مَذحِج با هفت سر و بقیه سپاه با هفت سر آمدند که مجموعاً هفتاد سر بود. ابن زیاد اجازه ورودشان را به قصر داد. آنان را وارد قصر کرد و به مردم اذن ورود داده شد. من در میان واردین داخل قصر شدم، ناگاه دیدم سر حسین (ع) پیش روی ابن زیاد قرار گرفته، و با چوب‌دستی به بین دندان‌های ثنایایش می‌زند. وقتی زید بن ارقم آن صحنه را دید نتوانست از چوب‌دستی زدن ابن زیاد به دندان‌های حسین بگذرد. گفت: این چوب‌دستی را از آن دندان‌ها بردار! قسم به کسی که الهی غیر او نیست خودم دیدم دو لب رسول الله (ص) بر این دو لب قرار گرفته و آن دو را می‌بوسید! بعد آن پیر زید بن ارقم به شدت گریست.

ابن زیاد گفت: خدا دو دیده‌ات را گریان بدارد! والله اگر پیر خرفتی که عقلش زایل شده است نبودی، گردنت را می‌زدم! زید بن ارقم برخاست و بیرون رفت... در حالی که می‌گفت: بَرده‎ای، برده‎ای، را به شاهی گمارد، و او مردم را به بازیچه گرفت! شما ای جمعیت عرب بعد از امروز برده خواهید شد!؛ چراکه پسر فاطمه را کشتید و پسر مرجانه ابن زیاد را حاکم کردید! او بزرگانتان را خواهد گشت و اشرارتان را به بردگی خواهد گرفت، به ذلت و خواری رضا داده‌اید! دور باد کسی که به خواری و ذلت راضی شود!

وقتی بیرون رفت، شنیدم مردم می‌گفتند: والله زید بن ارقم حرفی زد که اگر ابن زیاد می‌شنید او را می‌کشت!

سر امام (ع) در مجلس یزید

از امام زین العابدین (ع) نقل می‌کنند که: هنگامی که سر حسین (ع) را برای یزید - که خدا لعنتش کند - آوردند، مجلس‌های شراب می‌آراست و سر حسین (ع) را می‌آورد و جلوی خود می‌نهاد و با حضور آن، شراب می‌نوشید.

از یزید بن ابی زیاد نقل شده است: هنگامی که سر حسین بن علی (ع) را برای یزید آوردند، با سرِ چوب‌دستی‌اش به دندان حسین (ع) می‌زد و می‌گفت: گمان نمی‌کردم که ابا عبداللّه به این سن رسیده باشد! موی [سپیدِ] سر ایشان، از محاسنش کاملاً متمایز بود؛ زیرا محاسن خود را سیاه رنگ کرده بود.

یزید، سر امام (ع) را برای زنانش می‌فرستد

در کتاب أنساب الأشراف نقل است: یزید، سر حسین (ع) را برای زنانش فرستاد و عاتکه دخترش - که بعدها، مادر یزید بن عبدالملک شد - آن را گرفت و شست و روغن مالید و خوش‌بویش کرد. یزید به او گفت: این، چه کاری است؟ گفت: سر پسرعمویم را آشفته و پریشان برایم فرستادی. آن را مرتّب و خوش‌بو کردم.

آویختن سر امام (ع) در دمشق

از ابو حمزة بن یزید حضرمی نقل شده است که: یکی از خویشان ما، برایم گفت که دیده است سر حسین (ع) را سه روز در دمشق [بر جایی] نصب کردند.

در کتاب مقتل الحسین به نقل از ابو مخنف آمده است: یزید، فرمان داد که سر شریفِ حسین (ع) را بر درِ خانه‌اش بیاویزند.

چرخاندن سر امام (ع) در شهرها

در کتاب شرح الأخبار آمده است: یزید ملعون، فرمان داد که سر حسین (ع) را در شهرهای شام و جز آن بچرخانند.

روایات گوناگون درباره محلّ دفن سرِ سیّدالشهداء (ع)

نجف، کنار قبر امیر مؤمنان (ع)

از عبداللّه بن طلحه نهدی نقل است که: بر امام صادق (ع) در آمدم. امام (ع) سخنی گفت و ما نیز با او سخن گفتیم و با ایشان رفتیم تا به نجف رسیدیم. امام (ع) به جایی رفت و نماز خواند و سپس به اسماعیل [فرزندش] فرمود: «برخیز و نزد سر پدرت حسین (ع) نماز بخوان». من گفتم: مگر سر حسین (ع) را به شام نبردند؟ فرمود: «چرا؛ اما فلان وابسته ما آن را ربود و آورد و اینجا به خاک سپرد».

ابان بن تغلب نقل می‌کند: با امام صادق (ع) بودم که بر پشت کوفه گذشت و فرود آمد و دو رکعت نماز خواند. سپس اندکی جلو رفت و دو رکعت نماز خواند. سپس اندکی راه رفت و فرود آمد و دو رکعت نماز خواند و آنگاه فرمود: «این جا، جایگاه قبر امیر مؤمنان (ع) است». گفتم: فدایت شوم! آن دو جا که نماز خواندی، چه؟ فرمود: «جایگاه سر حسین (ع) و منزلگاه امام قائم (ع) بود».

کربلا

در کتاب الملهوف نقل شده است که: درباره سر حسین (ع)، روایت شده که باز گردانده شد و در کربلا به همراه پیکر شریفش - که درودهای خدا بر او باد - دفن گردید و عمل فرقه شیعه در زیارت کربلا هم مطابق همین دیدگاهِ مورد اشاره است.

دمشق

در کتاب أنساب الأشراف به نقل از کَلْبی آمده است: یزید، سر حسین (ع) را به مدینه فرستاد و آن را بر چوبی نصب کردند. سپس به دمشق، باز گردانده شد و آن را در باغچه‌ای دفن کردند. نیز گفته می‌شود که آن را در کاخ سلطنتی دفن کردند و در قبرستان هم گفته‌اند.

از محمد بن عمر بن صالح نقل شده است که: آنان سرِ حسین (ع) را در یکی از خزانه‌های یزید یافتند. کفنش کردند و آن را در دمشق، نزدیک دروازه فَرادیس به خاک سپردند.

مدینه

در کتاب الطبقات الکبری آمده است: یزید، سر حسین (ع) را به سوی عمرو بن سعید بن عاص فرستاد. او در آن زمان، کارگزار وی در مدینه بود و گفت: دوست داشتم که آن را برای من نمی‌فرستاد... آنگاه عمرو بن سعید، فرمان داد تا سر حسین (ع) را کفن کنند و در بقیع، نزد قبر مادرش به خاک بسپارند.

مصر

در کتاب معجم البلدان آمده است: در قاهره، مزاری است که سر حسین بن علی (ع) در آن قرار دارد و از عَسقَلان، هنگامی که فرنگیان، آن را تصرّف کردند، به آنجا منتقل شد و آن، زیارتگاهی در پشت کاخ سلطنتی است.

در کتاب لواعج الأشجان نقل است: مورّخان متعدّدی حکایت کرده‌اند که خلیفه علوی مصر، [کسی را] به عَسقَلان (شهری میان مصر و شام که اکنون ویران شده است) فرستاد و سری را که مدّعی بود سرِ حسین (ع) است، بیرون آورد و به مصر (قاهره) برد و در جایی که الآن مزاری معروف است، به خاک سپرد. آنجا اکنون، زیارتگاهی است که آن را گرامی می‌دارند و به زیارتش می‌روند و کنارش، مسجدی بزرگ است که آن را در سال ۱۳۲۱ هجری دیده‌ام. مصریان، زن و مرد، گروه گروه به زیارتش می‌روند و در آن جا، دعا و گریه و زاری می‌کنند و تردیدی در برداشتن آن سر از عَسقَلان به وسیله علویان و دفن آن در مصر نیست؛ اما این که آن، سرِ حسین (ع) بوده باشد، جای تردید است.

سخنی درباره محلّ دفن سر مقدّس سید الشهدا (ع) و سرهای دیگر شهیدان

همان‌گونه که ملاحظه شد، گزارش‌های مربوط به محلّ دفن سر مقدّس سید الشهدا (ع)، به پنج دسته تقسیم می‌شوند: تأمّل در گزارش‌های یاد شده، نشان می‌دهد که احتمال اول (دفن شدن سر مقدّس امام (ع) در کنار قبر امیر مؤمنان (ع))، با عنایت به این که در منابع معتبر و از اهل بیت (ع) نقل شده - با توجّه به اصل أهل البيت أدرى بما في البيت؛ «اهل خانه، به آنچه در خانه است، داناترند» - ظاهراً ارجح است، مگر این که ثابت شود علمای امامیّه، آن روایات را دیده و بر اساس دلیل معتبری که در دست داشته‌اند، از آنها اِعراض کرده‌اند، که اثبات این موضوع، مشکل به نظر می‌رسد.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین
3. یوسفی غروی، محمد هادی، مقاله «سوگ‌نامه کربلا»، فرهنگ عاشورایی ج۴