سوره تحریم در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره تحریم است. سوره تحریم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره تحریم در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره تحریم مدنی و شصت و ششمین سوره در ترتیب مصحف است که بین دو سوره طلاق و سوره ملک و در پایان جزء ۲۸ واقع شده و در ترتیب نزول یکصد و هشتمین سوره‌ای است که پس از سوره حجرات و پیش از سوره جمعه نازل شده است. در دیگر روایاتِ ترتیب نزول، ردیف‌های ۹۵، ۱۰۰، ۱۰۳، ۱۰۵، ۱۰۶ و ۱۰۷ برای آن ذکر شده است.

این سوره دارای ۱۲ آیه و ۲۵۴ کلمه است. نام مشهور آن تحریم و برگرفته از آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ است. نام «سورة النبی»، «لِمَ تُحرّم» و «المتحرّم» نیز بر این سوره اطلاق شده است.

ابن زبیر از آن به «سورة‌النساء» یاد می‌کرده است. سوره‌تحریم آخرین سوره از ۱۶ سوره «ممتحنات» است. برخی آیه ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ را «آیه صالح المؤمنین» نامیده‌اند. بر اساس روایات متعددی از شیعه و سنی مقصود از «صالح المؤمنین» علی (ع) است؛ ولی برخی روایات اهل سنت آن را بر افراد دیگری تطبیق کرده‌اند.

سبب نزول

در سبب نزول آیات نخستین این سوره آمده است که پیامبر هر روز پس از نماز صبح به خانه همسرانش سر می‌زد. در چند نوبت وقتی به خانه زینب می‌آمد او شربتی از عسل به آن حضرت می‌نوشانید، از این‌رو درنگ آن حضرت نزد وی بیشتر می‌شد. عایشه از این رخداد ناراحت بود و چون از علت‌ آن باخبر شد با حفصه قرار گذاشت هرگاه رسول‌خدا (ص) بر هریک از آنها وارد شود به او بگویند که از وی بوی مغافیر (درختی بدبو) به مشام می‌رسد و چنین کردند. آن حضرت به آنها فرمود: من شربت عسل نوشیده‌ام. آنها گفتند: حتماً زنبور آن از درخت مغافیر تغذیه کرده است. رسول خدا (ص) که به بوی بد حساس بود سوگند یاد کرد که دیگر از آن عسل ننوشد و از آنها خواست این داستان را باز نگویند. در پی این ماجرا این آیات نازل شد.

برخی روایات نام برخی دیگر از همسران رسول‌الله (ص) را در این ماجرا ذکر کرده‌اند؛ ولی روایت اول درست به نظر می‌رسد، زیرا روایات معتبر مقصود از ضمیر تثنیه در آیه ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ را حفصه و عایشه دانسته‌اند. عمر نیز با اکراه در پاسخ سؤال ابن‌عباس از این آیه به این امر اعتراف کرده است.

برخی نیز در سبب نزول این آیات گفته‌اند: حفصه از آن حضرت اجازه خواست تابه خانه پدرش برود. آن حضرت در غیاب او در خانه وی با کنیزش ماریه دیدار کرد و پس از آگاهی حفصه از این ماجرا به شدّت ناراحت شده، به پیامبر (ص) اعتراض کرد. آن گرامی برای خشنودی وی سوگند یاد کرد ماریه را بر خود حرام کند و از حفصه خواست تا این داستان را نهان نگه دارد؛ ولی وی آن را برای عایشه افشا کرد و در پی آن، این آیات نازل شد نووی و خفاجی با رد این روایت، نوشیدن عسل نزد زینب را درست دانسته‌اند و طیّبی گفته است که قصه ماریه در کتاب‌های مشهور نیامده است.

محتوای سوره

سوره تحریم از ۴ بخش تشکیل شده است:

در بخش نخست به ماجرایی که بین پیامبر (ص) و برخی همسرانش رخ داده اشاره و خطاب می‌کند: چرا چیزی را که خداوند بر تو حلال کرده برای جلب رضایت همسرانت با سوگند بر خود حرام می‌کنی؟ خدا آمرزنده و مهربان است و با علم و حکمت راهِ گشودن سوگندهایتان را با پرداخت کفّاره بیان کرده است. در آیه ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ﴾ رازگویی پیامبر (ص) با یکی از همسرانش و افشای آن راز به وسیله او و آگاه شدن آن حضرت از عدم رازداری همسرش از راه وحی و رفتار کریمانه رسول‌خدا (ص) با او را یادآوری می‌کند. در آیه ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ به دو تن از همسران آن حضرت (حفصه و عایشه) که بر ضدّ آن حضرت توطئه کرده و او را آزرده بودند اشاره کرده، می‌گوید: اگر توبه کنید به نفع شماست؛ زیرا دل‌های شما از حقّ منحرف شده است و اگر بر ضدّ پیامبر (ص) دست به دست هم دهید همانا خداوند، جبرئیل و صالحی از مؤمنان، و نیز فرشتگان یار و پشتیبان او هستند. در آیه بعد به همسران پیامبر (ص) هشدار می‌دهد که اگر رفتار آنها سبب شود رسول خدا (ص) آنها را طلاق دهد، خداوند زنانی بهتر از آنها و با اوصاف پسندیده جایگزین آنها می‌کند.

در دومین بخش به مؤمنان توصیه می‌کند خود و خانواده خود را با تقوا و تربیت صحیح از آتش سوزان جهنم حفظ کنند که آتشگیره آن مردم و سنگ است و فرشتگان سختگیر و توانمند بر آن گمارده شده‌اند. سپس با اشاره به عذرخواهی کافران در قیامت پاسخ می‌دهد: عذر مخواهید. جز این نیست که کارهایی که می‌کردید سزای شما قرار داده می‌شود. در آیه بعد به مؤمنان فرمان می‌دهد برای نجات از آتش جهنم به درگاه خداوند توبه‌ای راستین (نصوح) کنند و پوشیده شدن گناهان و درآمدن به بهشت را دو اثر توبه شناسانده، روز قیامت را به روزی وصف می‌کند که پروردگار، پیامبر (ص) و کسانی را که با او ایمان آورده‌اند خوار نمی‌سازد و مؤمنان نورشان پیشاپیش آنها و از سمت راستشان حرکت می‌کند و از پروردگار می‌خواهند که نورشان را کامل سازد و آنها را بیامرزد.

در بخش سوم به پیامبر (ص) فرمان می‌دهد که با کافران و منافقان جهاد و با آنها درشتی کند و جایگاه آنان را جهنم معرّفی می‌کند.

در بخش چهارم خداوند برای کافران به زن نوح و لوط به عنوان سمبل زنان ناصالح مَثَل می‌آورد. آنان با اینکه همسر دو پیامبر الهی بودند بر اثر خیانت یعنی کفر و فساد عقیده جهنمی شدند. مفسّران معتقدند این آیه تعریض به حفصه و عایشه است که پیامبر (ص) را آزردند تا مبادا به سبب شرافت همسری آن بزرگوار مغرور شوند و هشداری است به آنها که اگر از راه حق منحرف شوند و رسول خدا را آزار دهند صرف همسری آن حضرت نمی‌تواند نجاتبخش آنان باشد. سپس زن فرعون را الگوی زنان مؤمن معرفی می‌کند. او با اینکه همسر طاغوت زمانش بود، به سبب ایمان و بردباری در راه آن به مراتب عالی معنویت و بهشت دست یافت. در آخرین آیه حضرت مریم (س) را که نمونه‌ای دیگر از زنان پرهیزگار و مؤمن و مطیع فرمان پروردگار است الگوی مردان و زنان مؤمن می‌شناساند.

فضیلت تلاوت

بنا به نقلی از امام‌ صادق (ع) هرکس سوره طلاق و سوره تحریم را در نماز واجب بخواند خداوند او را در قیامت از ترس و اندوه پناه می‌دهد و از آتش دوزخ رهایی می‌بخشد و او را به سبب تلاوت این سوره و عمل به آن وارد بهشت می‌کند؛ زیرا این دو سوره از آن پیامبر (ص)‌اند. در روایاتی دیگر برای تلاوت این سوره آثار و خواص دیگری نیز گزارش شده است .

سوره تحریم در دانشنامه معاصر قرآن کریم

شصت و ششمین سوره قرآن و صد و هفتمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه، با محتوای مقایسه برخی از همسران پیامبر اکرم (ص) با زنان شایسته تاریخ.

این سوره را «تحریم» می‌نامند به این مناسبت که در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ از رسول خدا (ص) پرسیده می‌شود که چرا برای خشنودی خاطر برخی همسرانش حلال الهی را بر خود تحریم کرده است. این سوره را «مُحترّم» نیز می‌نامند؛ زیرا متحرم کسی یا چیزی را می‌گویند که در اصل حرام نباشد ولی انسان آن را بی‌جهت برای خود حرام بشمارد. این سوره رسول خدا را از همین عمل منع کرده و به استفاده از نعمت‌های حلال خدا تشویق کرده است.

این سوره دارای ۱۲ آیه و ۲۵۴ کلمه و ۱۱۰۵ حرف است؛ اما میبدی نوشته است: این سوره سیزده آیه است، دویست و چهل و شش کلمه، هزار و صد و شصت حرف.

به ترتیب مصحف شصت و ششمین و به ترتیب نزول صد و هفتمین سوره قرآن و مدنی است. از نظر حجم از سوره‌های نسبتاً کوچک و «مفصلات» قرآن و در حدود نیم حزب است و آخرین قسمت جزء ۲۸ را در بردارد. هشتمین سوره از سوره‌های «مخاطبات» است که با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ﴾ آغاز می‌شود.

ماجرای مناقشه حفصه و عایشه همسران حضرت محمد (ص) و دختران خلفای اول و دوم با رسول الله، نهی از تحریم حلال خدا تشویق گناهکاران به توبه نصوح و خالصانه، آثار نور ایمان در قیامت، جهاد با کفار و منافقان و سختگیری بر آنان، اشاره به زن نوح و زن لوط به عنوان زنان کافر و اشاره به آسیه همسر فرعون و دعای او: (پروردگارا نزد خودت برایم خانه‌ای در بهشت بنا کن و مرا از فرعون و عمل او نجات بده و از مردم ستمکار برهان) و داستان حضرت مریم دختر عمران که بانویی پاک بود و خدا در او از روح خود دمید و او کلمات پروردگار خود و کتب او را تصدیق کرد و از خاشعان بود، به عنوان زنان صالح از موضوعات این سوره است.

ساختار سوره

1. آیات: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمَانِكُمْ وَاللَّهُ مَوْلاكُمْ وَهُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ إِن تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ عَسَى رَبُّهُ إِن طَلَّقَكُنَّ أَن يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِّنكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُّؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَيِّبَاتٍ وَأَبْكَارًا ﴾ ماجرای مناقشه حفصه و عایشه با پیامبر؛
2. آیات: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدَادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴾ هشدار به مؤمنین، توبه نصوح؛
3. آیات: ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا لِّلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا لِّلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِندَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ ﴾ مثلی از زنان کفار مانند زن نوح و زن لوط و مثلی از زنان مؤمن مانند آسیه و مریم.

بخش اول این سوره با داستانی که بین رسول خدا (ص) و بعضی از همسرانش اتفاق افتاد آغاز شده است. به خاطر آن حادثه، پیامبر پاره‌ای از حلال‌ها را بر خود حرام کرد و بدین سبب در این آیات، خداوند آن جناب را مورد عتاب قرار می‌دهد که چرا به خاطر رضایت بعضی از همسرانت، حلال خدا را بر خود حرام کردی و در حقیقت و به طوری که از سیاق بر می‌آید عتاب متوجه همان همسر است و می‌خواهد رسول گرامی خود را علیه آن همسر یاری کند.

در بخش دوم بعد از نقل داستان در بخش اول، به مؤمنین خطاب می‌کنند تا جان خود را از عذاب آتشی که آتش‌گیرانه‌اش انسان و سنگ است نگه بدارند و بدانند که به جز اعمال خود آنان به ایشان جزایی نمی‌دهند و جزای آنان در حقیقت خود اعمال آنها می‌باشد. بنابراین، هیچ کس نمی‌تواند از عاقبت رفتار خود بگریزد. پس هیچ کس از این جزا رهایی ندارد مگر توبه کاران واقعی و آنهایی که به رسول الله ایمان آوردند. آنگاه بار دیگر رسول خدا (ص) را به جهاد با کفار و منافقین فرمان می‌دهد. آیه ۶ دنباله بحث آیات بخش اول است و به مثابه رابط بین دو بخش است که در آن خطابی قهرآمیز و تهدیدی جدی است و اشاره به این حقیقت است که نافرمانی خدای تعالی و رسول او ممکن است کار آدمی را به کفر بکشاند.

در بخش سوم، ضمن تعریض شدید به دو همسر پیامبر (حفصه و عایشه) با ذکر دو مثال می‌فرماید هیچ سبب و نسبتی ملاک کرامت و برتری نیست. سوره را با آوردن مثلی ختم می‌کند، مثلی از رفتار و صفات زنان کافر (و اهله و واعله)، همسران نوح و لوط و مثلی از رفتار و صفات متعالی زنان مؤمن (آسیه همسر فرعون و حضرت مریم دختر عمران مادر حضرت عیسی)

بخش سوم با بخش اول در تقارن مقایسه‌ای بین رفتار و موقعیت حفصه و عایشه همسران پیامبر اسلام با همسران نوح و لوط است و از سوی دیگر برتری آسیه و مریم بر این دو گونه زن و یا همسر را تبیین می‌کند.

این آیات کریمه متضمن دو مثل است، یکی مثلی که خدا به وسیله آن حال کفار را مجسم می‌کند و یکی هم مثلی که بیانگر حال مؤمنین است، مثل اول وضع کفار را در شقاوت و هلاکت روشن نموده و بیان می‌کند که اگر آنان به چنین گرفتاری دچار شدند به خاطر خیانتی بود که به خدا و رسولش کردند و سرانجام خیانت به خدا و رسول همین است، هر چند از کسی سر بزند که وابسته و متصل به انبیا باشد. مثل دوم هم، بیانگر این حقیقت است که سعادت و رستگاری مؤمنین هم تنها به خاطر ایمان خالص آنان به خدا و رسول و قنوت و حسن اطاعتشان بوده است و خویشاوندی که با کفار داشتند ضرری به حال‌شان نداشت. پس معلوم می‌شود ملاک کرامت نزد خدا تنها و تنها تقوی است و بس. قرآن برای مجسم کردن این معنا نخست، حال طایفه اول را به حال دو زن در تاریخ مثل می‌زند که هر دو همسر دو پیامبر بزرگوار بودند، دو پیامبری که خدای تعالی عبد صالح‌شان نامیده - و چه کرامتی بزرگ‌تر از این - و با این حال، همسران‌شان به آن دو بزرگوار خیانت کردند و در نتیجه فرمان الهی رسید که با سایر دوزخیان داخل دوزخ گردند، پس این دو زن با این که همسر و هم بستر دو پیامبر بزرگوار بودند، اما همسری آنان سودی به حال‌شان نبخشید و بدون کسب کمترین امتیازی در زمره هالکان به هلاکت رسیدند. و طایفه دوم را به دو زن دیگر تاریخ مثل می‌زند، یکی همسر فرعون است که درجه کفر شوهرش بدانجا رسید که در بین مردم معاصر خود (با کمال بی‌شرمی و جنون) فریاد زد: «رب اعلای شما منم»، اما همسر او به خدا ایمانی خالص آورد و خدای تعالی او را نجات داد و داخل بهشتش کرد و قدرت همسری چون فرعون و کفر او نتوانست به ایمان وی خدشه‌ای وارد سازد. دومی مریم دختر عمران است. مریم صدیقه و قانته که خدایش به کرامت خود گرامیش داشت و از روح خود در او بدمید. در این تمثیل، تعریض و سختی نسبت به حفصه و عایشه دو همسر رسول خدا (ص) شده است که آن دو نیز به آن جناب خیانت کردند و سرّ او را فاش ساختند و علیه او همدست شدند و اذیتش کردند و مخصوصاً وقتی می‌‌بینیم سخن از کفر و خیانت و فرمان (داخل دوزخ شوید) دارد، می‌فهمیم که تعریض تا چه حد شدید است.

نکات: روایات وارد شده در شأن نزول آیات تحریم و موضوع مناقشه در کتب تفسیری و روایی سنی و شیعه مختلف است اما همگی متفقند که طرف مناقشه با رسول خدا، حفصه دختر عمر بن خطاب و عایشه دختر ابوبکر بوده‌اند. و خدا به آنها دستورتوبه کردن به خاطر رفتار ناصحیح‌شان با رسول الله (ص) داده است؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا﴾. کلمه ﴿نَصُوحًا﴾ از ماده نصح است که به معنای جستجو از بهترین عمل و بهترین گفتاری است که صاحبش را بهتر و بیشتر سود ببخشد و این کلمه به معنای اخلاص هم آمده است. بنابراین، توبه نصوح توبه‌ای است که صاحبش را از برگشتن به طرف گناه باز دارد و یا توبه‌ای که بنده را برای رجوع از گناه خالص سازد و در نتیجه، دیگر به آن عملی که از آن توبه کرده برنگردد. علامه طباطبایی روایتی از امام صادق (ع)، به نقل از کافی و روایت دیگری هم از پیامبر (ص) به نقل از الدر المنثور، درباره توبه نصوح آورده است.

تفاسیر عرفانی مطالب زیبایی در باب توبه نصوح نوشته‌اند نظیر: ای گرویدگان، آشنایان و دوستان همه توبت کنید، به درگاه من بازآیید، با من گردید اگر شما آن کردید که از شما آید، من آن کنم که از من آید. هیچ جای، معیوب نپذیرند مگر اینجا، بازآیید. به هیچ درگاه، گناه نیامرزند مگر اینجا، پناه با من آرید. از نامهربانان به مهربان آئید. از درد نومیدی به امید آیید. ما را از گناه آمرزیدن باک نیست، باز آیید، ما را از معیوب پذیرفتن عار نیست، باز گردید... مصطفی (ص) گفت: حق تعالی به هیچ طاعتی چنان زود خشنود نشود که به توبت تائبان. رضاء او به توبه گناهکار همچون شادی آن تشنه دان که در بیابان خشک بی‌آب ناگاه به آب زلال رسد، یا همچون مسافری که در بیابانی مهلک، بار و مرکب خویش گم کند، آن گه پس از نومیدی ناگاه به سر مرکب و بار خویش رسد یا چون پیرزنی نازاینده آرزومند فرزند که نابیوسان او را بشارت فرزندی نیکوسیرت، زیباصورت رسد. در همه عالم هیچ شادی در جنب این سه شادی نرسد و این سه شادی در جنب رضاء حق از توبه تائب ناچیز و متلاشی گردد.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا﴾. از سیاق بر‌می‌آید مغفرتی که مؤمنین درخواست می‌کنند سبب تمامیت نور و یا حداقل ملازم با تمامیت نور باشد، در نتیجه آیه شریفه می‌رساند که مؤمنین در آن روز نور خدا را ناقص می‌بینند و چون نور آن روز، ایمان و عمل صالح امروز است، معلوم می‌شود نقصی در درجات ایمان و عمل خود می‌بینند و یا می‌بینند که آثار گناهان در نامه اعمال‌شان جای عبودیت را گرفته و در آن نقاط عمل صالحی نوشته نشده و آمرزش گناهان که درخواست دوم ایشان است، تنها باعث آن می‌شود که گناهی در نامه نماند، ولی جای خالی آن گناهان را چیزی پر نمی‌کند؛ لذا در خواست می‌کنند، خدا نورشان را تمام کند، آن نقاط خالی را هم پر کند.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾
3. ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ﴾
4. ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾
5. ﴿وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ﴾.

منابع

1. حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، مقاله «سوره تحریم»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره تحریم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم