سوره تین در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره تین است. سوره تین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره تین در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره تین در ترتیب مصحف نود و پنجمین سوره قرآن کریم و بر حسب ترتیب نزول بیست و هشتمین سوره‌ای است که در مکه نازل شده است. نزول آن بعد از سوره بروج و قبل از سوره ایلاف بوده است. در دیگر روایات ترتیب نزول ردیف‌های ۲۳، ۲۶، ۲۷ و ۵۱ را برای آن ذکر کرده‌اند. این سوره دارای ۸ آیه و ۳۴ کلمه است.

از قتاده و همچنین ابن عباس بنابر روایت معدل نقل شده که این سوره مدنی است؛ ولی در روایات صحیح سوره تین مکّی دانسته شده و بیشتر مفسران نیز بر این عقیده‌اند و آیه ﴿وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ را مؤید نظر خود دانسته‌اند.

از روایات ترتیب نزول می‌‌توان استفاده کرد که سوره تین از نظر زمانی بین هجرت به حبشه و معراج پیامبر (ص) نازل شده است. در بسیاری از کتب تفسیر و مصاحف کهن آن را سوره ﴿وَالتِّينِ﴾ نامیده‌اند؛ ولی بیشتر مفسران متأخر و معاصر نام این سوره را ﴿التِّينِ﴾ به معنای انجیر و بدون واو ذکر کرده‌اند که هر دو از آیه نخست سوره گرفته شده‌اند.

هدف سوره

این سوره، بر معاد و اثبات روز جزا با توجه به آفرینش انسان در بهترین تقویم (نظام و صورت) و امکان تکامل یا انحطاط او و ضرورت وجود پاداش و کیفر برای او، تأکید می‌‌کند. البته اگر منظور از دین در آیه ﴿فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ﴾ شریعت باشد و نه روز جزا، غرض سوره اثبات فطری بودن دین اسلام می‌‌تواند باشد و اینکه دین مقتضای خلقت و عامل تربیت انسان است و در لزوم آن نباید تردید کرد.

محتوای سوره

سوره تین با ۴ سوگند به ﴿وَالتِّينِ﴾، ﴿وَالزَّيْتُونَ﴾، ﴿وَطُورِ سِينِينَ﴾ و ﴿الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ آفرینش زیبای انسان در بهترین صورت و قوام و استعداد را مطرح و بیان می‌‌کند که انسان با خارج شدن از این فطرت سلیم نخستین، به پست‌ترین جایگاه که از جایگاه همه فرومایگان اهل عذاب پست‌تر است ﴿أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾ سقوط می‌‌کند؛ ولی گروهی در سایه ایمان و عمل صالح مراحل تکامل را پیموده، به سعادت ابدی و پاداش بی‌پایان می‌‌رسند.

درباره ﴿أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾ جز مقام پست و منحط دو احتمال دیگر نیز ذکر کرده‌اند:

1. پیری، ضعف عقل و ارذل العمر بعد از ﴿ أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾ که اعتدال و استقامت جوانی است. این احتمال با استثنای آیه بعد: ﴿إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا ﴾ چندان سازگار نیست.
2. دوزخ و درکات پست آن. در پایان با ارائه یک برهان به اثبات معاد می‌‌پردازد و می‌‌فرماید: به حکم حکمت الهی که احکم الحاکمین است واجب است بین این دو گروه از انسان‌ها فرق گذاشت و برای آنها پاداش و کیفری قرار داد و این همان معاد و قیامت است که تکذیب پذیر نیست.

آیه ﴿فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ﴾ ممکن است خطاب به جنس انسان به شیوه التفات باشد. در این صورت معنای آیه چنین خواهد بود: ای انسان! بعد از این ادله آشکار چه چیز تو را تکذیب کننده روز جزا قرار داده است؟ یا چه چیز تو را به سبب انکار روز جزا، کاذب و دروغگو قرار داده است؟ اما بعضی گفته‌اند: خطاب به پیامبر (ص) است، بنابراین آیه شریفه بدین معناست: ای پیامبر! بعد از این ادله چه کسی در باره دین اسلام یا وجود روز جزا به تو نسبت کذب و دروغگویی می‌‌دهد؟.

فضیلت تلاوت سوره

روایت شده است: زمانی که پیامبر (ص) به آیه پایانی سوره: ﴿أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ﴾ می‌‌رسید می‌‌فرمود: « بَلَى وَ أَنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ اَلشَّاهِدِينَ ». همین معنا در روایاتی از امام علی و امام رضا (ع) نیز نقل شده است.

در حدیثی از رسول خدا (ص) قرائت این سوره برابر با انفاق کوهی از طلا معرفی شده است. در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) آمده است: هرکس در نمازهای واجب و نافله این سوره را بخواند إن شاء الله هرجایی از بهشت را بپسندد بدو خواهند داد.

سوره تین در دانشنامه معاصر قرآن کریم

نود و هفتمین سوره قرآن و بیست و هشتمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با محتوای آفرینش انسان و مراتب وجودی او.

این سوره را «تین» می‌نامند زیرا خداوند در آیه اول این سوره به آن سوگند یاد کرده است: ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾. گاهی نیز آن را، سوره «زیتون» یا «تین و زیتون» می‌نامند. دارای ۸ آیه، ۳۴ کلمه و ۱۶۲ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و از گروه «اوساط» یعنی از سوره‌های کوچک قرآن است و در اواخر حزب سوم جزء ۳۰ قرار دارد. بیست و یکمین سوره از سوره‌های بیست و سه گانه سوگند است و با ۴ فقره سوگند آغاز می‌گردد.

این سوره به آفرینش انسان و دگرگونی احوال او اشاره می‌کند و این که انسان خطاکار و گنه‌کار به اسفل سافلین (فرودترین فرود) تنزل می‌کند، ولی صالحان و مؤمنان پاداشی بی‌کران دارند.

طبق اقوال مفسران، برای کلمه «تین» و کلمه «زیتون» که خداوند در این سوره به آنها سوگند یاد کرده است، چند معنا احتمال دارد:

1. انجیر و زیتون خوراکی
2. مراد از تین مسجد دمشق است
3. مراد از زیتون مسجد بیت‌المقدس است
4. مراد از آنها دو کوه است در شام و بیت‌المقدس.
5. جمیع نعمت‌های مادی
6. از محمد بن کعب نقل شده که: ﴿التِّينِ﴾، مسجد اصحاب کهف و ﴿الزَّيْتُونِ﴾ مسجد ایلیا است.
7. قوای باطنی انسان
8. ﴿التِّينِ﴾ رسول الله و ﴿الزَّيْتُونِ﴾ امیر مؤمنان علی (ع) و ﴿طُورِ سِينِينَ﴾ امام حسن و امام حسین (ع) و ﴿هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ ائمه (ع) هستند.

از جمله احتمالاتی که درباره مفاد آیه گفته شده، این است که مراد از «انجیر» و «زیتون» - به قرینه دو آیه بعد - دو منطقه است که یکی مانند «کوفه» سرزمین انجیرخیز و دیگری مانند «بیت‌المقدس» سرزمین زیتون بوده است. در این صورت سوگندهای چهارگانه این سوره، سرزمین‌های نزول وحی را در برگرفته است؛ زیرا «نوح (ع)» در کوفه، ابراهیم و عیسی (ع) در بیت المقدس، موسی (ع) در طور سینا و پیامبر اسلام (ص) در مکه به نشر آیین خویش پرداختند.

این سوره مسئله بعث و جزا را یادآور شده، مطلب را از راه خلقت انسان در بهترین تقویم و سپس اختلاف افراد انسان در بقا بر فطرت اولی و خارج شدن از آن و در نتیجه تنزل او تا مرحله اسفل سافلین را بیان نموده و در آخر خاطرنشان می‌کند که به حکم حکمت الهی، واجب است که بین دو طایفه در دادن جزا فرق گذاشت و پاداش هر دو نباید یکسان باشد.

این سوره مکی است (هرچند که می‌تواند مدنی هم باشد)، مؤید مکی بودنش سوگند به ﴿وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ﴾ است هر چند که این نیز صراحت چندانی ندارد در این که سوره در مکه نازل شده باشد چون احتمال دارد سوگند به شهر مکه بعد از هجرت آن حضرت و مراجعت دوباره آن حضرت به مکه، نازل شده باشد.

عرفا به خاطر آیه ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾ عنایت ویژه‌ای به تأویل عرفانی این سوره کرده‌اند؛ مانند؛ خواجه عبدالله انصاری و میبدی که می‌نویسد: ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾. الله تعالی در ابتدای این سوره به چهار چیز از مخلوقات قسم یاد می‌کند که ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾ انسان، آدم (ع) است، آدم را به نیکوتر صورتی آفریدم و او را از جمله مخلوقات برگزیدم، رقم محبت بر او کشیدم و شایسته بساط خویش گردانیدم، عناصر حس و جواهر قدس و منابع انس در قالب وی پیدا کردم و آنگه مقربان حضرت را و باشندگان خطه فطرت را فرمود که: پیش تخت وی پیشانی بر خاک نهید و بنده‌وار سجده آرید که خواجه او است و شما چاکرانید، دوست او است و شما بندگانید. خاک بر سرکسی که عز پدر خود آدم نداند و شرف و جاه و منزلت وی نشناسد و در این قالب خاکی جز به اسمی و جسمی و رسمی راه نبرد. خبر ندارد که آدم خود عالمی دیگر است. عالم دو است: یکی عالم آفاق، دیگر عالم انفس و ذلک قوله: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ﴾. عالم انفس آدم است و آدمیزاد، چنان که در عالم آفاق، زمین است و آسمان و آفتاب و ماه و ستارگان و نور و ظلمت و رعد و برق و غیر آن، در عالم انفس همچنان است.

از جهت ساختاری سوره تین به دو بخش تقسیم می‌شود:

بخش اول: آیات ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ وَطُورِ سِينِينَ وَهَذَا الْبَلَدِ الأَمِينِ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ﴾

بخش دوم: آیات ﴿ ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ﴾.

بخش اول ظرفیت عروج ملکوتی انسان را بیان کرده و در بخش دوم ظرفیت عروج و سقوط آدمی بیان شده است.

آیه نامدار

1. ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾.

منابع

1. دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره تین»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره تین»، دانشنامه معاصر قرآن کریم