سوره توبه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره توبه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره توبه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

"سوره توبه" یا "سوره برائت" نهمین سوره مصحف شریف، در سال هشتم هجری یا سال نهم هجری در مدینه نازل شد. علت نامگذاری آن به توبه این است که واژه «توبه» هفده بار با مشتقاتش در این سوره آمده و از سویی داستان معروف پذیرش توبه سه متخلّف از غزوه تبوک، در این سوره بیان شده است. برخی دیگر از نام‌های این سوره که بیشتر صفتی برای برخی از مضامین مهم آن‌اند عبارت‌اند از: «الفاضحة: رسوا کننده»، «المبعثرة: کاونده»، «المنقرة: افشا کننده»، «المثیرة: برانگیزاننده»و.... این سوره تنها سوره قرآن کریم است که با ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ شروع نشده است. آیات مشهور و دارای نام این سوره عبارت‌اند از: آیه سیف؛ آیه سقایة الحاج؛ آیه نجاسة المشرکین؛ آیه کنز؛ آیه غار؛ آیه زکات؛ آیه اذن؛ آیه صادقین؛ آیه نفر و... .

مقدمه

«توبه» یعنی بازگشت. در آیه ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾سخن از این است که اگر مشرکان از راه کج و انحرافی خویش بازگردند و حق را بپذیرند، به نفع آنها است. این سوره، به ویژه در چهل آیه اول، اعلان جنگ با مشرکان و منافقان و هشدار به آنها است و آخرین حرف‌ها را با آنها می‌زند و به‌دلیل همین لحن تند، بدون ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ شروع می‌شود؛ زیرا ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ نشانه صلح و دوستی است. این سوره از آخرین سوره‌های نازل شده در سال هشتم هجری در مدینه است و از نظر ترسیم خط‌مشی حکومت اسلامی با قبایل، گروه‌ها و جناح‌های مخالف و روش سیاسی اسلام، در روابط و عمل‌ها اهمیت خاصی دارد.

علت نامگذاری آن به توبه این است که واژه «توبه» هفده بار با مشتقاتش در این سوره آمده و از سویی داستان معروف پذیرش توبه سه متخلّف از غزوه تبوک، در این سوره بیان شده است.

مفسرین در اینکه این آیات سوره‌ای است مستقل و یا جزء سوره انفال اختلاف کرده‌اند، و اختلافشان در این باره منتهی می‌شود به اختلافی که صحابه و تابعین در این باره داشته‌اند.

روایت وارده از ائمه اهل بیت(ع) در این باره نیز مختلف است، چیزی که هست از نظر صناعت آن دسته از روایات که دلالت دارد بر اینکه این آیات ملحقند به سوره انفال رجحان دارد و به نظر قوی می‌رسد.

آیات این سوره بر خلاف سایر سوره‌ها که اواخرش همان منظوری را افاده می‌کند که اوائلش افاده می‌کرد، دارای غرض واحدی نیست. اول این سوره مربوط به بیزاری از کفار است، و قسمتی از آن مربوط به قتال با مشرکین و قتال با اهل کتاب، و یک قسمت مهمی از آن در باره منافقین صحبت می‌کند، و آیاتی از آن مسلمانان را به قتال تحریک می‌کند، و عده‌ای متعرض حال کسانیست که از جنگ تخلف ورزیدند، و آیاتی مربوط به دوستی و ولایت کفار است، آیاتی راجع به زکات است، و همچنین مطالبی دیگر، لکن می‌توان گفت قسمت معظم آن مربوط به قتال با کفار و آیات راجع به منافقین است.

به طور خلاصه می‌توان گفت اولِ سوره برائت، در نقض عهد کفار، میانه آن در کشف احوال منافقان و اظهار خُبث و حیله‌های ایشان، و آخر سوره درباره قصه غزوه تبوک فرود آمده است.

روایت شده است که وقتی پیامبر(ص) ابابکر را با این سوره به سوی اهل مکه فرستاد، ابوبکر سه روز راه پیمود. آن‌گاه پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: ‌ای علی! دنبال ابابکر برو، آیات را از او بگیر و بر اهل مکّه قرائت کن! علی(ع) در میانه راه، آیات را از ابوبکر گرفت. وی به مدینه بازگشت. وقتی خدمت پیامبر(ص) رسید عرض کرد: یا رسول‌الله! آیا درباره من حادثه‌ای رخ داده است؟ حضرت فرمود: خیر، بلکه پروردگارم به من امر کرد که سوره برائت را جز من یا فردی از من کسی دیگر نمی‌تواند به مکّیان برساند.

فضای نزول و غرض سوره

تقریباً همه مفسران گفته‌اند که سوره توبه در سال نهم هجری نازل شده است. اگرچه مطابق پاره‌ای روایات، این سوره به یکباره بر پیامبر (ص) نازل شده است، دقّت در محتوای آیات آن درستی عقیده بیشتر مفسران را روشن می‌‌سازد که همان نزول تدریجی این سوره در سال نهم هجری است. با مراجعه به آیات، روشن می‌‌شود قسمتی از آیات این سوره پیش از جنگ تبوک، قسمتی به هنگام آمادگی و عزیمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند.

آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام حج سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح مکّه در سال هشتم هجری و شکست قدرت قریش و درپی هزیمت سپاه هوازن و ثقیف که از قبایل قدرتمند جزیرة العرب به شمار می‌‌آمدند، اسلام یگانه قدرت حاکم آنجا شد و حکومت توانمند اسلامی در سراسر شبه جزیره شکل گرفت. از سوی دیگر با مسلمان شدن گروه فراوانی از مردم در حالی که هنوز تربیت ایمانی نیافته بودند، موج جدیدی از نفاق در میان مسلمانان پدید آمد؛ به طوری که در سال نهم هجری فعالیت منافقان به اوج خود رسید و این اوضاع اجتماعی، قواعد و قوانین جدیدی را برای حفظ و گسترش اسلام و اداره حکومت اسلامی می‌‌طلبید و سوره توبه پاسخی از خداوند به این نیاز بود.

ویژگی‌های سوره توبه

1. دارای ۱۲۹ آیه به عدد کوفی، ۱۳۰ آیه به عدد دیگر قاریان، ۴۰۹۸ کلمه و ۱۰۴۸۸ حرف است.
2. در ترتیب نزول، یکصد و سیزدهمین سوره، پس از سوره مائده و پیش از سوره نصر، و در ترتیب مصحف شریف نهمین سوره است.
3. از سوره‌های مدنی است؛ به جز دو آیه آخر آن ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾ که در مکه نازل شد.
4. از نظر کمیت، آخرین سوره از سوره‌های سبع طوال و یک جزء از قرآن را دربرگرفته است.
5. هشت یا یازده آیه منسوخ دارد.

احکام فقهی سوره

1. حرمت حج مشرکان و لزوم جلوگیری از ورود آنان به مسجد الحرام؛
2. نجاست مشرکان؛
3. وجوب قطع رابطه با مشرکان و اعلان برائت از آنان؛
4. احکام زکات و صدقات و بیان مصارف آنها؛
5. احکام جزیه؛
6. احکام پناهندگی مشرکان؛
7. احکام ماه‌های حرام.

محتوای عمده آن

1. مسئله مهم و سیاسی برائت از مشرکان؛
2. جریان جنگ تبوک؛
3. اوصاف و ویژگی‌های رسول خدا(ص) و رهبری امت اسلامی؛
4. مسائل مربوط به جنگ و جهاد؛
5. افشای منافقان و بیان خیانت‌های آنان؛
6. ماجرای پذیرش توبه متخلفان از جنگ تبوک؛
7. داستان مسجد ضرار؛
8. اهداف بعثت پیامبران(ع)؛
9. احکام فقهی متنوع.

آیات نامدار و مشهور سوره

آیات مشهور و دارای نام این سوره عبارت‌اند از:

1. آیه سیف یا قتال (آیه ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾)،
2. آیه سقایة الحاج آیه ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾.،
3. آیه نجاسة المشرکین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
4. آیه جزیه آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾.
5. آیه کنز آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾.
6. آیه غار آیه ﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.
7. آیه زکات یا صدقات یا صدقه آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
8. آیه اذن آیه ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
9. آیه سابقون آیه ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.
10. آیه صادقین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾.
11. آیه نفر آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾..

اسامی سوره توبه

سوره توبه نام‌های دیگری نیز دارد که عبارت‌اند از:

1. بَحوث: «بحوث» بر وزن «فعول» صیغه مبالغه از ماده «بحث» و به معنای کاوش و تحقیق است. از آنجا که سوره توبه درباره نفاق انسان‌های دوچهره سخن گفته و در آن، نفاق منافقان برملا و ظاهر شده، «بحوث» نام گرفته است.
2. برائت: سوره توبه با واژه «برائت» آغاز شده و حکم برائت و بیزاری از مشرکان و قطع رابطه و لغو تمام پیمان‌ها با آنان را با قاطعیت صادر کرده است و در آیه ﴿بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ بر این موضوع تأکید دارد و در آیه ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾. از این رو، به سوره «برائت» نامگذاری شده است.
3. حافره: «حافره» از ریشه «حفر» به معنای کندن و کاویدن و اطلاع یافتن از کار کسی، گرفته شده است. از آنجا که این سوره از اسرار منافقان پرده برداشته و از طرفی به سبب وجود آیاتی چون آیه ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾ و ﴿لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ که دل‌های آنان را کند و درهم کوبید و آثار نفاق را در آن باقی گذاشت، سوره «حافره» نام گرفت.
4. سیف.
5. عذاب: خداوند در این سوره می‌فرماید: ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾. به دلیل وعده عذاب در این آیه برای منافقان، سوره توبه به «سوره عذاب» نامگذاری شده است.
6. فاضحه: فاضحه به معنای افشاگر و رسوا کننده است. چون چند آیه از سوره توبه با لحن شدیدی در توبیخ منافقان نازل شده، پرده از چهره نفاق آنان برداشته و آنان را رسوا کرده، این سوره به «فاضحه» نیز شهرت یافته است.
7. مبعثره: «مبعثره» اسم فاعل از ریشه «بعثره» است که یکی از معانی آن در لغت، آشکار ساختن است. سوره توبهاسرار نهانی و نقشه‌های خائنانه منافقان را فاش و آشکار و موجبات رسوایی آنان را فراهم کرده است؛ لذا آن را «مبعثره» نیز گفته‌اند.
8. مثیره: چون در سوره توبه، اسرار نهانی و معایب نفسانی منافقان آشکار شده، «مثیره» یعنی انتقام گیرنده نیز نام گرفته است.
9. مخزیه: واژه «مخزیه» از ماده «خزی» به معنای خوار و ذلیل کننده است. علت نام‌گذاری سوره توبه به مخزیه این است که با افشا و رسوا کردن منافقان و اعلان برائت از مشرکان، آنان را خوار و ذلیل کرده است.
10. مدمدمه.
11. مشرده.
12. مُشَقْشِقَه: گرچه برخی سوره توبه را «مشقشقه» نیز نامیده‌اند، اما این نامگذاری صحیح نیست؛ زیرا در منابع اصیل و دست‌اول از این اسم خبری نیست. گویا این اصطلاح، تصحیف واژه «مقشقشه» باشد که در منابع اولیه آمده است.
13. مُقَشْقِشِه: «مقشقشه» از ماده «قشقشه» و به معنای شفا دادن از بیماری است. سوره توبه، قلب مؤمن، قاری و عمل کننده به این سوره را از بیماری نفاق شفا می‌بخشد؛ لذا برخی آن را «مقشقشه» نیز نام نهاده‌اند. «مقشقشه» نامی است مشترک میان چهار سوره توبه، کافرون، فلق و ناس.
14. مُنَقَّره: «منقره» اسم فاعل از ماده «نقر» به معنای بیان نادرستی‌ها و کاستی‌های دیگران است. چون در سوره توبهاسرار نهانی و عیوب نفسانی منافقان و مشرکان ظاهر شده است، به آن «منقره» نیز گفته‌اند.
15. منَکَّلة.

فضیلت سوره توبه

امام صادق (ع) فرمود: هرکس سوره‌های انفال و برائت را در هر ماه بخواند، هیچ گاه نفاق در قلب او نفوذ نمی‌کند و از شیعیان حقیقی امیرمؤمنان (ع) خواهد بود و در روز قیامت تا زمان فراغت مردم از حساب، از نعمت‌های بهشتی می‌‌خورد.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی
2. دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹
3. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره توبه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم