فلسفه بعثت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فلسفه بعثت است. فلسفه بعثت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فلسفه بعثت در قرآن - فلسفه بعثت در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

هدف از بعثت در سه مرحله بیان شده است: الف) تبیین هدف اصلی از خلقت انسان که عبادت خداوند متعال است؛ ب) در مرحله دوم سه مضوع مطرح می‌شود: عبادت خدای یکتا، اصلی‌ترین هدف بعثت؛ اقامۀ عدل و قسط در جامعۀ بشر؛ برپایی حکومت الهی؛ ج) در این مرحله هدف از بعثت پیامبر خاتم (ص) مطرح شده است که عملی ساختن اهداف پیامبران در طول تاریخ و عملی ساختن هدف اصلی از آفرینش انسان و جهان اعلام شده است.

هدف از بعثت پیامبر خاتم (ص)

هدف اصلی رسالت نبی اکرم (ص) چه بود؟

برای یافتن پاسخ این سؤال بهتر است به قرآن مراجعه شود؛ زیرا قرآن، کلام خدا و بیان‌کننده رسالت رسول خدا و اهداف اوست. قرآن کریم هدف اصلی رسالت نبی اکرم (ص) را در سه مرحله بیان کرده است:

مرحله نخست (تبیین هدف اصلی از خلقت انسان)

در قرآن کریم بر این نکته تأکید فراوان شده است که آفرینش انسان، بیهوده و عبث و بدون هدف نبوده است. خدای متعال می‌فرماید:﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا﴾ و در جای دیگر درباره آفرینش جهان هستی می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾.

در آیات دیگر قرآن کریم، هدف از آفرینش انسان به صراحت بیان شده است. خدای متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾. در قرآن کریم، واژۀ عبادت به معنای لغوی آن به‌کار رفته است، نه به معنای اصطلاحی. معنای اصطلاحی عبادت ـ که معنای فقهی آن نیز هست و همان معنایی است که امروزه در میان مسلمین رایج است ـ عبارت است از افعال مخصوصی؛ نظیر: سجود و رکوع و دعا که به قصد قربت صورت گیرد، ولی معنای لغوی عبادت که در قرآن به کار رفته است، عبارت است از خضوع کامل که همان فرمانبرداری و اطاعت از فرمان حضرت حق است؛ بنابراین، معنای عبادت در قرآن کریم، خضوع کامل در برابر خدا و اطاعت از فرمان اوست. اگر خدا را به خوبی بشناسیم و بدانیم که او آفرینندۀ همۀ خوبی‌ها و سرچشمۀ همه کمالات و پاکی‌هاست و هر عیب و نقص و خطا و خللی از ساحت مقدس او به دور است، نتیجه می‌گیریم که راه کمال و فضیلت، خیر و خوبی و سعادت و پاکی و خوشی و خوشبختی و عدالت و حق، پیمودن راه او و اطاعت از دستورات او و خضوع در برابر فرمان اوست.

از آیات قرآن استفاده می‌شود عبادت، مساوی با اسلام است و اسلام، همان راه و روشی است که پیامبر اسلام (ص) آن را برای بشر به ارمغان آورد. خدای متعال می‌فرماید: ﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ﴾.

همان‌گونه که در این دو آیه ملاحظه می‌شود، رسول خدا به عنوان نخستین اسلام آورنده معرفی شده است و اسلام او چنین معرفی شده است که همۀ زندگی و مرگش و همۀ افعال و رفتارش، برای خداست.

برای اینکه معنای عبادت در قرآن بیشتر روشن شود، توجه به دو آیه، راهگشاست: ﴿قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلَا أُشْرِكَ بِهِ﴾، ﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ﴾.

توجه به این دو آیه و آیات مشابه، نشان می‌دهد عبادت خدای یکتا، با اسلام آوردن به یک معنی به کار رفته است. در یکجا تمام مأموریت رسول خدا، عبادت خدای واحد اعلام و در جای دیگر، مأموریت او پیش‌قدم بودن در اسلام معرفی شده است که طبیعتاً نتیجه‌ای که به‌دست می‌آید، این است که رسول اکرم (ص) فقط یک مأموریت دارد و آن، اسلام کامل یا توحید در عبادت خداست.

از آنچه گذشت، می‌توان نتیجه گرفت که:

1. هدف از خلقت جن و انس، عبادت خداست.
2. عبادت خدا، اطاعت کامل از او و عمل به دستورهای اوست.
3. اطاعت از خدا؛ یعنی سعادت، خوشبختی، فضیلت، حق و عدالت؛ زیرا همه خوبی‌ها از خدای متعال است و او سرچشمۀ همۀ لذت‌ها و سعادت‌ها و فضیلت‌هاست.

مرحله دوم: هدف از بعثت انبیاء

قرآن کریم در تبیین اهداف بعثت انبیاء، به سه مطلب مهم اشاره می‌نماید که یکی از آنها را به عنوان هدف اصلی معرفی می‌نماید و دو مطلب دیگر را به عنوان مقدمه هدف اصلی می‌داند که ما از آنها به اهداف سه‌گانه بعثت انبیاء تعبیر می‌نماییم.

عبادت خدای یکتا، اصلی‌ترین هدف بعثت

این هدف، هدف اصلی بعثت پیامبران است. در قرآن کریم بارها به این هدف اشاره شده است که موارد زیر، به عنوان نمونه ارائه می‌شود: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾، ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾.

درباره سایر پیامبران نظیر صالح و شعیب نیز همین عبارت تکرار شده است و در آیات دیگر قرآن نیز درباره سایر انبیاء، عبادت خدای یکتا به عنوان هدف اصلی مطرح گردیده است.

همچنین در چند آیۀ قرآن، عبادت خدا، به عنوان اهداف اصلی بعثت تمام انبیاء ذکر شده است. نظیر این آیه که خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾.

اقامۀ عدل و قسط در جامعۀ بشر

خدای متعال می‌فرماید: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾ و نیز در سورۀ شوری می‌فرماید: ﴿وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ﴾ و نیز در جای دیگر می‌فرماید: ﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾.

در این آیه، به مقدمه بودن اقامه قسط برای اخلاص در عبادت خدا اشاره شده است. بنابراین، ایجاد عدل و قسط اجتماعی و فردی، یعنی اجرای عدل در زندگی فردی و برپایی عدل اجتماعی، هدف دیگر بعثت انبیاء (ع) است. این هدف، یعنی اجرای عدل در زندگی فردی و اجتماعی بشر، مقدمه دستیابی به مرحله اخلاص در عبادت خداست که هدف اصلی بعثت پیامبران (ع) است.

برپایی حکومت الهی

هدف سوم بعثت انبیاء که خود به نوعی مقدمۀ دو هدف دیگر؛ یعنی اقامۀ عدل و در نهایت اخلاص در عبادت خدای متعال است، برپایی حکومت الهی است. در این حکومت، خواسته‌ها و مصالح فردی یا گروهی، حکومت نمی‌کند؛ آنچه حکومت می‌کند، امر و نهی الهی و دستورها و قوانین خداست.

حکومت انبیاء، با انواع دیگر حکومت تفاوت اساسی دارد. جملگی حکومت‌ها از هر نوع و به هر شیوه که باشند، چه حکومت‌های فردی و چه حکومت‌های جمعی، چه آنها که بر پایه استبداد مطلق برپا می‌شوند و چه آنها که بر پایه دموکراسی غیرالهی و حاکمیت مطلق احزاب و گروه‌ها بنا می‌شوند، همگی در یک نقطه به هم می‌رسند و همگی از این نقص مشترک برخوردارند که مصالح و خواسته‌های فرد یا جمع معینی، آن هم به تشخیص عدۀ معدودی، بر سرنوشت همۀ انسان‌ها حکومت می‌کند.

این موضوع که عدۀ معدودی از افراد بشر، اختیار همۀ انسان‌ها را در دست داشته باشند و علی‌رغم حس طبیعی خودخواهی و نیز خطاپذیری آنان، خواست و تشخیص آنان، سرنوشت بقیه را رقم زند و انسان‌ها در زندگی‌شان محکوم تصمیم حاکمان باشند ـ خواه این عدۀ معدود به خواست خود، زمام امور بشر را به‌دست گرفته باشند یا با کمک جمع اندک یا بسیار دیگر ـ نتیجه‌اش سپردن سرنوشت انسان‌ها به خواست فرد یا جمعی است که نه صحت تشخیص آنان و نه امانتداری و عدالت چنین حکومتی تضمین‌پذیر است و نه دلیلی بر سلامت و توان ایشان برای تشخیص مصلحت جمع یافت می‌شود.

در حکومت انبیاء خواستۀ خداوند ملاک تصمیم‌گیری‌ها و قوانین و مقررات است. خواستۀ خداوند؛ یعنی عدل و فضیلت و مصلحت. انبیاء امانت‌دارانی هستند که قانون و دستور خدا را در جامعۀ بشری اجرا می‌کنند و حکومت انبیاء به معنای حکومت قانون خداست. حکومت امامان معصوم پس از نبی خاتم و نیز حکومت فقهای عادل در زمان غیبت امام معصوم نیز همان حکومت قانون خداست؛ زیرا مبتنی بر اراده و دستور خداوند متعال است. انبیاء و امامان معصوم (ع) و نیز فقهای عادل امانت‌داران دین خدایند؛ آشنایان امین و عادلی که قانون خدا را می‌شناسند و در اجرای صحیح آن، به دلیل عصمت و عدالتی که دارند، خیانت نمی‌کنند.

خدای متعال در قرآن کریم بارها به بیان این هدف پیامبران (ع) که اقامه حکومت الهی است، پرداخته است.

پیام انبیاء را در این جمله خلاصه می‌کند: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾.

در این آیات، انبیای الهی، بشر را به پذیرش رهبری خود فراخوانده‌اند و آنان را به برپایی حکومتی که رهبری‌اش را انبیاء برعهده دارند، دعوت کرده‌اند. در همین سوره، در آیات صد و پنجاه تا صد و پنجاه دو، پیام صالح (ع)، یکی از پیامبران بزرگ الهی، به قومش چنین بیان شده است: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾.

در این آیات، صالح (ع)، پیامبر بزرگ خدا، خود را به عنوان رهبر شایسته اطاعت، معرفی و مردم را به شورش و تمرّد از اطاعت رهبران ستمگر و ستم‌پیشه دعوت می‌کند و آنان را به فرمانبرداری از حکومت خویش، به جای حکومت رهبران ستم‌پیشه، فرا می‌خواند.

این هدف در سورۀ نساء، هدف همۀ پیامبران در طول تاریخ اعلام شده است. آنجا که می‌فرماید:﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ و برای تحقق همین هدف است که خدای متعال دربارۀ رسول خدا و امامان پس از او می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

این دو آیه، تأکیدی بر تداوم همیشگی این هدف پیامبران ـ برپایی حکومت الهی ـ در طول تاریخ گذشته و آینده بشر است.

به عنوان خلاصه، در مورد هدف بعثت انبیاء می‌توان گفت: هدف اصلی بعثت انبیاء، همان عبادت مخلصانه خداست که سعادت جاودانه انسان، در آن است و همین عبادت مخلصانه است که بشر را جانشین خدا می‌کند و همه هستی را خاضع و فرمانبردار انسان می‌سازد و دو هدف مقدماتی برای بعثت انبیاء، یکی اقامۀ عدل و دیگری برپایی حکومت الهی است که با تحقق این دو هدف مقدماتی، عبادت مخلصانه حق که هدف اصلی بعثت انبیاء است محقق می‌شود.

مرحله سوم: هدف از نبوت حضرت خاتم (ص)

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، در قرآن کریم، هدف بعثت خاتم پیامبران در سه مرحله بیان شده است:

1. در مرحله اول، هدف از آفرینش انسان، همان عبادت مخلصانه و اطاعت کامل از حق تعالی است.
2. در مرحله دوم، هدف از بعثت انبیاء، برپایی حکومت الهی و اقامۀ عدل است که در جهت همان هدف نهایی یعنی عبادت مخلصانه خداست.
3. در مرحله سوم، هدف ویژه از بعثت نبی اکرم (ص) بیان شده است: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.

در این آیه، هدف اصلی بعثت پیامبر خاتم (ص)، عملی ساختن اهداف پیامبران در طول تاریخ و عملی ساختن هدف اصلی از آفرینش انسان و جهان اعلام شده است. هدف پیامبر اکرم (ص)، تحقق عملی و عینی هدف خلقت انسان و جهان است که همان برقراری دین خدا در جامعۀ بشر و برپایی حکومت الهی و سرانجام عبادت خالصانه خدا به وسیله انسان و جامعۀ انسانی است.

در سوره مائده، خداوند می‌فرماید: ﴿قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ﴾.

در این آیات، زندگی، نور، سلام و صراط مستقیم، اهداف بعثت پیامبر اکرم (ص) اعلام شده است. این اهداف، عبارت‌های گوناگونی‌اند که بر حقیقت واحدی دلالت می‌کنند و آن، اسلام یا تسلیم در برابر فرمان خداست و پیشتر آمد که اسلام آوردن از نظر خداوند، به معنای عبادت خالص و اطاعت کامل از اوست.

خدای متعال می‌فرماید: ﴿قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، همچنین می‌فرماید: ﴿كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ﴾.

"اسلامی" که از آن به صراط مستقیم، نور و زندگی تعبیر شده است همان است که خدای متعال در سورۀ مبارکه مائده درباره آن می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾.

عبارت "امروز اسلام را به عنوان دین شما پذیرفتم" بدین معنی است که امروز جامعۀ مسلمانان، به درجه اسلام که همان هدف بعثت پیامبر اکرم (ص) است رسیده است. اسلام یعنی اطاعت از خدا و فرمانبرداری او. جامعه‌ای به این درجه می‌رسد که در برابر رهبری الهی تسلیم باشد و از آن پیروی کند.

بنابراین، هدف پیامبر اکرم (ص) ایجاد جامعۀ مسلم، یعنی جامعۀ فرمانبردار خدا بوده است و جامعۀ فرمانبردار خدا، جامعه‌ای است که نه تنها در این جهان از همۀ خوشی‌ها و لذت‌ها برخوردار خواهد شد، بلکه برای همیشه مشمول رحمت خاصۀ خدا خواهد بود و از کامیابی کامل در عالم هستی بهره‌مند می‌شود.

خدای متعال می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ و نیز می‌فرماید: ﴿وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا﴾.

این، سرنوشت جامعۀ الهی در این دنیاست، اما در عالم آخرت سعادتی که در پیش راه جامعۀ الهی است از آنچه به گمان آید فراتر است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. در سورۀ احزاب می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْرًا كَرِيمًا﴾.

این خرّمی و کامیابی دائمی انسان، هدف اصلی بعثت همۀ انبیاء و هدف بعثت پیامبر خاتم (ص) است. این خرّمی و کامیابی جاودانه، همان است که به ذکر تسبیح و تحمید الهی و نیز عبادت خالصانۀ خدا تعبیر شده است. این عبادت خالصانه و تسبیح و ذکر و حمد الهی، همان درجۀ اسلام حقیقی و ایمان واقعی است و این اسلام واقعی، همان اطاعت و تسلیم در برابر فرمان خداست که حالت اجتماعی آن، حکومت الهی و اسلامی است که رهبرش، قانون خدا را تعلیم می‌دهد و آن را در جامعه اجرا می‌کند و افراد جامعه‌اش، یاران و پیروان رهبر الهی و فرمانبرداران او و آمران به معروف و ناهیان از منکر و حافظان حدود الهی‌اند: ﴿فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

آری، بشارت و مژده باد بر مؤمنانی که در پیمان‌شان با خدا راستین‌اند و به همین سبب، مطیع و حامی و پشتیبان رهبران الهی‌اند، و در راه برقراری اهداف رهبران الهی که همان اقامۀ حکومت الهی و برقراری عدل بر روی زمین و گسترش عبادت و اطاعت خدا در جامعۀ بشر است، از هیچ کوششی دریغ نمی‌کنند.

جستارهای وابسته

• احیای انسان
• برپا داشتن حجت (اتمام حجت)
• برانگیختن فطرت و عقل
• خارج ساختن مردم از تاریکی‌ها به نور
• دعوت به مصالح دین و دنیا
• دعوت به ایمان آوردن به غیب
• دعوت به ایمان آوردن به توحید
• دعوت به ایمان آوردن به نبوت
• دعوت به ایمان اوردن به معاد
• دعوت به الفت و پرهیز از تفرقه
• دعوت به برپا داشتن قسط
• دعوت به رهبری امام عادل
• دعوت به آزادی هدفمند
• دعوت به شناخت اهل حق از راه شناخت حق
• دعوت به پروامندی و پرهیزگاری
• دعوت به ارزش‌های اخلاقی
• دعوت به کارهای نیکو
• دعوت به پرستش خداوند
• دعوت به دوست داشتن خداوند
• یادآوری کردن روزهای خدا
• تعلیم و تزکیه
• امر به معروف و نهی از منکر
• مبارزه با بدعت‌ها
• نوید و بیم دادن
• فراخواندن نزدیکان پیش از دعوت دیگران

منابع

1. اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت