فلسفه بعثت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فلسفه بعثت است. فلسفه بعثت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فلسفه بعثت در قرآن - فلسفه بعثت در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

هدف از بعثت بر اساس آیات قرآن، هدایت مردم، سعادت و خیر و صلاح آخرت مردم است: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.

مقدمه

بعثت نقطه آغاز و کانونی دین و نشر معارف الهی به شمار می‌رود. قرآن کریم در آیاتی به بیان اهداف بعثت به صورت صریح یا ضمنی پرداخته است. همچنین خود پیامبر بارها از اهداف بعثت سخن گفته است. بر اساس آیات قرآن، هدف اصلی از مبعوث شدن انبیا و به طور خاص پیامبر اسلام و به اصطلاح منظور نهایی از ارسال رسل و انزال کتب و آیاتی که به این موضوع اشاره دارد، هدایت مردم، سعادت، نجات، خیر و صلاح و فلاح دنیا و آخرت مردم است.

شکی نیست انبیا برای هدایت مردم به راه راست و برای سعادت و نجات و خیر و صلاح و فلاح دنیا و آخرت مردم مبعوث شده‌اند، اما در ساختار کلی بعثت انبیا تفاوت نیست و همه از اصول واحدی تبعیت می‌کنند، اختلاف در برنامه و شیوه رسیدن به مقصود متناسب با مخاطبان و عصر رسالت است؛ تفاوت در منسک و روش از این آیه استفاده می‌شود: ﴿لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا﴾.

همچنین در قرآن اهداف را می‌توان به چند دسته اولیه و ثانویه، یا اصلی و فرعی تقسیم کرد؛ زیرا نبوت جزئی از نظام هستی و آفریننده آن است و مقصد و هدف آخرین درجه نبوت است، نه اولین درجه آن. نبوت طبق سنت الهی تدریجا کمال می‌یابد آن چنان که یک عمارت به تدریج ساخته می‌شود. بنابراین پایه‌ها و دیوارها هدف نیست، بلکه مقصود صورت کامل بناست.

1. ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛
2. ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛
3. ﴿وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى إِلَّا أَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَرًا رَسُولًا﴾؛
4. ﴿وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا﴾؛
5. ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛
6. ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛
7. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ﴾؛
8. ﴿أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾؛
9. ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾؛
10. ﴿لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾؛
11. ﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾؛
12. ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾؛
13. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾؛
14. ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

نکات آیات

1. در همه آیاتی که مسئله بعثت مطرح شده، منتسب به خداوند شده، چه جایی که از حشر مردگان سخن می‌گوید و چه زمانی که ارسال رسولان را در قالب بعثت بیان می‌کند و همه حاکی از استیلای اراده الهی در جهان و تدبیر او نسبت به جهانیان را بیان می‌کند.
2. تعلیم کتاب و حکمت (راه وحی و عقل) نیز یکی از اهداف مهم بعثت پیامبر و سرآغاز تعلیم‌های دیگر است که در چندین آیه بیان می‌شود: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. زیرا بدون آگاهی و شناخت و تزکیه تحقق دیگر اهداف انبیا ممکن نیست. مفهوم تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت: ﴿وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾. کلمه تزکیه که مصدر یزکیه است، مصدر باب تفعیل و مصدر ثلاثی مجرد آن زکات است که به معنای نمو صالح است، نموی که ملازم خیر و برکت باشد، مفهوم تزکیه دادن مردم یعنی اینکه ایشان را به نموی صالح رشد دهند، مردم را به اخلاق فاضله و اعمال صالحه، نهادینه کنند، در نتیجه در انسانیت خود به کمال برسند و حالشان در دنیا و آخرت استقامت یابد، سعادتمند زندگی کنند، و سعید بمیرند.
3. فلسفه بعثت پیامبر، نجات مردم از گمراهی به سوی هدایت و از تاریکی به مسیر نور است.
4. هدف اصلی نبوت، شناساندن و پرستش خداوند در بین بشریت و نزدیک کردن مردم به سوی خداست و همه چیز و از آن جمله برقراری عدل و قسط در جامعه بشری مقدمه آن است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾ امام علی (ع) درباره فلسفه بعثت پیامبر (ص) می‌فرماید: «فَبَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً ص بِالْحَقِّ لِيُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ إِلَى عِبَادَتِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ الشَّيْطَانِ إِلَى طَاعَتِهِ». همه پیامبران الهی مردم را به ارزش‌ها دعوت و به توحید خداوند فرا می‌خواندند. در واقع حقیقت دعوت و مبنای دین یکی است و اشتراک دعوت انبیاء نیز سوق دادن جامعه به سوی توحید و حرکت در مسیر ارزش‌ها با این پشتوانه عبادی و توحیدی است.
5. ایجاد الفت و دوستی و کاستن اختلافات اخلاقی و عملی از مهم‌ترین اهداف بعثت پیامبر و مشخص کردن راه در جامعه بشری است.
6. انبیاء الهی برای کاهش اختلافات و توسعه تمدن و انسان‌ها آمدند. آرمان‌ها و نیازهای انسان‌ها که با عقل تنها تأمین نمی‌شود و جامعه آرامش لازم را بر نمی‌گیرد؛ زیرا لازمه ارتفاع حاجات و نیل به آرمان‌ها، مدنیت جامعه بشری است. لذا می‌فرماید مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم‌دهنده برانگیخت و با آنان، کتاب[خود] را به‌حق فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند: ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ﴾
7. پیامبران با دلائل مژده دهنده و ترساننده ای که برای بشر می‌آورند، دلیل قاطعی برای قطع عذر و بهانه و ارتکاب جرائم هستند. دیگر پس از ارسال رسل به جهت هدایت انسان‌ها نه حجتی در رفع عذاب اخروی باقی می‌ماند و نه دلیلی بر منع خسران دنیوی است: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾
8. خداوند پیامبران را با دلایل آشکار روانه می‌کند تا مردم به انصاف و عدالت برخیزند و مراد از فرو فرستادن میزان فرمان دادن به عدل و قسط در میان مردم است زیرا تنها با عدل می‌توان حقوق انسان‌ها را به ایشان اعطا کرد: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.
9. پیامبر اسلام بر طبق آیه ۱۰۷ سوره انبیاء رسول رحمة للعالمین است و مبعوث شده تا قیود و عقاید خرافی و دست و پاگیر و تکالیف سخت‌گیرانه ای که از آن تعبیر به اغلال می‌شود که چون زنجیری فرد را به اسارت کشیده، را از بین ببرد.
10. مفهوم جمله: ﴿لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾ این است که ادیان و پیام انبیا این است که ما برای بندگی کردن، آمده‌ایم نه برای خدایی کردن، انحصار ربوبیت در خداوند اهمیت به کرامات انسانی و ارزش یافتن نوع بشر است، زیرا با قبول این اصل اعتقادی، هیچ مؤمنی دیگری را در مقام ربوبیت قرار نداده و عبودیت انسان در انحصار خالق اوست.

فلسفه نبوت و بعثت

بعد از شناخت حقیقت وحی، آیات متعددی به تبیین فلسفه و غایت بعثت پرداخته‌اند که در اینجا با اشاره می‌گذریم.

شناسایی خداوند

عقل انسان به دلیل غبارهای معرفتی و نفسانی، از شناسایی آفریدگار متعال ناتوان می‌شود و به انکار یا تردید در آن می‌‌پردازد. نخستین یا یکی از اساسی‌ترین وظایف و ضرورت بعثت انبیا، غبارروبی از چهره عقل و امداد وی در شناخت خداوند است. ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنْفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ * رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ﴾. آیه فوق، کافران را اعم از اهل کتاب و مشرکان در ضلالت کفر و شرک ماندگار می‌انگارد، مگر اینکه رسول ظاهری از سوی خداوند برای آنان ارسال شود.

اتمام حجّت

یکی از فلسفه‌های بعثت پیامبران از دیدگاه قرآن کریم، اتمام حجت الهی بر مردم در روز قیامت است، به این معنا که ممکن است آن دسته از مردم که به ادله گوناگون مثل ناتوانی عقل یا هواپرستی، از ایمان به خداوند باز بمانند، روز قیامت هنگام کیفر الهی به این بهانه متمسک شوند که برای ما پیامبری برانگیخته نشده است. خداوند برای اتمام حجت خویش و سلب بهانه‌های گوناگون منکران به ارسال پیامبران پرداخت. ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾. آیه پیامبران را به بشارت و بیم‌دهندگان وصف، و دلیل بعثت را سلب حجت و بهانه مردم برای خداوند تبیین می‌کند که این حجت و بهانه پس از ارسال پیامبران، دیگر معنا و مفهومی نخواهد داشت.

﴿كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ * قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءَنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا﴾. آیه به بازخواست مأموران جهنم از تازه واردشدگان اشاره می‌کند که آنان از واردشدگان به جهنم می‌پرسند: آیا به سوی شما «نذیر» یعنی پیامبر مبعوث نشد که شما اهل عذاب شدید؟ آیه تأکید می‌کند «نذیر» به سوی آنان برانگیخته شده بود؛ چنان که خودشان بدان تصریح می‌کنند؛ با وجود این، به تکذیب پیامبران روی آوردند. معنا و مفهوم آیه این است که معیار عذاب و ورود به جهنم، آمدن «نذیر» است و در صورت عدم آن، این بهانه برای اهل جهنم باقی بود که آنان در پاسخ سؤال مأموران آتش، به عدم بعثت «نذیر» تمسک می‌کردند.

افزون بر اینکه عذاب آخرتی به بعثت انبیا منوط شده، کیفر و هلاک دنیایی کافران نیز بدان متوقف شده است؛ چنان که آیات متعدد، وجود هرگونه نابودی را به بیان و رسول آسمانی گره زده‌اند؛ مانند آیه زیر: ﴿وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَنَخْزَى﴾. این آیه تصریح می‌کند در صورت نابودی قوم منکر نبوت، آنان در مقام اعتراض به بهانه عدم ارسال پیغمبری از سوی خداوند، تمسّک می‌‌کردند و مدعی می‌شدند که در صورت ارسال پیامبر ما تابع وی می‌‌شدیم و از عذاب نجات می‌‌یافتیم.

کرانمندی عقل انسانی از شناخت مصالح و مفاسد خود

عقل انسانی از نگاه دین، دارای منزلت و درخور احترام است؛ اما به تنهایی و بدون یاری حجت بیرونی، به تشخیص مصالح و مفاسد واقعی خود قادر نیست. ﴿وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾.

چه بسا انسان، فعلی را نیکو بیانگارد که در واقع قبیح باشد و بالعکس؛ البته این ادعا به این معنا نیست که عقل به طور مطلق از درک مصالح خود ناتوان است، بلکه به صورت موجبه جزئیه است؛ بنابراین انسان دست‌کم در موارد جزئیه به وحی و نبوت نیازمند است. خداوند متعالی در جایگاه آفریدگار انسان به خوبی از همه نیازها، مصالح و مفاسد او آگاهی کامل دارد و با ارسال پیامبرانی، به آموزش و تعلیم مصالح و مفاسد و چگونگی رفع نیازهای انسانی در عرصه دنیا و آخرت می‌‌پردازد. قرآن مجید در مواضع متعدد انسان را به تفکر و تعقل دعوت می‌‌کند؛ اما یادآور می‌شود که علم و عقل انسان، کرانمند و اندک است. ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾.

ابلاغ شریعت

دلیل پیشین، نیازمندی انسان به منبع فراتر از عقل را اثبات می‌کرد تا با عمل به آنها، سعادت دنیایی و آخرتی خود را تأمین کند. از آنجا که خداوند، به دلیل تجرّد محض نمیتواند خودش برنامه و آیین انسان‌ها را نازل و تبلیغ کند؛ لذا وجود انسان‌های کامل و نمونه که همان پیامبرانند در جایگاه واسطه و مأمور تبلیغ شریعت الهی، ضرورت دارند. ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾. آیه پیشین ابلاغ آیات الهی بر مردم توأم با تعلیم و تزکیه را از اهداف بعثت برمی‌‌شمارد.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام