مولی در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مولی است. مولی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مولی در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه مولی یادآور حدیث غدیر خم است. عالمان شیعی راجع به حدیث غدیر، چه از جهت سندی و چه از جهت دلالی تلاشی سترگ، بلیغ و در خور داشته‌اند که نگارنده را از تکرار آن مباحث باز می‌دارد.

آنچه در این میان باید به آن توجه شود، اولاً بررسی همسویی مفهوم مولی با مفهوم اولی الامر، و ثانیاً قابلیت انطباق مفهوم مولی بر دیگر امامان (ع) است.

پیش از بررسی دو مسئله یاد شده، یادکرد این نکته ضروری است که اگرچه ما بر این باوریم که امامان شیعه دارای شئون متعددی، از جمله ولایت سیاسی و اجتماعی، مرجعیت دینی، ولایت تکوینی و قضاوت و داوری‌اند، این سخن بدین معنا نیست که تمامی شئون، لزوماً باید به یک دلیل واحد اثبات شود؛ از این‌رو، باید دلالت هر کدام از ادله را ژرف‌کاوی کرد و به مقصود رسید. برخی محققان فرهیخته شیعی با رهیافت از همین نکته، به این اعتقاد رسیده‌اند که حدیث ثقلین بیانگر مرجعیت دینی امامان شیعی و حدیث غدیر نیز بیانگر ولایت و زعامت سیاسی و اجتماعی آنهاست.

در بررسی سخن مزبور می‌توان گفت واژه مولی که از ریشه “ولی” گرفته شده است، معانی متعددی دارد و پس از اثبات اینکه این واژه در این مقام، به معنای سرپرست است، چنان‌که شیعه به آن اعتقاد دارد، باید دانست کدام مرتبه از ولایت و سرپرستی، از این حدیث استفاده می‌شود. چنان‌که پیش‌تر و به هنگام بررسی چیستی امامت از منظر آیه ولایت بیان شد، سرپرستی که به معنای مسئولیت است، دارای مراتب متعددی است؛ برای نمونه، مسئول یک خانه، ولی و سرپرست آن است؛ مسئول یک شهر، استان و کشور، ولی و سرپرست آن به شمار می‌آید؛ مسئول امور دینی، ولی و سرپرست آن است؛ از این‌رو، آنچه مهم است، دستیابی به مرتبه ولایتی است که در این حدیث بیان می‌شود. به نظر می‌رسد، کشف مقصود رسول گرامی اسلام (ص) از عبارت «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...»، افزون بر در نظر گرفتن شرایط خارجی به هنگام بیان این حدیث، به تأمل در عبارات پیشین و پسین آن نیز نیازمند است. کلیدی‌ترین عبارتی که پیش از گفتار «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...» وجود دارد؛ عبارت «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ» است؛ چرا که فرمود: «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ».بنابراین تمرکز بر عبارت یاد شده می‌تواند کلید حل این مسئله باشد. عبارت «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ»، برگرفته از همان آیه‌ای است که می‌فرماید: پیامبر اکرم ﴿أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾، بدین معنا که پیامبر اکرم (ص) بر مؤمنان اولویت دارد و مقدم است. به دیگر بیان، سخنان و تصمیمات ایشان بر سخنان و تصمیمات مؤمنان مقدم است؛ به گونه‌ای که اگر رسول خدا (ص) تصمیمی مغایر با تصمیم مؤمنان گرفت، آنها حق اعتراض نخواهند داشت. این حقیقت از آیات دیگری نیز استفاده می‌شود؛ چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾.

افزون بر آن، در آیات فراوانی نیز به مؤمنان دستور داده شده است که به طور مطلق از پیامبر اکرم (ص) اطاعت کنند؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾.

بنابراین در این آیه به طور مطلق بر اولویت رسول گرامی اسلام (ص) بر مؤمنان، تأکید شده است و در دیگر آیات نیز نه تنها مخصّص یا مقیدی در این باره وجود ندارد، بلکه اطلاق آن تأیید گردیده است. از این‌رو، چنان‌که برخی محققان گفته‌اند، اولویت رسول اکرم (ص) بر مؤمنان، به خصوص امور تشریعی یا خصوص امور اجتماعی منحصر نیست، بلکه ایشان هم در امور دینی و هم در امور اجتماعی، بر انسان‌ها اولویت دارند و مقدّم‌اند.

حال که گستره اولویت رسول گرامی اسلام (ص) از عبارت یاد شده به دست آمد، توجه به سیاق کلام روشن می‌سازد که آن حضرت با عبارت «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...» به دنبال اعطای همان اولویت به امیر المؤمنین، علی (ع) است؛ از این‌رو، نمی‌توان ولایتی را که به امام علی (ع) داده شده است، تنها ولایت و سرپرستی در ساحت حاکمیت سیاسی و اجتماعی به شمار آورد.

از سوی دیگر، رسول گرامی اسلام (ص) و امامان پاک (ع) در مواضع متعددی به واقعه غدیر و حدیث آن اشاره کرده‌اند که مراجعه به آنها نیز می‌تواند در یافتن مقصود از ولایت در عبارت «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...» تأثیرگذار باشد. به طور کلی، بازخوانی روایات مربوط به حدیث غدیر، بیانگر آن است که امامان شیعه دست کم چهارگونه مواجهه با این حدیث شریف داشته‌اند:

1. امامان شیعه در برخی بیانات، تنها به دنبال نقل حدیث غدیر و یادآوری آن روز تاریخی بوده‌اند؛ چنان‌که عبد الصمد بن بشیر از حسّان جمّال، در روایتی صحیح، نقل می‌کند که وی امام صادق (ع) را با خود از مدینه به مکه می‌برد. هنگامی که به مسجد الغدیر رسیدند، امام (ع) به سمت چپ مسجد نگاه کردند و فرمودند: «ذَلِكَ مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) حَيْثُ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ...». سالم بن عبد الرحمن نیز نقل می‌کند که از امام صادق (ع) سؤال کردم: “آیا برای مسلمانان جز روز جمعه، عید قربان و عید فطر، عیدی وجود دارد؟ فرمود: آری بزرگ‌تر از آنها. گفتم: جانم به فدایت، آن کدام عید است؟ فرمود: آن روزی است که رسول الله (ص) امیر المؤمنین (ع) را منصوب کرد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ...»”. چنان‌که روشن است، امام (ع) در این دو روایت تنها به دنبال یادآوری حدیث غدیر است؛
2. در برخی روایات نیز امامان (ع) با بیان عبارت «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»، در پی بیان فضایل امیر المؤمنین (ع) بوده‌اند؛ چنان‌که در روایتی صحیح از امام صادق (ع) نقل شده است، امام آن‌گاه که از آیه اولی الامر و حدیث ثقلین، به عنوان فضایل آن حضرت، سخن به میان آورد، از حدیث غدیر نیز یاد کرد؛
3. در برخی از روایات، با استفاده از حدیث غدیر بر مسئله حاکمیت سیاسی امیر المؤمنین (ع) تأکید شده است؛ برای نمونه، امیر المؤمنین (ع) به هنگام حضور در شورای شش نفره، برای تعیین خلیفه پس از عمر بن خطاب، به حاضران در شورا خطاب کرد و فرمود: «أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ... أَ فِيكُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ غَيْرِي؟ فَقَالُوا: لَا». روشن است که فضای حاکم بر شورای شش نفره، انتخاب حاکم و زمامدار سیاسی بوده است. بر اساس برخی منابع اهل سنت، امام علی (ع) در هنگامه جنگ جمل نیز آن‌گاه که با طلحه روبه‌رو شد، فرمود: «نَشَدْتُكَ اللَّهَ هَل سَمِعْتَ رَسولَ اللهِ (ص) مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ»؛ “تو را به خدا سوگند می‌دهم آیا شنیدی که رسول خدا (ص) فرمود: هر کس من مولای او هستم پس علی مولای اوست. خدایا دوست بدار هر کس او را دوست دارد؟ ” جابر بن عبد الله انصاری نقل می‌کند که روزی امیر المؤمنین (ع) به چهار تن از صحابه پیامبر اکرم (ص)، یعنی انس بن مالک، براء بن عازب انصاری، اشعث بن قیس کندی و خالد بن یزید بَجَلی خطاب کردند؛ ابتدا به انس بن مالک فرمودند: «يَا أَنَسُ إِنْ كُنْتَ سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) يَقُولُ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ [فَهَذَا عَلِيٌ‏] مَوْلَاهُ ثُمَّ لَمْ تَشْهَدْ لِيَ الْيَوْمَ بِالْوَلَايَةِ فَلَا أَمَاتَكَ اللَّهُ حَتَّى يَبْتَلِيَكَ بِبَرَصٍ لَا تُغَطِّيهِ الْعِمَامَةُ»؛ “ای انس! اگر از رسول الله (ص)، شنیدی که فرمود: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ [فَهَذَا عَلِیٌ] مَوْلَاهُ، پس امروز به ولایت من شهادت ندهی، خداوند تو را بمیراند، در حالی که به مرض پیسی مبتلا شده‌ای، چنان‌که با عمامه پوشانیده نشود... ”. امام (ع) هر کدام از آنها را به عذابی نفرین کرد و خبر داد. جابر بن عبدالله انصاری، که تا زمان امام باقر (ع) زنده بود، نقل کرده است که تمام آنها به عذاب‌های وعده داده شده مبتلا شدند و از دنیا رفتند. در نگاه نخست، از واژگان این روایت، قرینه‌ای بر تعیین مرتبه و نوعی خاص از ولایت دیده نمی‌شود و اطلاق واژه “ولایت” ممکن است بیانگر تمام مراتب این مقام باشد؛ با وجود این، به نظر می‌رسد با توجه به مقام احتجاج و محوریت مسئله خلافت و حاکمیت سیاسی در آن دوران، واژه “ولایت” اشاره به همان شأن خلافت و حاکمیت سیاسی دارد؛
4. امامان شیعه در برخی روایات، به گونه‌ای مطلق از حدیث غدیر یاد کرده‌اند که نمی‌توان آن را در شأن حاکمیت سیاسی امیر المؤمنین (ع) منحصر دانست؛ برای نمونه، ابو اسحاق نقل می‌کند که از امام سجاد (ع) راجع به گفتار رسول الله (ص) که فرمودند «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»، سؤال کردم. حضرت فرمودند: «أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ الْإِمَامُ بَعْدَهُ»؛ “به مردم خبر داد که امیر المؤمنین (ع) امام پس از خودش است”. ابان بن تغلب نیز از امام باقر (ع) راجع به معنای «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»، پرسید. حضرت فرمود: «عَلَّمَهُمْ أَنَّهُ يَقُومُ فِيهِمْ مَقَامَهُ»؛ “پیامبر آنها را آگاه ساخت که همانا علی به جای او در میان آنهاست”.

در این روایت، به ویژه روایت دوم، سخن از جانشینی مطلق امام علی (ع) از رسول گرامی اسلام (ص) است؛ بنابراین نمی‌توان جانشینی یاد شده را منحصر به جانشینی در مسئله حاکمیت سیاسی دانست. افزون بر آن‌، اندیشمندان شیعی و برخی عالمان اهل سنت، به حق، زمان نزول آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ را پس از انتصاب امیر المؤمنین (ع) به مقام ولایت، در روز غدیر می‌دانند.

اگر ولایت برآمده از حدیث غدیر را منحصر در امامت و زعامت سیاسی دانستیم، از آنجا که پس از حضرت رسول اکرم (ص) افراد دیگری زعامت سیاسی را بر عهده گرفتند، نتیجه آن خواهد شد که دین کامل نشده است! یادکرد این نکته ضروری است که واژه “مولی” در غیر حدیث غدیر نیز برای امیر المؤمنین (ع) به کار رفته است؛ چنان‌که رسول گرامی اسلام (ص) راجع به ایشان فرمودند: “... دوست او دوست من و دشمن او دشمن من است و او مولای هر کسی است که من مولای اویم و من مولای هر مرد و زن مسلمانی‌ام... ”. ایشان در بیانی دیگر به امیر المؤمنین (ع) فرمودند: «يَا عَلِيُّ أَنْتَ مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ».

در روایتی دیگر نیز رسول اکرم (ص) به حضرت صدیقه طاهره (س) فرمودند: «أَمَّا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (ع) فَإِنَّهُ... صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِي... وَ هُوَ مَوْلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ إِمَامُ كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ قَائِدُ كُلِّ تَقِيٍّ».همچنین فرمودند: «يَا عَلِيُّ... أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى بَرِيَّتِهِ... وَ أَنْتَ مَوْلَى مَنْ أَنَا مَوْلَاهُ وَ أَنَا مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ...».

روایات چهار گانه اخیر نیز بیانگر آن است که امیر المؤمنین (ع) همچون رسول اکرم (ص) مولی است، که در این صورت، حصر این مقام در شأن حاکمیت سیاسی مدعایی بدون دلیل است.

با توجه به آنچه تاکنون بیان شد، روشن می‌شود که مفهوم مولی، دست کم بر دو پایه ولایت سیاسی و مرجعیت دینی استوار است و از این‌رو، همسو و هم نوا با مفهوم اولی الامر است.

راجع به صحت انطباق این مفهوم بر سایر امامان شیعی باید گفت: به حسب تتبع نگارنده، به نظر می‌رسد امامان شیعه این مفهوم را بر خود منطبق نکرده‌اند؛ با وجود این، اگر مفهوم مولی را دارای دو رکن ولایت سیاسی و مرجعیت دینی بدانیم، از آنجا که بر اساس دیگر مفاهیمی که در این نوشتار از آنها سخن به میان آمده است، دارا بودن دیگر امامان از این دو شأن و مقام امری ثابت است، مانعی برای اطلاق مفهوم مولی بر آن بزرگواران وجود ندارد.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان