نبوت پیامبر خاتم در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نبوت پیامبر خاتم است. نبوت پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نبوت پیامبر خاتم در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

بشارت پیامبران پیشین

بنابر معارف اسلامی، هر پیامبری موظف است در کنار دعوت مردم به مبدأ و معاد و تبلیغ پیام خداوند، ویژگی‌های پیامبر پس از خود را نیز بازگوید و امت خویش را به پذیرش دعوت او فرا خواند. افزون بر این، خداوند از همه پیامبران پیمان گرفته است که ظهور پیامبر خاتم(ص) را به مردم بشارت دهند و آنان را به پیروی از او سفارش کنند. امیرمؤمنان(ع) در مواردی پرشمار از این حقیقت سخن گفته است؛ چنان‌که می‌فرماید: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر آن‌که از او پیمان گرفت که اگر محمد را مبعوث کرد و او زنده بود، به او ایمان آورد و یاری‌اش کند و پیامبران را موظف کرد که همین پیمان را از قوم خویش بازگیرند.

قرآن کریم گاه می‌فرماید که همه پیامبران موظف بوده‌اند رسالت پیامبر خاتم(ص) را تبلیغ کنند و بدو ایمان آورند و یاری‌اش دهند و گاه بر بشارت حضرت موسی(ع) و عیسی(ع) به آمدن پیامبر خاتم(ص) اشاره می‌کند: و [یاد کن] هنگامی را که عیسی، پسر مریم، گفت: «ای فرزندان اسرائیل، من فرستاده خدا به سوی شمایم. تورات را که پیش از من بوده تصدیق می‌کنم و به رسولی که پس از من می‌آید و نامش احمد است، بشارت می‌دهم».

چنان که از متون حدیثی و تاریخی بر می‌آید، بسیاری از ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی عصر ظهور پیامبر خاتم(ص) برای پیروان ادیان پیشین، به ویژه یهودیان و مسیحیان، معلوم بوده است. آنان ویژگی‌های ظاهری و خصوصیات اخلاقی پیامبر اکرم(ص) را نیز می‌دانستند. تا جایی که گروهی از مردم به این امید که پیامبر موعود از خانواده و قبیله آنان برگزیده شود، نام فرزندان خود را محمد می‌گذاشتند. بنابر برخی روایات، یکی از انگیزه‌های یهودیان از هجرت به شبه جزیره عربستان و سکونت در پیرامون مدینه، آگاهی آنان از مکان ظهور پیامبر خاتم(ص) و آماده شدن برای پیروی و دفاع از او بوده است. آنان در برابر آزار اوس و خزرج، دو قبیله بزرگ مدینه، پیوسته از ظهور پیامبر خاتم(ص) خبر می‌دادند و آن را تسکینی برای خود و تهدیدی برای مخالفان می‌دانستند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾.

داستان مشهور بُحیرای راهب، که پیامبر اکرم(ص) را در نوجوانی همراه عموی بزرگوارش ابوطالب، در راه شام می‌بیند و ویژگی‌های پیامبر موعود را در چهره‌اش باز می‌شناسد، اعتقاد پیروان ادیان گذشته را به پیامبر خاتم(ص) نشان می‌دهد. قرآن کریم آگاهی آنان را از ویژگی‌های شخصی پیامبر اکرم(ص) چنین بیان می‌کند: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. گفتنی است بنابر پژوهش‌های بسیار در این باره، مجموعه کتاب‌های عهد عتیق سال‌ها پس از موسی(ع) و به دست نویسندگان بی‌نام و نشان پدید آمده‌اند؛ به گونه‌ای که تاریخ نگارش نخستین بخش‌های تورات، سه یا چهار قرن پس از رحلت موسی(ع) برآورد شده است. همچنین به اعتقاد همه اندیشه‌مندان مسیحی، کهن‌ترین انجیل، یعنی انجیل مرقس، حدود سی سال پس از حضرت عیسی(ع) نوشته شده است. اصولاً مسیحیان هرگز حضرت عیسی(ع) را دارای کتاب نمی‌دانند.

مسیحیان هرگز نمی‌گویند عیسی کتابی به نام انجیل آورد. آوردن وحی توسط عیسی به گونه‌ای که مسلمانان در مورد قرآن و پیامبر اسلام معتقدند، در مسیحیت جایی ندارد. مسیحیان عیسی را «تجسم وحی الهی» می‌دانند و به عقیده آنان، وی نه حامل پیام، بلکه عین پیام بوده است. بدین سبب ما مسیحیان، خواستار انجیلی نیستیم که آن را نوشته یا به شاگردانش املا کرده باشد. نتیجه آن‌که تورات و انجیل کنونی، در واقع، کتاب‌هایی جعلی و بشر ساخته‌اند. بنابراین، نباید انتظار یافتن چنین معارفی را در آنها داشت؛ گو این که اندیشه‌مندان مسلمان، از روزگاران دور، پیوسته کوشیده‌اند با تفحص در همین تورات و انجیل و دیگر کتاب‌های دینی، شواهدی را برای اثبات این مدعای قرآنی و اسلامی بیابند..

شریعت پیامبر پیش از بعثت

بررسی شریعت پیامبر اکرم(ص) پیش از دوران بعثت، از دیر باز مورد علاقه اندیشه‌مندان و متکلمان بوده و در این زمینه دیدگاه‌هایی مطرح شده است. برخی ناآگاهان، از شرک و بت پرستی پیامبر اکرم(ص) در پیش از دوران بعثت سخن گفته و گروهی دیگر او را پیرو هیچ یک از ادیان پیشین ندانسته‌اند. دیدگاه دوم تاب این تفسیر را نیز دارد که به دلیل تحریف ادیان گذشته، آن حضرت تنها به آن‌چه الهی بودنش یقینی بود، گردن می‌نهاد و التزام همه جانبه به دینی خاص را لازم نمی‌شمرد. دسته سوم، او را پیرو آیین حضرت ابراهیم(ع) و معتقد به دین حنیف دانسته و پاره‌ای دیگر او را پیرو حضرت عیسی(ع) معرفی کرده‌اند. در اینجا مجال نیست که تک تک این دیدگاه‌ها را بررسی کنیم، بلکه می‌خواهیم با یاری جستن از سخنان امام علی(ع) نکاتی کلی را در این باره باز نماییم. امیرمؤمنان(ع) درباره وضعیت پیامبر از دوران کودکی تا کهنسالی ایشان، می‌فرماید: هنگامی که از شیر گرفته شد، خدا بزرگ‌ترین فرشته از فرشتگانش را شب و روز همنشین او فرمود، تا راه‌های بزرگواری را پیمود و خوی‌های نیکوی جهان را فراهم نمود.

در بخشی از مناظره طولانی امام علی(ع) با یکی از دانشمندان یهود درباره برتری پیامبر اسلام بر دیگر پیامبران، دانشمند یهودی بر این حقیقت پای می‌فشارد که حضرت یحیی(ع) از کودکی در راه هدایت گام بر می‌داشت و هیچ گاه فرمان الهی را فرو نگذاشت. امیر مؤمنان(ع) در پاسخ می‌فرماید: آری، یحیی بن زکریا چنین بود؛ ولی خداوند به محمد(ص) درجاتی بالاتر عطا فرمود. یحیی بن زکریا هنگامی می‌زیست که نه جاهلیتی بود و نه بتی در کار بود، ولی به محمد(ص) در سن کودکی و در میان بت‌پرستان و یاران شیطان، حکم الهی و فهم و آگاهی داده شد و هرگز گرایشی به بت‌ها در او پدید نیامد. بی‌گمان اگر پیامبر اسلام(ص) در طول عمر خویش، اندکی به پرستش و ستایش بت‌ها می‌گرایید، بزرگ‌ترین بهانه را به دست مخالفان خویش می‌داد؛ کسانی که در تأیید راه و روش خود می‌گفتند: آیا ما را از آن‌چه پیش از این خود نیز می‌پرستیدی، نهی می‌کنی؟!.

شواهد تاریخی به خوبی بر درستی این سخنان گواهی می‌دهند؛ چنانکه وقتی بُحیرای راهب، نشانه‌های پیامبر خاتم را در سیمای محمد(ص) نوجوان بازشناخت و برای آزمودنش او را به دو بت لات و عزی سوگند داد، این جمله به یاد ماندنی را از آن حضرت شنید: «لا تسألني بهما، فوالله ما أبغضت شيئا قط بغضهما»؛ «مرا به این دو بت سوگند مده که به خدا، هیچ‌گاه چیزی نزد من منفورتر از آن دو نبوده است». همچنین در منابع تاریخی از اعمال عبادی رسول اکرم در پیش از بعثت، همچون نماز، روزه، حج، و طواف خانه خدا سخن به میان آمده و عزلت‌گزینی در غار حرا از عادات دیرینه حضرت بوده است. البته برخی مشرکان نیز خانه کعبه را محترم می‌شمردند و کارهایی را به عنوان اعمال حج انجام می‌دادند؛ اما حج پیامبر با عادات آنان - که با شعار شرک قرین بود- شباهتی نداشت و در مناسکی مانند وقوف در عرفات، برجستگی ویژه حج پیامبر و همسانی‌اش با حج ابراهیمی کاملاً آشکار بود. پیامبر اکرم(ص) گوشت مردار نمی‌خورد و برای استفاده از حیوانات حلال گوشت نیز آنها را تذکیه می‌کرد..

جامعه پیش از بعثت

شناخت وضعیت جامعه پیش از بعثت از این رو مهم است که دریابیم پس از ظهور پیامبر اکرم(ص) چه تغییراتی در زندگی مردم پدید آمد. این، خود، یکی از راه‌هایی است که می‌تواند به شناخت اهداف بعثت کمک کند و ارتباط میان دین و مسائلی از قبیل توسعه، آزادی، رفاه، امنیت و علم را پیش روی حقیقت‌جویان قرار دهد. وانگهی، اصولاً شناخت درست یک نهضت و اهداف آن، بدون شناخت بسترها و زمینه‌های بروز و ظهور آن، اگر ناممکن نباشد، بسیار دشوار است. مورخان، جامعه شناسان، مردم‌شناسان و دین شناسان، درباره ابعاد مختلف زندگی مردمان در پیش از بعثت پیامبر تحقیقاتی فراوان صورت داده‌اند و کمتر نکته‌ای در این زمینه پنهان مانده است. از امتیازات دین اسلام آن است که همه پیش زمینه‌های تاریخی‌اش به خوبی و به دقت در حافظه مکتوب تاریخ ثبت است؛ بر خلاف یهودیت، مسیحیت و بسیاری دیگر از ادیان و مذاهب که از این جهت با مشکلاتی بسیار دست به گریبانند.

پس از قرآن کریم، یکی از معتبرترین منابع برای شناخت جامعه پیش از بعثت، سخنان امیرمؤمنان، علی(ع) است که گذشته از اعتبار دینی، از نظر تاریخی نیز بسی ارزشمند است. به طور کلی می‌توان گفت که امام علی(ع) وضعیت جامعه پیش از بعثت را در دو سطح بیان کرده است: گاه اوضاع و احوال حاکم بر جهان را بیان می‌کند و گاه به تشریح وضعیت عرب جاهلی می‌پردازد. از دیدگاه آن حضرت، در جهان پیش از بعثت، که روزگار فترت و غیبت طولانی راهنمایان طریق سعادت است، «نشانه‌های رستگاری پنهان بود و راه‌های دین نهان»؛ «نه نشانه‌ای برپا بود و نه چراغی پیدا و نه راهی هویدا». در این دوران، «رشته‌ها گسسته بود و بنای استوار دین شکسته». مردم، هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند و هر گروه پی خواهشی افتاده و در خدمت آیینی ایستاده و یا خدا را همانند آفریدگان دانسته، یا صفتی که سزای او نیست بدو بسته و یا به بتی پیوسته و از خود گسسته .

پیامبر اسلام(ص) هنگامی مبعوث شد که ادیان و مکاتب پرشمار و فرقه‌های گوناگونی از هر دین و مکتبی سر بر آورده بودند. حتی اصلی‌ترین پیام دین، یعنی خداشناسی و توحید، نیز به انحراف‌گراییده بود. یهودیان، خداوند را مختص قوم بنی اسرائیل می‌دانستند و دیگران را از هدایت‌های او بی‌بهره می‌پنداشتند، مسیحیان، خدا را به زمین آورده و به صلیب، آویخته، و مجوسیان به ثنویت‌گراییده بودند. شرک و بت‌پرستی در همه جا رواج داشت. شماری نیز به پرستش ستارگان و کواکب آسمانی رو آورده، به تناسب قدرت و قوت قوم و قبیله خویش، ستاره‌ای بزرگ یا کوچک را می‌پرستیدند. شماری نیز سر در لاک تعقل مجرد فرو برده، به فلسفه پردازی‌های خشک و بی‌روح می‌پرداختند و چه بسیار بودند کسانی که خدا را انکار می‌کردند و الحاد را پیشه خود ساخته بودند. با این همه، امیرمؤمنان(ع) به تناسب مخاطبان خویش، بیش‌تر به یادآوری پیشینه اعراب در دوران جاهلیت می‌پردازد و اوضاع آشفته آنان را به تصویر می‌کشد.

مردم به بلاها گرفتار بودند و رشته دین سست و نا استوار و پایه‌های ایمان ناپایدار. پندار با حقیقت به هم آمیخته، همه کارها درهم ریخته. برونشو کار دشوار، درآمدنگاهش ناپدیدار، چراغ هدایت بی‌نور، دیده حقیقت‌بینی کور، همگی به خدا نافرمان، فرمانبر و یاور شیطان، از ایمان روگردان، پایه‌های دین ویران، شریعت بی‌نام و نشان، راه‌هایش پوشیده و ناآبادان. دیو را فرمان بردند، و به راه او رفتند و چون گله که به آبشخور رود پی او گرفتند. تخم دوستی‌اش در دل کاشتند و بیرق او را برافراشتند؛ حالی که فتنه چون شتری مست آنان را به پی می‌سپرد و پایمال می‌کرد و ناخن تیز بدان‌ها در می‌آورد، و آنان در چار موج فتنه سرگردان بودند، درمانده و نادان، فریفته مکر شیطان. در خانه امن کردگار، با ساکنانی تبه‌کار و بدکردار، خوابشان شب بیداری، سرمه دیده‌شان اشک جاری، در سرزمینی عالِم آن دم از گفت بسته و جاهل به عزت در صدر نشسته. در این خطبه اوضاع شبه جزیره عربستان از نظر اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی به گونه‌ای روشن نمودار گشته است. ولی برای توضیح بیش‌تر، برخی از منابع تاریخی و سخنانی دیگر از آن حضرت را به کمک می‌گیریم تا تصویری گویاتر از رهاوردهای گوناگون بعثت پیامبر فراهم آوریم..

انحراف اعتقادی

امام علی(ع)، دین عرب جاهلی را بدترین آیین می‌شمارد و از لرزان بودن پایه‌های ایمان آنان سخن می‌گوید. اشاره‌ای به مهم‌ترین گروه‌های اعتقادی آن دوران، درکی ژرف‌تر از این سخنان به دست می‌دهد:

1. دسته‌ای نه آفریدگار جهان را می‌پرستیدند و نه قیامت و رستاخیز را می‌پذیرفتند. اینان جز طبیعت، به عالم دیگری باور نداشتند و گذشت روزگار را یگانه عامل مرگ می‌پنداشتند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.
2. گروه دیگری، با وجود اعتقاد به آفریدگار هستی، زندگی پس از مرگ را خرافه‌ای بیش نمی‌دانستند. اینان آفرینش نخستین خود را از یاد برده بودند و از روی ناباوری می‌گفتند: ﴿مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾.
3. بیش‌تر مردمان عرب جاهلی، هر چند به خدا و گونه‌ای از معاد اعتقاد داشتند، راه تقرب به خداوند را در پرستش بت‌ها می‌جستند و آنها را شفیع خود می‌ساختند. هر قبیله، بتی ویژه خود داشت و با آن به راز و نیاز می‌پرداخت. این شفیعان، با اینکه مملوک خدا شمرده می‌شدند، تا مرتبه شریک خداوندی نیز پیش می‌رفتند. از این رو، بت‌پرستان به هنگام طواف خانه خدا چنین می‌سرودند: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ إِلَّا شَرِيكٌ هُوَ لَكَ تَمْلِكُهُ وَ مَا مَلَكَ‌». این گروه، تصویری بسیار نادرست از آفریدگار هستی به دست می‌دادند و گاه او را به موجودات مادی تشبیه می‌کردند و بر این باور بودند بر بالای «عرش» نشسته و پاهای خویش را بر «کرسی» نهاده است.
4. در میان برخی قبایل عرب، گرایش‌هایی تند به باورهای یهودیان، مسیحیان و مجوسیان سرزمین حجاز پدید آمده بود و برخی از آنان رسماً به این ادیان گرویده بودند.
5. شماری اندک، خود را پیرو آیین ابراهیم(ع) می‌دانستند. این گروه، که آنان را «حُنَفا» می‌خواندند، به خدا، روز رستاخیز و پیامبران الهی ایمان داشتند و به مناسک و اعمالی که از آیین ابراهیم(ع) باقی مانده بود، عمل می‌کردند. قس بن ساعده ایادی، امیة بن ابی صلت، ورقة بن نوفل، عبدالمطلب بن هاشم و ابوطالب بن عبدالمطلب از مشهورترین حنفا بودند..

نابسامانی اجتماعی

از دردهای بی‌درمانی که اگر جامعه‌ای دچار آن شود، سرنوشتی جز نابودی و انحطاط در پی نخواهد داشت، این است که شرایط اجتماعی به گونه‌ای باشد که نتوان برای رهایی از تنگناها گریزی یافت. به شهادت امام علی(ع) جامعه پیش از بعثت پیامبر دچار چنین دردی بود: «وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِيَ الْمَصْدَرُ»؛ «راه‌ها برای حرکت‌های رهایی بخش تنگ و باریک بود و منابع و اندیشه‌ها در مسیر حیات، تیره و تاریک». یأس و ناامیدی بر همه جا سایه افکنده و قدرت اندیشیدن دربارهٔ اهداف متعالی را از آنان ستانده بود. نه امنیت جانی داشتند، نه امنیت مالی و نه امنیت فکری. پیوسته آتش جنگ در میان آنان فروزان بود. اختلافی کوچک بر سر شتر یا پیشتازی اسب، می‌توانست آتش جنگی چندساله را شعله‌ور سازد . حدود یک هزار و هفتصد جنگ در تاریخ اعراب به ثبت رسیده است که برخی از آنها گاه تا ده‌ها سال به طول انجامیده است. غارت و چپاول به گونه رسمی، عمومی و طبیعتی ثانوی برای آنان شده بود و گاه که جز برادر خویش کسی را نمی‌یافتند، به غارت او می‌پرداختند. بیم و شمشیر، حالات درونی و بیرونی آن جامعه را نمایش می‌داد. خوابشان، بیداری و سرمه دیدگانشان، اشک‌های جاری بود. اندیشه و زبان عالمان و دانایان از گفتن حقایق و نمایاندن راه‌های نجات، بسته و جاهلان و نادانان به عزت در صدر نشسته بودند..

آشفتگی اقتصادی

وضعیت اقتصادی دوران جاهلیت نیز بهتر از اوضاع اعتقادی و اجتماعی نبود. به تعبیر امیرمؤمنان(ع)، «منزل‌گاهشان سنگستان‌های ناهموار و هم‌نشینشان مارهای زهردار، آبشان تیره و ناگوار و خوراکشان گلو آزار» بود و «پست‌ترین جای‌هاشان خانه و خشک‌ترین بیابانشان جای قرار و کاشانه». مغیرة بن شعبه وضعیت اقتصادی عرب پیش از اسلام را برای یزدگرد، پادشاه ایران، چنین شرح می‌دهد: چه کسی بدحال‌تر از ما بود؟ گرسنگی‌مان به گرسنگی نمی‌مانست. خوراک ما، سوسک و جُعَل و عقرب و مار بود. کاشانه‌مان زمین و پوشاکمان موی شتر و پشم گوسفند. قتل و تجاوز را دین خود ساخته بودیم و دختران را از ترس تنگ‌دستی، زنده به گور می‌کردیم..

انحطاط فرهنگی

بی‌سوادی، یکی از آشکارترین نشانه‌های انحطاط فرهنگی در جامعه پیش از بعثت بود. به گفته برخی از مورخان، در میان قریش تنها هفده نفر توانایی نوشتن و خواندن داشتند و در میان دو قبیله بزرگ اوس و خزرج، در مدینه، تنها یازده نفر؛ آن هم در سطحی بسیار ابتدایی و به گونه‌ای که نه نوشتار ماندگاری پدید آوردند و نه به معنای واقعی کلمه، کتابی خوانده بودند. چه بسا قرائت و کتابت را ننگ و عار نیز می‌دانستند و به تعبیر امیرمؤمنان(ع) خردمندان را خوار و ذلیل می‌شمردند. پیامبر اکرم(ص) نامه‌ای به قبیله بکر بن وائل نوشت و از آنان خواست که اسلام بیاورند؛ اما هر چه گشتند کسی را نیافتند که نامه را بخواند. سرانجام به مردمی از بنی ضبیعه پناه آوردند و بدین وسیله از محتوای نامه آگاه گردیدند.

زنده به گور کردن دختران، یکی دیگر از موضوعاتی است که. عمق انحطاط فرهنگی عرب جاهلی را نشان می‌دهد. امام علی(ع) این موضوع را از بلاهای سخت و دردناکی می‌داند که گریبان‌گیر جامعه عرب آن روزگار شده بود. قرآن کریم نیز چندین بار به این زشت اشاره کرده و یکی از علت‌های آن را بیم از فقر و تنگ‌دستی و اوضاع اسف‌انگیز اقتصادی دانسته است: ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ﴾. البته ناامنی‌های اجتماعی و جنگ‌ها نیز در این موضوع بی‌تأثیر نبود، و شماری از مردم، برای رهایی از ننگ اسارت دختران به دست دشمنان، آنان را زنده به گور می‌کردند. به گزارش قرآن گرامی: ﴿وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ * يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾..

منابع

1. یوسفیان و شریفی، مقاله «بعثت و نبوت»، دانشنامه امام علی ج۳