تحدیث فرشتگان با معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = علم معصوم

| عنوان مدخل  =  

| مداخل مرتبط = [[تحدیث فرشتگان با معصوم در حدیث]] - [[تحدیث فرشتگان با معصوم در کلام اسلامی]] - [[تحدیث فرشتگان با معصوم از دیدگاه اهل سنت]]

| پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)

یکی از منابع [[ائمه]]{{عم}} '''[[تحدیث]]''' است و ایشان بخشی از [[علم]] خود را از این راه و [[سخن گفتن]] با [[فرشتگان الهی]] به دست می‌آورند که نوعی [[الهام]] به حساب می‌آید. علم و [[آگاهی]] که توسط [[قلب]] [[انسان]] [[درک]] می‌گردد، [[الهام]] و تأثیرپذیری و [[معرفتی]] که توسط دستگاه شنیداری محقق می‌گردد، تحدیث دانسته شده است. [[محدث]] کسی است که [[فرشته]] با او سخن بگوید؛ بدون اینکه [[پیامبر]] باشد و یا فرشته را ببیند و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و [[مکاشفه]] ایجاد گردد و یا آنکه در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است.

== معناشناسی تحدیث و الهام ==

[[علوم اهل بیت]]{{عم}} منحصر در آنچه از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} شنیده بودند نبوده است، بلکه یکی دیگر از منابع علوم اهل بیت{{عم}} محدث بودن ایشان است. [[امامان]]{{عم}} بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می‌آورند که نوعی الهام به حساب می‌آید<ref>ر.ک: [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمدتقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص۳۲۱؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[علم غیب از نگاه عقل و وحی (کتاب)|علم غیب از نگاه عقل و وحی]]، ص۳۳۰؛ [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ص۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[عسکری امام‌خان|امام خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم؛ [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص۴۸؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص۱۱۶ ـ ۱۱۹؛ [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، [[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]، ص۷۱.</ref>.

[[علم]] و [[آگاهی]] که توسط [[قلب]] [[انسان]] [[درک]] می‌گردد، [[الهام]] و تأثیرپذیری و [[معرفتی]] که توسط دستگاه شنیداری محقق می‌گردد، [[تحدیث]] دانسته شده است<ref>مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج ۲، ص۱۸۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱ ص۳۱۸ و ۳۹۸.</ref>. [[محدث]] کسی است که [[فرشته]] با او سخن بگوید؛ بدون اینکه [[پیامبر]] باشد و یا فرشته را ببیند و یا کسی که در او دانشی به طریق [[الهام]] و [[مکاشفه]] ایجاد گردد و یا آنکه در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۷۱، ح۴.</ref>. لغویون [[محدّث]] را به مُلهَم ترجمه کرده و می‌گویند: "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس [[قوی]] و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که [[خداوند]] آن را به [[بندگان]] برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند"<ref>ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج ۱، ص۳۵۰؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۲، ص۱۳۴.</ref>. در این زمینه [[محمد بن مسلم]] می‌‏گوید: نزد [[امام صادق]]{{ع}} صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: "محدّث کسی‌ است که صدای‌ فرشته را می‌‏شنود ولی‌ شخص او را نمی‌‏بیند". عرض کردم: فدایت شوم از کجا تشخیص می‌‏دهد که [[کلام]] فرشته است؟ فرمود: "به واسطه [[آرامش]] خاطر و وقاری‌ که در آن حال به وی‌ عطا می‌‏شود می‌‏فهمد فرشته است"<ref>{{متن حدیث|ذُکِرَ الْمُحَدَّثُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}فَقَالَ إِنَّهُ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی الشَّخْصَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَلَامُ الْمَلَکِ قَالَ إِنَّهُ یُعْطَی السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّهُ کَلَامُ مَلَکٍ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۷۱.</ref>. [[سخن گفتن]] [[فرشتگان]] با [[حضرت مریم]]{{س}}<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۴۲ ـ ۴۵.</ref> و [[ساره]] همسر [[حضرت ابراهیم]]{{ع}}<ref>سورۀ هود، آیۀ ۷۱.</ref> و با [[حضرت زهرا]]{{عم}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۱۶، باب ۱۴۶، ح۱؛ ابن جریر طبری، محمد، دلائل الامامه، ص۲۸.</ref> نمونه‌ایی از [[تحدیث]] [[ملائکه]] است. برخی از [[امامان]]{{عم}} که در دوران طفولیت به [[مقام امامت]] می‌رسیدند و از همه چیز [[آگاه]] بودند، از این طریق بوده است<ref>ر.ک: [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمدتقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص۳۲۱؛ [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۴۹؛ [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت]]، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص۱۵۲؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۵۹؛ [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)| کلام نوین اسلامی ج۲]]، ص۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص۱۷۶؛ [[سید علی موسوی|موسوی، سید علی]]، [[تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی (پایان‌نامه)|تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی]]، ص۸۸.</ref>.

== تفاوت [[مقام تحدیث]] با [[الهام]] و [[وحی]] ==

مقام تحدیث به این معناست که [[امام]]{{ع}} در اثر نزاهت [[روحی]]، صفای باطن و شایستگی [[علمی]] به مرتبه‌ای می‌رسد که فرشتگان آسمانی با او به گفتگو می‌پردازند. مقام تحدیث را باید مرتبه‌ای بالاتر از الهام و پایین‌تر از وحی دانست. بالاتر بودن مقام تحدیث از الهام از دو جهت است:

# [[الهام]] موهبت و رهنمونی است [[الهی]] که همه [[بندگان]] به [[میزان]] صفای باطن یا مصالحی دیگر از آن بهره دارند و اختصاص به افرادی خاص ندارد، چنانکه [[خداوند]] در [[قرآن]] به صراحت از الهام به مادر [[موسی]] یاد کرده است. در حالی که [[تحدیث]] مقامی است خاص، که تنها شماری محدود از [[بندگان]] [[صالح]] خداوند همچون [[اوصیا]] و [[امامان]]{{عم}} از آن بهره دارند.

# در عموم موارد منشأ [[الهام]] مبهم است و فقط [[انسان]] در می‌‏یابد که بارقه‌ای در [[دل]] او درخشیدن گرفته و راهی برای [[گریز]] از مهلکه یا برون رفت از یک [[بحران]] و مسأله برای او گشوده شده است. اما این که این بارقه توسط چه کسی و چگونه در [[قلب]] او افکنده شده، نامشخص است. در حالی که در تحدیث منشأ آنکه [[فرشته]] است، برای ولی خداوند از هر جهت آشکار و مشخص است.

از سویی دیگر، پایین‌تر بودن [[مقام تحدیث]] از مرتبه [[وحی]] به دو جهت است:

# وحی نوعی از ارتباط خداوند به صورت مستقیم، یا با واسطه فرشته است که تنها به [[پیامبران]] اختصاص دارد و از رهگذر آن [[دین]] یا [[شریعت]] یا سایر [[فرامین الهی]] به آنان [[ابلاغ]] می‌‏گردد، اما تحدیث نوع ضعیف‌تری از ارتباط فرشته با ولی خداوند است که از رهگذر آن [[دانش]] افزایی اتفاق می‏‌افتد.

# در وحی با وساطت فرشته، [[پیامبر]] فرشته را در [[خواب]] یا [[بیداری]] می‌‏بیند، اما در تحدیث [[ولی خدا]] تنها صدای فرشته را می‏‌شنود، اما او را نمی‌‏بیند<ref>ر.ک: [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، [[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات]].</ref>.

== تفاوت [[رسول]]، [[نبی]] و [[محدَّث]] ==

از نکات حساس در مسئله تحدیث، چیستی تفاوت میان [[محدث]] و نبی و ایجاد تمایز میان آنهاست. در تفاوت میان محدث و نبی هر چند روایاتی ویژه این مسئله وارد شده است، اما تلفیق و جمع‌بندی میان این [[روایات]] و روایات دیگری که به توصیف تحدیث و [[مجاری علم]] امام پرداخته‌اند با ابهاماتی روبه‌روست. به صورت خلاصه می‌توان گفت؛ در بیان ویژگی رسول، موضوع آشکار شدن فرشته و [[سخن گفتن]] با وی مطرح است<ref>کلینی، ج ۱، ص۱۷۷؛ شیخ مفید، ص۳۲۹، ۳۲۸؛ صفار، ص۳۷۳، ج۱۹، ص۳۶۸، ج ۲.</ref> در بیان ویژگی نبی، دیده شدن فرشته در [[خواب]]، شنیدن صدای او و عدم معاینه و [[رؤیت]] او در [[بیداری]] مطرح شده است<ref>شیخ مفید، ص۳۲۸، ۳۲۹؛ کلینی، ج ۱، ص۱۷۷.</ref> و در بیان ویژگی محدث آمده است، محدث صدا را می‌شنود و صورت فرشته را در بیداری و خواب نمی‌بیند<ref>کلینی، ج ۱ ص۱۷۷؛ شیخ مفید، ص۳۲۸؛ صفار، ص۳۷۲، ج۱۳.</ref>. در مقابل، در گزارش‌هایی دیگر ارتباط محدث یا امام با ملائکه به گونه‌های دیگر مطرح شده است. در این موارد از [[مصافحه]] با [[فرشتگان]]<ref>صفار، ص۳۱۸، ۳۱۷؛ شیخ مفید، ص۲۸۶.</ref> مشاهده و [[سخن گفتن]] با برخی از [[ملائکه]]<ref>صفار، ص۳۲۲؛ راوندی، ج ۲، ص۸۳۰؛ شیخ مفید، ص۲۸۶.</ref> دیدن [[فرشته]] در [[خواب]]<ref>طوسی، ص۴۰۷؛ صفار، ص۲۳۲؛ تمیمی مغربی، ج ۱، ص۵۰.</ref>، مخاطب فرشته قرار گرفتن<ref>صفار، ص۲۳۱.</ref>[[سخن]] به میان آمده است. اینکه [[روایات]] میان [[رسول]] [[نبی]] و [[امام]] چه تمایز و تفاوت‌هایی قائلند، شارحان [[اصول کافی]] را در ذیل باب {{عربی|"الفرق بین النبی و المحدث"}} به تبیین مراد روایات کشانده است، که به مهم‌ترین آن اشاره و آنگاه دیدگاه برگزیده و [[دلایل]] آن بیان می‌شود<ref>ر.ک: [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمد تقی]]، [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]؛ [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت]]؛ [[آینه معرفت (نشریه)|فصلنامه آینه معرفت]]، شماره ۳۷، زمستان ۱۳۹۲، ص۱۵۳ و ۱۵۴.</ref>.

== برخی [[روایات]] دربارۀ تحدیث ==

دربارۀ [[تحدیث فرشتگان]] با [[امامان معصوم]]{{عم}} روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

# [[امام باقر]]{{ع}} می‌‌فرماید: "[[امام علی]]{{ع}} به [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]]{{صل}} عمل می‌کرد. هنگامی‌ که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می‌‌کرد"<ref>{{متن حدیث|کَانَ عَلِیٌّ{{ع}}یَعْمَلُ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ شَیْ‏ءٌ حَادِثٌ وَ الَّذِی لَیْسَ فِی الْکِتَابِ وَ لَا فِی السُّنَّةِ أَلْهَمَهُ اللَّهُ الْحَقَّ إِلْهَاماً وَ ذَلِکَ وَ اللَّهِ مِنَ الْمُعْضِلَاتِ}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۲۳۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]] و [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۵۹.</ref>

# همچنین آن حضرت فرمودند: "به [[درستی]] که اوصیای محمد{{صل}} محدثند"<ref>{{متن حدیث|أَنَّ أَوْصِیَاءَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مُحَدَّثُونَ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۷۰.</ref> و در جای دیگر فرمودند: "به درستی که اوصیای علی{{ع}} محدثند"<ref>{{متن حدیث|أَنَّ أَوْصِیَاءَ عَلِیٍّ مُحَدَّثُون‏}}؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۷۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۳۰ ـ ۱۴۰.</ref>

# [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: "ما دوازده نفر [[محدث]] هستیم"<ref>{{متن حدیث|نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج ١، ص٣١٩.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص۵۷؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]] و [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۵۹.</ref>

# [[امام کاظم]]{{ع}} فرمودند: "[[ائمه]]، دانشمندان، [[راستگویان]]، فهمیدگان و محدثان‌اند"<ref>{{متن حدیث|الْأَئِمَّةُ عُلَمَاءُ صَادِقُونَ مُفَهَّمُونَ مُحَدَّثُون‏}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ١، ص٢٧١؛ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص٢۴۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (کتاب)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص۶۴؛ [[داوود افقی|افقی، داوود]]، [[بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات (پایان‌نامه)|بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات]]، ص۵۰ ـ ۵۲؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]].</ref>

== نظر علمای شیعه و [[اهل سنت]] دربارۀ [[مقام تحدیث]] ==

برخی از بزرگان [[شیعه]] با توجه به [[روایات]]، [[محدث]] بودن [[امامان]]{{عم}} را صحیح می‌‌دانند. [[شیخ مفید]] در این زمینه می‌‌گوید: "نظر من این است که شنیدن صدای [[ملائک]]، از نظر [[عقلی]] جایز است، از [[راستگویان]] شیعه که معصومند، ممتنع نیست. روایاتی در [[تأیید]] صحت آن وارد شده است. البته ‌این عمل مخصوص [[امامان معصوم]]{{عم}} است؛ همچنین برای برخی از [[شیعیان]] که به [[صالحین]] و [[ابرار]] و [[برگزیدگان]] معروفند، امکان دارد. این نظر فقهای محدث شیعه است"<ref>مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص۶۹ ـ ۷۰ و تصحیح الاعتقاد، ص۹۹.</ref>. ایشان در جای دیگر می‌‌نویسد: "ما معتقدیم [[خداوند متعال]] بعد از [[پیامبر]]{{صل}}، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها [[وحی]] گفته نمی‌شود"<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، ص۹۹.</ref>. از نگاه شیخ مفید، [[تحدیث]] و [[الهام]]، دو منبع اساسی [[علم امام]]، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است. بزرگان دیگری همچون [[شیخ طوسی]]<ref>مانند امالی شیخ طوسی، ص۲۴۵ ـ ۴۰۷ و ۴۰۸ و....</ref> هم قائل به چنین نظریه ایی هستند<ref>ر.ک: [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]] و [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۵۹؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص۱۷۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص۵۷.</ref>.

 

اصل وجود [[محدث]] در [[اسلام]] [[اجماعی]] بوده و [[پیامبر]] از آن خبر داده که در [[امت اسلام]] هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که [[اهل سنت]] مصداق آن را برخی از [[خلفا]] دانسته و [[شیعیان]] مصداق محدث را [[ائمه اهل بیت]]{{عم}} می‌دانند<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص۱۷۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص۵۷؛ [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]] و [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص۵۹.</ref>

{{مدخل وابسته}}

{{پایان مدخل وابسته}}

[[رده:تحدیث]]