علم فعلی در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
| (۱۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{علم | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = علم فعلی | |||
| عنوان مدخل = علم فعلی | |||
| مداخل مرتبط = [[علم فعلی در حدیث]] - [[علم فعلی در کلام اسلامی]] - [[علم فعلی در عرفان اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = علم معصوم (پرسش) | |||
}} | |||
''' | '''علم فعلی''' عبارت است از اینکه [[علم]]، نزد شخص حاضر باشد، یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر اشیاء و حقایق در پیش او حاضر هستند و او به همۀ اشیا [[آگاه]] است. در مقابلِ [[علم فعلی]]، [[علم شأنی]] قرار دارد؛ شأنی دانستن [[علم]] بدین معناست که انسان به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما [[توان]] دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد. | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
از [[علم فعلی]] با نام‌های دیگری مانند: [[علم حضوری]]، [[علم دائمی]] و [[علم احاطی]] نیز یاد شده است<ref>ر.ک: [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، | از [[علم فعلی]] با نام‌های دیگری مانند: [[علم حضوری]]، [[علم دائمی]] و [[علم احاطی]] نیز یاد شده است<ref>ر.ک: [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱.</ref>، یعنی همۀ اینها تعبیرات گوناگونی از علم فعلی هستند. | ||
در زمینه معنای [[علم فعلی معصوم]] می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: | در زمینه معنای [[علم فعلی معصوم]] می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: | ||
#فعلی به معنای [[علم تام]] در مقابل [[علم محدود]]؛ یعنی [[علم معصوم]] محدود به [[حد]] خاصی نیست و تمام علومی که برای غیر [[خداوند]] | # فعلی به معنای [[علم تام]] در مقابل [[علم محدود]]؛ یعنی [[علم معصوم]] محدود به [[حد]] خاصی نیست و تمام علومی که برای غیر [[خداوند]] تصور می‌شود ـ {{متن حدیث|علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن}} ـ را می‌داند، مگر علومی که مختص خداوند است که از آن به [[علم مستأثر]] یاد می‌شود. | ||
#فعلی به معنای [[علم تفصیلی]] در برابر [[علم اجمالی]] و کلی؛ تام بودن علم معصوم یعنی او همۀ [[علوم]] ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و [[علمی]] که مجمل باشد ندارد. | # فعلی به معنای [[علم تفصیلی]] در برابر [[علم اجمالی]] و کلی؛ تام بودن علم معصوم یعنی او همۀ [[علوم]] ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و [[علمی]] که مجمل باشد ندارد. | ||
#علم فعلی در برابر [[علم شأنی]]، به معنای این است که [[معصوم]] به تمام علوم دسترسی دارد و از آنها بالفعل [[آگاه]] است، در برابر کسانی که می‌‌گویند هر گاه معصوم [[اراده]] کند و بخواهد از علمی آگاه می‌شود. | # علم فعلی در برابر [[علم شأنی]]، به معنای این است که [[معصوم]] به تمام علوم دسترسی دارد و از آنها بالفعل [[آگاه]] است، در برابر کسانی که می‌‌گویند هر گاه معصوم [[اراده]] کند و بخواهد از علمی آگاه می‌شود. | ||
==معناشناسی | == معناشناسی == | ||
در برخی از کلمات [[فقها]] در مورد [[علم امامان]]{{ع}} از تعبیر علم حضوری و فعلی استفاده شده است، بالفعل بودن در اینجا به معنی حاضر بودن است و این حاضر بودن در قبال حصولی بودن نیست بلکه در قبال شأنی بودن [[علم امام]] است. یعنی [[علم]] به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر، اشیاء و [[حقایق]] در پیش [[امام]] حاضر هستند و امام به همه اشیا به حسب | در برخی از کلمات [[فقها]] در مورد [[علم امامان]] {{ع}} از تعبیر علم حضوری و فعلی استفاده شده است، بالفعل بودن در اینجا به معنی حاضر بودن است و این حاضر بودن در قبال حصولی بودن نیست بلکه در قبال شأنی بودن [[علم امام]] است. یعنی [[علم]] به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر، اشیاء و [[حقایق]] در پیش [[امام]] حاضر هستند و امام به همه اشیا به حسب مقام نورانیت خود آگاه است. مقصود از کیفیت علم حضوری امام، احاطه علم او به معلومات به نحو علیت و معلولیت نیست، به خاطر اینکه چنین علمی ضرورتاً از خصائص [[خدای تعالی]] و ذات [[واجب]] الوجود است که هیچ ممکن الوجودی در آن [[شریک]] نیست؛ بلکه مقصود از [[علم حضوری]] [[امام]]، انکشاف معلومات برای او به صورت فعلی است. به عبارتی دیگر مراد از علم حضوری [[انبیا]] و [[امامان]] {{ع}} [[علم]] باطنیِ فطریِ لدنیِ موهوبی از جانب [[خداوند]] [[عالم]] است، با [[وحی]] مع‌الواسطه یا بلاواسطه یا [[الهام]] و یا هر اسبابی که اختصاص به انبیا و [[اوصیا]] آنها دارد. علم حضوری یک ملکه است و کمالی است که در وجود فرد شکل می‌گیرد و هرگز غفلتی از آن وجود ندارد و [[علوم]] امامان اینگونه است. از [[علم فعلی]] به علم حضوری و احاطی یا دائمی نیز تعبیر شده است. در این صورت تفاوت [[علم امام]] با [[علم خداوند]] در این است که علم آنها غیرذاتی و علم خداوند ذاتی است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه (مقاله)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه]]؛ [[محمد جعفر رضایی|رضایی، محمد جعفر]]، [[علی کرباسی‌زاده|کرباسی‌زاده، علی]]، [[علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان (مقاله)|علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان]]، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۳۲ و ۱۳۳؛ [[عین‌الله زرین‌جویی|زرین‌جویی، عین‌الله]]، [[مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی (پایان‌نامه)|مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی]]، ص۶۲ ـ ۶۵؛ [[سید عبدالحسین نجفی لاری|نجفی لاری، سید عبدالحسین]]، [[آگاهی‌های آسمانی (کتاب)|آگاهی‌های آسمانی]]، ص۳۵؛ [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص۲۴۸؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، ص۱۲۳؛ [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱؛ [[زهرا یوسفی|یوسفی، زهرا]]، [[علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی (کتاب)|علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی]]، ص ۲۹.</ref>. | ||
در مقابلِ علم فعلی، [[علم شأنی]] قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معناست که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما [[توان]] دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد یعنی آنان هر وقت بخواهند و [[اراده]] کنند می‌دانند و خداوند آنان را [[آگاه]] میکند و اگر نخواهند نمی‌دانند. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا میکند. | در مقابلِ علم فعلی، [[علم شأنی]] قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معناست که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما [[توان]] دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد یعنی آنان هر وقت بخواهند و [[اراده]] کنند می‌دانند و خداوند آنان را [[آگاه]] میکند و اگر نخواهند نمی‌دانند. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا میکند. | ||
بسیاری از | بسیاری از اندیشمندان و محققین، از [[علم غیب]] فعلی و مطلق [[پیامبران]] و امامان {{ع}} جانبداری می‌کنند و بر این باورند که [[بندگان]] [[برگزیدۀ الهی]] همواره از همۀ امور مربوط به حال و گذشته و [[آینده]] آگاهند و چیزی از رویدادهای [[جهان]] بر آنان پوشیده نمی‌ماند<ref>ر.ک: [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص۲۴۸؛ [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، ص۱۲۳.</ref>. | ||
==دیدگاه [[علما]] دربارۀ [[علم فعلی]]== | == دیدگاه [[علما]] دربارۀ [[علم فعلی]] == | ||
برخی از علما به چنین تعریفی از علم فعلی و اشائی اشاره کرده‌اند، مانند: | برخی از علما به چنین تعریفی از علم فعلی و اشائی اشاره کرده‌اند، مانند: | ||
# [[سید عبدالحسین لاری]] [[علم امام]] را حضوری می‌داند و مراد او از [[حضوری بودن علم امام]]، فعلی بودن [[علم]] او در مقابل ارادی و شأنی بودن آن است. ایشان خود این گونه میگوید: مراد از [[علم حضوری]] او ([[امام]]) آشکار شدن معلومات نزد او به طور بالفعل است، در مقابل [[علم شأنی]]، بالقوه و به هنگام [[اراده]] که از آن این گونه تعبیر می‌شود: "اگر بخواهد که بداند، می‌داند<ref>سید عبدالحسین لاری، المعارف السلمانیة، ص۲۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه (مقاله)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه]]؛ [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص۲۴۸.</ref> | # [[سید عبدالحسین لاری]] [[علم امام]] را حضوری می‌داند و مراد او از [[حضوری بودن علم امام]]، فعلی بودن [[علم]] او در مقابل ارادی و شأنی بودن آن است. ایشان خود این گونه میگوید: مراد از [[علم حضوری]] او ([[امام]]) آشکار شدن معلومات نزد او به طور بالفعل است، در مقابل [[علم شأنی]]، بالقوه و به هنگام [[اراده]] که از آن این گونه تعبیر می‌شود: "اگر بخواهد که بداند، می‌داند<ref>سید عبدالحسین لاری، المعارف السلمانیة، ص۲۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه (مقاله)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه]]؛ [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص۲۴۸.</ref> | ||
# [[مرحوم مظفر]] علم امام را حضوری معرفی میکند و در سراسر کتاب خود [[تلاش]] میکند [[ضرورت]] حضوری بودن علم امام را با [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] [[اثبات]] کرده به [[شبهات]] آن [[پاسخ]] دهد<ref>مظفر، محمد حسین علم الإمام، ص۲۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.</ref> | # [[مرحوم مظفر]] علم امام را حضوری معرفی میکند و در سراسر کتاب خود [[تلاش]] میکند [[ضرورت]] حضوری بودن علم امام را با [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] [[اثبات]] کرده به [[شبهات]] آن [[پاسخ]] دهد<ref>مظفر، محمد حسین علم الإمام، ص۲۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.</ref> | ||
# [[آیت الله]] [[سید محمد حسین حسینی طهرانی]] از احاطۀ [[علمی]] امام بر [[ملکوت]] موجودات [[سخن]] گفته است که نتیجه آن حضوری بودن علم امام است<ref>امام‌شناسی، ج ۱، ص۲۴۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه (مقاله)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه]].</ref> | # [[آیت الله]] [[سید محمد حسین حسینی طهرانی]] از احاطۀ [[علمی]] امام بر [[ملکوت]] موجودات [[سخن]] گفته است که نتیجه آن حضوری بودن علم امام است<ref>امام‌شناسی، ج ۱، ص۲۴۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه (مقاله)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه]].</ref> | ||
#علامۀ طباطبایی [[معتقد]] است علم امام حضوری یا ارادی است: علم امام علمی است که از طرف [[خداوند سبحان]] اعطا می‌شود و از طریق [[الهام]] یا [[سخن گفتن]] از [[آسمان]] یا [[آموزش]] به [[رسول]]{{صل}} یا اسباب دیگر [[افاضه]] می‌شود. این [[علم]] مختص [[امام]] است و [[مخلوقات]] دیگر بهره‌ای از آن ندارند<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۸، ص۱۹۶ ـ ۱۹۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref> | # علامۀ طباطبایی [[معتقد]] است علم امام حضوری یا ارادی است: علم امام علمی است که از طرف [[خداوند سبحان]] اعطا می‌شود و از طریق [[الهام]] یا [[سخن گفتن]] از [[آسمان]] یا [[آموزش]] به [[رسول]] {{صل}} یا اسباب دیگر [[افاضه]] می‌شود. این [[علم]] مختص [[امام]] است و [[مخلوقات]] دیگر بهره‌ای از آن ندارند<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۸، ص۱۹۶ ـ ۱۹۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref> | ||
#ایشان در جای دیگری می‌‌نویسند: "از راه [[عقل]]: براهینی است که به موجب آنها امام به حسب [[مقام]] [[نورانیت]] خود، [[کامل‌ترین انسان]] [[عهد]] خود و [[مظهر تام]] [[اسما]] و [[صفات خدایی]] و بالفعل به همه چیز [[عالم]] و به هر واقعه شخصی آشناست و به حسب وجود عنصری خود، به هر سوی توجه کند برای وی [[حقایق]] روشن است"<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، بحثی کوتاه دربارۀ علم امام، ص۲۵.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.</ref> | # ایشان در جای دیگری می‌‌نویسند: "از راه [[عقل]]: براهینی است که به موجب آنها امام به حسب [[مقام]] [[نورانیت]] خود، [[کامل‌ترین انسان]] [[عهد]] خود و [[مظهر تام]] [[اسما]] و [[صفات خدایی]] و بالفعل به همه چیز [[عالم]] و به هر واقعه شخصی آشناست و به حسب وجود عنصری خود، به هر سوی توجه کند برای وی [[حقایق]] روشن است"<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، بحثی کوتاه دربارۀ علم امام، ص۲۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.</ref> | ||
# [[سید]] [[زین العابدین]] طباطبایی ابرقویی با [[تکیه]] به قاعدۀ {{متن حدیث|قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُم}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص۶۱۴.</ref> [[اعتقاد]] دارد که [[ائمه]]: به جمیع امور از گذشته و [[آینده]] آگاهند. به اعتقاد او، تمام ما سوی در نزد امام مشهود است و نزد او چیزی غایب نیست<ref>ولایة المتقین، ص۱۴۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد جعفر رضایی|رضایی، محمد جعفر]]، [[علی کرباسی‌زاده|کرباسی‌زاده، علی]]، [[علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان (مقاله)|علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان]]، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۳۲ و ۱۳۳.</ref> | # [[سید]] [[زین العابدین]] طباطبایی ابرقویی با [[تکیه]] به قاعدۀ {{متن حدیث|قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُم}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص۶۱۴.</ref> [[اعتقاد]] دارد که [[ائمه]]: به جمیع امور از گذشته و [[آینده]] آگاهند. به اعتقاد او، تمام ما سوی در نزد امام مشهود است و نزد او چیزی غایب نیست<ref>ولایة المتقین، ص۱۴۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد جعفر رضایی|رضایی، محمد جعفر]]، [[علی کرباسی‌زاده|کرباسی‌زاده، علی]]، [[علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان (مقاله)|علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان]]، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۳۲ و ۱۳۳.</ref> | ||
# [[شهید]] [[قاضی]] طباطبایی در مقدمه ایی بر رسالۀ [[علم امام]] از علامۀ طباطبایی چنین نوشته است: مراد (...) فعلیت علم امام است نه به نحو شأنی؛ زیرا شأنیت نسبت به تمامی موجودات یکسان است و اختصاص به امام ندارد<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، رسالۀ علم امام، ص۸.</ref>. | # [[شهید]] [[قاضی]] طباطبایی در مقدمه ایی بر رسالۀ [[علم امام]] از علامۀ طباطبایی چنین نوشته است: مراد (...) فعلیت علم امام است نه به نحو شأنی؛ زیرا شأنیت نسبت به تمامی موجودات یکسان است و اختصاص به امام ندارد<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، رسالۀ علم امام، ص۸.</ref>. | ||
#مؤلف کتاب نخبة الکلام می‌‌نویسد: علم امام حضوری است به این معنی که همه چیز را می‌داند و پیش او حاضر است و محیط است به تمام [[عوالم]] وجود<ref>نخبة الاکلام فی معرفه الامام، ص۳۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref> | # مؤلف کتاب نخبة الکلام می‌‌نویسد: علم امام حضوری است به این معنی که همه چیز را می‌داند و پیش او حاضر است و محیط است به تمام [[عوالم]] وجود<ref>نخبة الاکلام فی معرفه الامام، ص۳۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref> | ||
==[[ادله]] فعلی بودن [[علم امام]]== | == [[ادله]] فعلی بودن [[علم امام]] == | ||
کسانی که علم امام را فعلی و حضوری دانسته‌اند به [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] [[استدلال]] کرده‌اند: | کسانی که علم امام را فعلی و حضوری دانسته‌اند به [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] [[استدلال]] کرده‌اند: | ||
#اگر علم امام ارادی باشد، [[اراده]]، فرع بر علمِ به مراد است و مرتبۀ آن متأخر از مرتبۀ [[علم]] و تابع علم خواهد بود؛ زیرا شخص [[مرید]] بایستی قبل از اراده، [[عالم]] به مراد باشد تا با اراده، مراد را احضار کند. اگر [[جاهل]] به مراد باشد، چگونه ممکن است جاهل به شیئ، عالمِ به آن شیئ شود؟ | # اگر علم امام ارادی باشد، [[اراده]]، فرع بر علمِ به مراد است و مرتبۀ آن متأخر از مرتبۀ [[علم]] و تابع علم خواهد بود؛ زیرا شخص [[مرید]] بایستی قبل از اراده، [[عالم]] به مراد باشد تا با اراده، مراد را احضار کند. اگر [[جاهل]] به مراد باشد، چگونه ممکن است جاهل به شیئ، عالمِ به آن شیئ شود؟ | ||
# [[امام]] باید [[افضل]] [[اهل]] زمانش باشد، در صورتی که اگر از همۀ اشیا در تمام زمان‌ها باخبر نباشد، لازم می‌آید که مساوی یا [[پایین‌تر]] از برخی افرادی باشد که چیزی را بالفعل می‌داند، ولی امام از آن بی‌خبر است و این خلاف فرض و [[نقض غرض]] است<ref>ر.ک: [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱.</ref>. | # [[امام]] باید [[افضل]] [[اهل]] زمانش باشد، در صورتی که اگر از همۀ اشیا در تمام زمان‌ها باخبر نباشد، لازم می‌آید که مساوی یا [[پایین‌تر]] از برخی افرادی باشد که چیزی را بالفعل می‌داند، ولی امام از آن بی‌خبر است و این خلاف فرض و [[نقض غرض]] است<ref>ر.ک: [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱.</ref>. | ||
#اصل در علم، فعلی بودن است و ارادی بودن مجاز است. | # اصل در علم، فعلی بودن است و ارادی بودن مجاز است. | ||
# [[آیات]] و روایاتی که [[علم غیب]] را برای [[اهل بیت]]{{ع}} [[اثبات]] می‌کنند مطلق هستند و قید ارادی بودن ندارند. | # [[آیات]] و روایاتی که [[علم غیب]] را برای [[اهل بیت]] {{ع}} [[اثبات]] می‌کنند مطلق هستند و قید ارادی بودن ندارند. | ||
#همچنین روایاتی وجود دارد که بیانگر احاطۀ امام بر دنیاست و این با فعلی بودن علم آنان [[سازگاری]] دارد، مانند: | # همچنین روایاتی وجود دارد که بیانگر احاطۀ امام بر دنیاست و این با فعلی بودن علم آنان [[سازگاری]] دارد، مانند: | ||
## [[روایت]] سماعة بن مهران از [[امام صادق]]{{ع}} که فرمودند: "[[دنیا]] برای امام [[تمثل]] پیدا میکند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الدُّنْیَا لَتَمَثَّلَ لِلْإِمَامِ فِی مِثْلِ فِلْقَةِ الْجَوْزِ فَلَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَیْءٌ وَ إِنَّهُ لَیَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا کَمَا یَتَنَاوَلُ أَحَدُکُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا یَشَاء}}؛ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۱۷.</ref>، یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref>. | ## [[روایت]] سماعة بن مهران از [[امام صادق]] {{ع}} که فرمودند: "[[دنیا]] برای امام [[تمثل]] پیدا میکند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الدُّنْیَا لَتَمَثَّلَ لِلْإِمَامِ فِی مِثْلِ فِلْقَةِ الْجَوْزِ فَلَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَیْءٌ وَ إِنَّهُ لَیَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا کَمَا یَتَنَاوَلُ أَحَدُکُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا یَشَاء}}؛ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۱۷.</ref>، یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref>. | ||
##و یا اینکه از امام صادق{{ع}} روایت شده است: "[[رسول خدا]]{{صل}} مرا متولد کرد (من [[فرزند]] او هستم) در حالی که به [[کتاب خدا]] عالم هستم و در آن ابتداء [[آفرینش]] و آنچه موجود می‌شود تا [[روز قیامت]]، در آن هست و [[خبر آسمان]] و [[خبر زمین]] و [[خبر بهشت]] و [[خبر]] [[جهنم]] و خبر آنچه بود و هست، در آن است، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم؛ زیرا [[خداوند]] می‌فرماید: در [[قرآن]] بیان هر چیزی وجود دارد"<ref>{{متن حدیث|قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صوَ أَنَا أَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ وَ فِیهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِکَ کَمَا أَنْظُرُ إِلَی کَفِّی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۶۱، ح ۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۲۵۶.</ref> | ## و یا اینکه از امام صادق {{ع}} روایت شده است: "[[رسول خدا]] {{صل}} مرا متولد کرد (من [[فرزند]] او هستم) در حالی که به [[کتاب خدا]] عالم هستم و در آن ابتداء [[آفرینش]] و آنچه موجود می‌شود تا [[روز قیامت]]، در آن هست و [[خبر آسمان]] و [[خبر زمین]] و [[خبر بهشت]] و [[خبر]] [[جهنم]] و خبر آنچه بود و هست، در آن است، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم؛ زیرا [[خداوند]] می‌فرماید: در [[قرآن]] بیان هر چیزی وجود دارد"<ref>{{متن حدیث|قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صوَ أَنَا أَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ وَ فِیهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِکَ کَمَا أَنْظُرُ إِلَی کَفِّی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۶۱، ح ۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۲۵۶.</ref> | ||
## [[ابوبصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] میکند که فرمودند: {{متن حدیث|أَیُّ إِمَامٍ لَا یَعْلَمُ مَا یُصِیبُهُ وَ إِلَی مَا یَصِیرُ فَلَیْسَ ذَلِکَ بِحُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[بازاندیشی در علم امام (کتاب)|بازاندیشی در علم امام]]، ص۵۱.</ref> | ## [[ابوبصیر]] از [[امام صادق]] {{ع}} [[نقل]] میکند که فرمودند: {{متن حدیث|أَیُّ إِمَامٍ لَا یَعْلَمُ مَا یُصِیبُهُ وَ إِلَی مَا یَصِیرُ فَلَیْسَ ذَلِکَ بِحُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[بازاندیشی در علم امام (کتاب)|بازاندیشی در علم امام]]، ص۵۱.</ref> | ||
اینگونه [[روایات]] در [[مقام]] معرفی و شمارش [[علائم]] خاص [[امامت]] است؛ یعنی یکی از [[نشانه‌های امام]] را داشتن [[علم غیب]] معرفی میکند؛ پس نمی‌توان گفت مراد [[علم غیبی]] با قید و شرط است<ref>ر.ک: [[رحیم لطیفی|لطیفی، رحیم]]، [[علم غیب معصوم ۳ (مقاله)|علم غیب معصوم]]، ش ۴۸.</ref>. | اینگونه [[روایات]] در [[مقام]] معرفی و شمارش [[علائم]] خاص [[امامت]] است؛ یعنی یکی از [[نشانه‌های امام]] را داشتن [[علم غیب]] معرفی میکند؛ پس نمی‌توان گفت مراد [[علم غیبی]] با قید و شرط است<ref>ر.ک: [[رحیم لطیفی|لطیفی، رحیم]]، [[علم غیب معصوم ۳ (مقاله)|علم غیب معصوم]]، ش ۴۸.</ref>. | ||
البته باید توجه داشت این [[ادله]] مورد [[نقد]] و بررسی قرار گرفته است، مانند اینکه اصلِ فعلی بودن [[علم]] مورد پذیرش نیست زیرا چه بسا کسی به مسأله‌ایی [[عالم]] باشد اما [[حضور]] [[ذهن]] نداشته باشد. همچنین درست است که ادلۀ نقلیِ [[اثبات علم غیب]] برای [[اهل بیت]]{{ع}}، مطلق هستند، اما در مقابل آنها روایاتی نیز وجود دارد که مدلول آنها، اطلاق این ادله را [[مقید]] می‌سازد. که در جای خود به آن روایات اشاره شده است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>. روایاتی هم که بیانگر احاطۀ [[امام]] به [[جهان هستی]] است، این روایات گسترۀ [[علم امام]] به جزئیات و تفاصیل را نشان می‌دهد و منافاتی با ارادی بودن [[علم]] آنان ندارد، به این صورت که اگر [[امام]] [[اراده]] کند یعنی توجه و التفات پیدا کند می‌تواند به کل [[زمین]] احاطه پیدا کرده و چیزی از او پنهان نباشد. همان‌طور که [[انسان]] اگر به [[کف دست]] خود توجه کند تمام کف دست خود را می‌بیند<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref>. | البته باید توجه داشت این [[ادله]] مورد [[نقد]] و بررسی قرار گرفته است، مانند اینکه اصلِ فعلی بودن [[علم]] مورد پذیرش نیست زیرا چه بسا کسی به مسأله‌ایی [[عالم]] باشد اما [[حضور]] [[ذهن]] نداشته باشد. همچنین درست است که ادلۀ نقلیِ [[اثبات علم غیب]] برای [[اهل بیت]] {{ع}}، مطلق هستند، اما در مقابل آنها روایاتی نیز وجود دارد که مدلول آنها، اطلاق این ادله را [[مقید]] می‌سازد. که در جای خود به آن روایات اشاره شده است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>. روایاتی هم که بیانگر احاطۀ [[امام]] به [[جهان هستی]] است، این روایات گسترۀ [[علم امام]] به جزئیات و تفاصیل را نشان می‌دهد و منافاتی با ارادی بودن [[علم]] آنان ندارد، به این صورت که اگر [[امام]] [[اراده]] کند یعنی توجه و التفات پیدا کند می‌تواند به کل [[زمین]] احاطه پیدا کرده و چیزی از او پنهان نباشد. همان‌طور که [[انسان]] اگر به [[کف دست]] خود توجه کند تمام کف دست خود را می‌بیند<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۱۸.</ref>. | ||
==دائمی بودن [[علم امام]] و فعلی نبودن [[علم تفصیلی]] ایشان== | == دائمی بودن [[علم امام]] و فعلی نبودن [[علم تفصیلی]] ایشان == | ||
در [[پاسخ]] به این [[سؤال]] باید دانست علم امام{{ع}} دائمی و همیشگی بوده و متصل به سرچشمۀ [[غیبی]] است و دائماً در حال افزایش است، در غیر این صورت موجب [[نقص]] می‌شود. توجه باشد [[مقام معصوم]] از همگان بالاتر و [[برتر]] است؛ لذا طبیعی است که [[جامعیت]] و سعۀ وجودیشان اقتضاء نماید که بتوانند به [[راحتی]] در آنِ واحد به [[عوالم]] مختلف دسترسی داشته و تفصیلاً به همۀ آنها توجه نموده و همه را با هم داشته باشند و مسلماً در برخی حالات [[امامان]]{{ع}} این چنین هستند. منتها آیا این حالت برای ایشان همیشگی است یا نه؟ صریح [[آیات]] و [[روایات]] این است که این حالت برای [[معصومین]] همیشگی نیست، بلکه گاه به جهت تنزّل به [[عالم]] پائین به عوالم بالاتر توجه نمی‌کنند و گاه به جهت [[غرق]] شدن در عوالم [[توحیدی]] از توجه به عالم [[کثرت]] باز می‌مانند و لذا [[علوم]] ایشان به واسطۀ [[وحی]] یا [[الهام]] و امثال آن همیشه در حال افزایش است. در همین زمینه [[عمار ساباطی]] از [[امام صادق]]{{ع}} سؤال می‌‌پرسند که آیا [[علم غیب امام]] همیشگی است، [[حضرت]] پاسخ می‌‌دهند: {{متن حدیث|لاَ وَلَکِنْ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ اَلشَّیْءَ أَعْلَمَهُ اَللَّهُ ذَلِکَ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>. مرحوم کراجکی می‌فرماید: "امامان{{ع}} در [[کمال]] [[دانش]] و [[عصمت]] هستند و [[خداوند]] تمام آنها را به ایشان [[تعلیم]] داده و به تمام [[اسرار]] آگاهند، اما نه به صورت مستمر و پیوسته، بلکه در مقاطعی ممکن است امری طبق [[مصلحت]] از ایشان پنهان بماند"<ref>کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، ص۱۱۲.</ref>. یعنی [[علم غیب]] ایشان ذاتی و استقلالی نیست بلکه ارادی بوده و احتیاج به افاضۀ [[خداوند]] دارند<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۹۵ ـ ۲۹۸؛ [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص۱۹؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰؛ [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]، ص۴۶۲؛ [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|علم غیب ائمه]]، ص۱۷ و ۱۸.</ref>. | در [[پاسخ]] به این [[سؤال]] باید دانست علم امام {{ع}} دائمی و همیشگی بوده و متصل به سرچشمۀ [[غیبی]] است و دائماً در حال افزایش است، در غیر این صورت موجب [[نقص]] می‌شود. توجه باشد [[مقام معصوم]] از همگان بالاتر و [[برتر]] است؛ لذا طبیعی است که [[جامعیت]] و سعۀ وجودیشان اقتضاء نماید که بتوانند به [[راحتی]] در آنِ واحد به [[عوالم]] مختلف دسترسی داشته و تفصیلاً به همۀ آنها توجه نموده و همه را با هم داشته باشند و مسلماً در برخی حالات [[امامان]] {{ع}} این چنین هستند. منتها آیا این حالت برای ایشان همیشگی است یا نه؟ صریح [[آیات]] و [[روایات]] این است که این حالت برای [[معصومین]] همیشگی نیست، بلکه گاه به جهت تنزّل به [[عالم]] پائین به عوالم بالاتر توجه نمی‌کنند و گاه به جهت [[غرق]] شدن در عوالم [[توحیدی]] از توجه به عالم [[کثرت]] باز می‌مانند و لذا [[علوم]] ایشان به واسطۀ [[وحی]] یا [[الهام]] و امثال آن همیشه در حال افزایش است. در همین زمینه [[عمار ساباطی]] از [[امام صادق]] {{ع}} سؤال می‌‌پرسند که آیا [[علم غیب امام]] همیشگی است، [[حضرت]] پاسخ می‌‌دهند: {{متن حدیث|لاَ وَلَکِنْ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ اَلشَّیْءَ أَعْلَمَهُ اَللَّهُ ذَلِکَ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref>. مرحوم کراجکی می‌فرماید: "امامان {{ع}} در [[کمال]] [[دانش]] و [[عصمت]] هستند و [[خداوند]] تمام آنها را به ایشان [[تعلیم]] داده و به تمام [[اسرار]] آگاهند، اما نه به صورت مستمر و پیوسته، بلکه در مقاطعی ممکن است امری طبق [[مصلحت]] از ایشان پنهان بماند"<ref>کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، ص۱۱۲.</ref>. یعنی [[علم غیب]] ایشان ذاتی و استقلالی نیست بلکه ارادی بوده و احتیاج به افاضۀ [[خداوند]] دارند<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۹۵ ـ ۲۹۸؛ [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص۱۹؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰؛ [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]، ص۴۶۲؛ [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|علم غیب ائمه]]، ص۱۷ و ۱۸.</ref>. | ||
== نتیجه گیری == | |||
خلاصۀ [[سخن]] آنکه، حتی اگر از [[امامان]] {{ع}} بیانات و شواهدی بر فعلی بودن علمشان به دست ما نرسیده بود، دلالت [[عقل]] بر آن [[کافی]] و واضح بود؛ زیرا عقل چنین می‌یابد که بر [[خداوند سبحان]] لازم است حجتی بین خود و بندگانش قرار دهد که مبلّغ احکام او و بیانگر نظام الهی باشد و آن [[حجت]] باید دارای تمام اوصاف [[کمال]] و مبرّا از همه خصلت‌های موجب نقصان باشد و نباید به گونه‌ای باشد که در معرض توهین و [[انتقاد]] و خرده‌گیری قرار گیرد، بلکه باید صورت و سیرتش از همه نقص‌ها به دور باشد تا صلاحیت حجت بودن را داشته باشد و کسی را یارای [[احتجاج]] بر او و [[برتری]] در [[فضل]] و علم نسبت به او نباشد<ref>ر.ک: [[محمد حسین مظفر|مظفر، محمد حسین]]، [[پژوهشی در باب علم امام (کتاب)|پژوهشی در باب علم امام]]، ص۱۰۸ ـ ۱۱۳.</ref>. | |||
==نتیجه گیری== | |||
خلاصۀ [[سخن]] آنکه، حتی اگر از [[امامان]]{{ع}} بیانات و شواهدی بر فعلی بودن علمشان به دست ما نرسیده بود، دلالت [[عقل]] بر آن [[کافی]] و واضح بود؛ زیرا عقل چنین می‌یابد که بر [[خداوند سبحان]] لازم است حجتی بین خود و بندگانش قرار دهد که | |||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
| خط ۸۰: | خط ۶۵: | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[علم شأنی معصوم]] | * [[علم شأنی معصوم]] | ||
{{پایان مدخل وابسته}} | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۸۹: | ||
# [[پرونده:34567.jpg|22px]] [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|'''بررسی مسائل کلی امامت''']] | # [[پرونده:34567.jpg|22px]] [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|'''بررسی مسائل کلی امامت''']] | ||
# [[پرونده:11185.jpg|22px]] [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|'''علم غیب ائمه''']] | # [[پرونده:11185.jpg|22px]] [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|'''علم غیب ائمه''']] | ||
# [[پرونده: | # [[پرونده:1100841.jpg|22px]] [[زهرا یوسفی|یوسفی، زهرا]]، [[علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی (کتاب)|'''علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی''']] | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۹۵: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:علم فعلی]] | |||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | |||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | |||
[[رده:علم | |||
[[رده: مدخل برگرفته از پرسمان]] | |||
[[رده: مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | |||
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | [[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۲۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم فعلی است. علم فعلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم فعلی در حدیث - علم فعلی در کلام اسلامی - علم فعلی در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبطعلم فعلی عبارت است از اینکه علم، نزد شخص حاضر باشد، یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر اشیاء و حقایق در پیش او حاضر هستند و او به همۀ اشیا آگاه است. در مقابلِ علم فعلی، علم شأنی قرار دارد؛ شأنی دانستن علم بدین معناست که انسان به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما توان دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد.
مقدمه
از علم فعلی با نام‌های دیگری مانند: علم حضوری، علم دائمی و علم احاطی نیز یاد شده است[۱]، یعنی همۀ اینها تعبیرات گوناگونی از علم فعلی هستند.
در زمینه معنای علم فعلی معصوم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- فعلی به معنای علم تام در مقابل علم محدود؛ یعنی علم معصوم محدود به حد خاصی نیست و تمام علومی که برای غیر خداوند تصور می‌شود ـ «علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن» ـ را می‌داند، مگر علومی که مختص خداوند است که از آن به علم مستأثر یاد می‌شود.
- فعلی به معنای علم تفصیلی در برابر علم اجمالی و کلی؛ تام بودن علم معصوم یعنی او همۀ علوم ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌داند و علمی که مجمل باشد ندارد.
- علم فعلی در برابر علم شأنی، به معنای این است که معصوم به تمام علوم دسترسی دارد و از آنها بالفعل آگاه است، در برابر کسانی که می‌‌گویند هر گاه معصوم اراده کند و بخواهد از علمی آگاه می‌شود.
معناشناسی
در برخی از کلمات فقها در مورد علم امامان (ع) از تعبیر علم حضوری و فعلی استفاده شده است، بالفعل بودن در اینجا به معنی حاضر بودن است و این حاضر بودن در قبال حصولی بودن نیست بلکه در قبال شأنی بودن علم امام است. یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر، اشیاء و حقایق در پیش امام حاضر هستند و امام به همه اشیا به حسب مقام نورانیت خود آگاه است. مقصود از کیفیت علم حضوری امام، احاطه علم او به معلومات به نحو علیت و معلولیت نیست، به خاطر اینکه چنین علمی ضرورتاً از خصائص خدای تعالی و ذات واجب الوجود است که هیچ ممکن الوجودی در آن شریک نیست؛ بلکه مقصود از علم حضوری امام، انکشاف معلومات برای او به صورت فعلی است. به عبارتی دیگر مراد از علم حضوری انبیا و امامان (ع) علم باطنیِ فطریِ لدنیِ موهوبی از جانب خداوند عالم است، با وحی مع‌الواسطه یا بلاواسطه یا الهام و یا هر اسبابی که اختصاص به انبیا و اوصیا آنها دارد. علم حضوری یک ملکه است و کمالی است که در وجود فرد شکل می‌گیرد و هرگز غفلتی از آن وجود ندارد و علوم امامان اینگونه است. از علم فعلی به علم حضوری و احاطی یا دائمی نیز تعبیر شده است. در این صورت تفاوت علم امام با علم خداوند در این است که علم آنها غیرذاتی و علم خداوند ذاتی است[۲].
در مقابلِ علم فعلی، علم شأنی قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معناست که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما توان دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد یعنی آنان هر وقت بخواهند و اراده کنند می‌دانند و خداوند آنان را آگاه میکند و اگر نخواهند نمی‌دانند. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا میکند.
بسیاری از اندیشمندان و محققین، از علم غیب فعلی و مطلق پیامبران و امامان (ع) جانبداری می‌کنند و بر این باورند که بندگان برگزیدۀ الهی همواره از همۀ امور مربوط به حال و گذشته و آینده آگاهند و چیزی از رویدادهای جهان بر آنان پوشیده نمی‌ماند[۳].
دیدگاه علما دربارۀ علم فعلی
برخی از علما به چنین تعریفی از علم فعلی و اشائی اشاره کرده‌اند، مانند:
- سید عبدالحسین لاری علم امام را حضوری می‌داند و مراد او از حضوری بودن علم امام، فعلی بودن علم او در مقابل ارادی و شأنی بودن آن است. ایشان خود این گونه میگوید: مراد از علم حضوری او (امام) آشکار شدن معلومات نزد او به طور بالفعل است، در مقابل علم شأنی، بالقوه و به هنگام اراده که از آن این گونه تعبیر می‌شود: "اگر بخواهد که بداند، می‌داند[۴].[۵]
- مرحوم مظفر علم امام را حضوری معرفی میکند و در سراسر کتاب خود تلاش میکند ضرورت حضوری بودن علم امام را با دلایل عقلی و نقلی اثبات کرده به شبهات آن پاسخ دهد[۶].[۷]
- آیت الله سید محمد حسین حسینی طهرانی از احاطۀ علمی امام بر ملکوت موجودات سخن گفته است که نتیجه آن حضوری بودن علم امام است[۸].[۹]
- علامۀ طباطبایی معتقد است علم امام حضوری یا ارادی است: علم امام علمی است که از طرف خداوند سبحان اعطا می‌شود و از طریق الهام یا سخن گفتن از آسمان یا آموزش به رسول (ص) یا اسباب دیگر افاضه می‌شود. این علم مختص امام است و مخلوقات دیگر بهره‌ای از آن ندارند[۱۰].[۱۱]
- ایشان در جای دیگری می‌‌نویسند: "از راه عقل: براهینی است که به موجب آنها امام به حسب مقام نورانیت خود، کامل‌ترین انسان عهد خود و مظهر تام اسما و صفات خدایی و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعه شخصی آشناست و به حسب وجود عنصری خود، به هر سوی توجه کند برای وی حقایق روشن است"[۱۲].[۱۳]
- سید زین العابدین طباطبایی ابرقویی با تکیه به قاعدۀ «قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُم»[۱۴] اعتقاد دارد که ائمه: به جمیع امور از گذشته و آینده آگاهند. به اعتقاد او، تمام ما سوی در نزد امام مشهود است و نزد او چیزی غایب نیست[۱۵].[۱۶]
- شهید قاضی طباطبایی در مقدمه ایی بر رسالۀ علم امام از علامۀ طباطبایی چنین نوشته است: مراد (...) فعلیت علم امام است نه به نحو شأنی؛ زیرا شأنیت نسبت به تمامی موجودات یکسان است و اختصاص به امام ندارد[۱۷].
- مؤلف کتاب نخبة الکلام می‌‌نویسد: علم امام حضوری است به این معنی که همه چیز را می‌داند و پیش او حاضر است و محیط است به تمام عوالم وجود[۱۸].[۱۹]
ادله فعلی بودن علم امام
کسانی که علم امام را فعلی و حضوری دانسته‌اند به دلایل عقلی و نقلی استدلال کرده‌اند:
- اگر علم امام ارادی باشد، اراده، فرع بر علمِ به مراد است و مرتبۀ آن متأخر از مرتبۀ علم و تابع علم خواهد بود؛ زیرا شخص مرید بایستی قبل از اراده، عالم به مراد باشد تا با اراده، مراد را احضار کند. اگر جاهل به مراد باشد، چگونه ممکن است جاهل به شیئ، عالمِ به آن شیئ شود؟
- امام باید افضل اهل زمانش باشد، در صورتی که اگر از همۀ اشیا در تمام زمان‌ها باخبر نباشد، لازم می‌آید که مساوی یا پایین‌تر از برخی افرادی باشد که چیزی را بالفعل می‌داند، ولی امام از آن بی‌خبر است و این خلاف فرض و نقض غرض است[۲۰].
- اصل در علم، فعلی بودن است و ارادی بودن مجاز است.
- آیات و روایاتی که علم غیب را برای اهل بیت (ع) اثبات می‌کنند مطلق هستند و قید ارادی بودن ندارند.
- همچنین روایاتی وجود دارد که بیانگر احاطۀ امام بر دنیاست و این با فعلی بودن علم آنان سازگاری دارد، مانند:
- روایت سماعة بن مهران از امام صادق (ع) که فرمودند: "دنیا برای امام تمثل پیدا میکند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست"[۲۱]، یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد[۲۲].
- و یا اینکه از امام صادق (ع) روایت شده است: "رسول خدا (ص) مرا متولد کرد (من فرزند او هستم) در حالی که به کتاب خدا عالم هستم و در آن ابتداء آفرینش و آنچه موجود می‌شود تا روز قیامت، در آن هست و خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر جهنم و خبر آنچه بود و هست، در آن است، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم؛ زیرا خداوند می‌فرماید: در قرآن بیان هر چیزی وجود دارد"[۲۳].[۲۴]
- ابوبصیر از امام صادق (ع) نقل میکند که فرمودند: «أَیُّ إِمَامٍ لَا یَعْلَمُ مَا یُصِیبُهُ وَ إِلَی مَا یَصِیرُ فَلَیْسَ ذَلِکَ بِحُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ»[۲۵].[۲۶]
اینگونه روایات در مقام معرفی و شمارش علائم خاص امامت است؛ یعنی یکی از نشانه‌های امام را داشتن علم غیب معرفی میکند؛ پس نمی‌توان گفت مراد علم غیبی با قید و شرط است[۲۷].
البته باید توجه داشت این ادله مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، مانند اینکه اصلِ فعلی بودن علم مورد پذیرش نیست زیرا چه بسا کسی به مسأله‌ایی عالم باشد اما حضور ذهن نداشته باشد. همچنین درست است که ادلۀ نقلیِ اثبات علم غیب برای اهل بیت (ع)، مطلق هستند، اما در مقابل آنها روایاتی نیز وجود دارد که مدلول آنها، اطلاق این ادله را مقید می‌سازد. که در جای خود به آن روایات اشاره شده است[۲۸]. روایاتی هم که بیانگر احاطۀ امام به جهان هستی است، این روایات گسترۀ علم امام به جزئیات و تفاصیل را نشان می‌دهد و منافاتی با ارادی بودن علم آنان ندارد، به این صورت که اگر امام اراده کند یعنی توجه و التفات پیدا کند می‌تواند به کل زمین احاطه پیدا کرده و چیزی از او پنهان نباشد. همان‌طور که انسان اگر به کف دست خود توجه کند تمام کف دست خود را می‌بیند[۲۹].
دائمی بودن علم امام و فعلی نبودن علم تفصیلی ایشان
در پاسخ به این سؤال باید دانست علم امام (ع) دائمی و همیشگی بوده و متصل به سرچشمۀ غیبی است و دائماً در حال افزایش است، در غیر این صورت موجب نقص می‌شود. توجه باشد مقام معصوم از همگان بالاتر و برتر است؛ لذا طبیعی است که جامعیت و سعۀ وجودیشان اقتضاء نماید که بتوانند به راحتی در آنِ واحد به عوالم مختلف دسترسی داشته و تفصیلاً به همۀ آنها توجه نموده و همه را با هم داشته باشند و مسلماً در برخی حالات امامان (ع) این چنین هستند. منتها آیا این حالت برای ایشان همیشگی است یا نه؟ صریح آیات و روایات این است که این حالت برای معصومین همیشگی نیست، بلکه گاه به جهت تنزّل به عالم پائین به عوالم بالاتر توجه نمی‌کنند و گاه به جهت غرق شدن در عوالم توحیدی از توجه به عالم کثرت باز می‌مانند و لذا علوم ایشان به واسطۀ وحی یا الهام و امثال آن همیشه در حال افزایش است. در همین زمینه عمار ساباطی از امام صادق (ع) سؤال می‌‌پرسند که آیا علم غیب امام همیشگی است، حضرت پاسخ می‌‌دهند: «لاَ وَلَکِنْ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ اَلشَّیْءَ أَعْلَمَهُ اَللَّهُ ذَلِکَ»[۳۰]. مرحوم کراجکی می‌فرماید: "امامان (ع) در کمال دانش و عصمت هستند و خداوند تمام آنها را به ایشان تعلیم داده و به تمام اسرار آگاهند، اما نه به صورت مستمر و پیوسته، بلکه در مقاطعی ممکن است امری طبق مصلحت از ایشان پنهان بماند"[۳۱]. یعنی علم غیب ایشان ذاتی و استقلالی نیست بلکه ارادی بوده و احتیاج به افاضۀ خداوند دارند[۳۲].
نتیجه گیری
خلاصۀ سخن آنکه، حتی اگر از امامان (ع) بیانات و شواهدی بر فعلی بودن علمشان به دست ما نرسیده بود، دلالت عقل بر آن کافی و واضح بود؛ زیرا عقل چنین می‌یابد که بر خداوند سبحان لازم است حجتی بین خود و بندگانش قرار دهد که مبلّغ احکام او و بیانگر نظام الهی باشد و آن حجت باید دارای تمام اوصاف کمال و مبرّا از همه خصلت‌های موجب نقصان باشد و نباید به گونه‌ای باشد که در معرض توهین و انتقاد و خرده‌گیری قرار گیرد، بلکه باید صورت و سیرتش از همه نقص‌ها به دور باشد تا صلاحیت حجت بودن را داشته باشد و کسی را یارای احتجاج بر او و برتری در فضل و علم نسبت به او نباشد[۳۳].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام
واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل
مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن- هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه
زرین‌جویی، عین‌الله، مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام
نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهی‌های آسمانی
موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی
رضایی، محمد جعفر، کرباسی‌زاده، علی، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان
قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت
رهبری، حسن، بازاندیشی در علم امام
لطیفی، رحیم، علم غیب معصوم
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان
سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه
سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه
یوسفی، زهرا، علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی
پانویس
- ↑ ر.ک: واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه؛ رضایی، محمد جعفر، کرباسی‌زاده، علی، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۳۲ و ۱۳۳؛ زرین‌جویی، عین‌الله، مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی، ص۶۲ ـ ۶۵؛ نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهی‌های آسمانی، ص۳۵؛ موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص۲۴۸؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، ص۱۲۳؛ واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱؛ یوسفی، زهرا، علم امام از دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله جوادی آملی، ص ۲۹.
- ↑ ر.ک: موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص۲۴۸؛ مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۱۸؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، ص۱۲۳.
- ↑ سید عبدالحسین لاری، المعارف السلمانیة، ص۲۰.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه؛ موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص۲۴۸.
- ↑ مظفر، محمد حسین علم الإمام، ص۲۴.
- ↑ ر.ک: سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.
- ↑ امام‌شناسی، ج ۱، ص۲۴۱.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۸، ص۱۹۶ ـ ۱۹۷.
- ↑ ر.ک: سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۶۹.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، بحثی کوتاه دربارۀ علم امام، ص۲۵.
- ↑ ر.ک: سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص۶۱۴.
- ↑ ولایة المتقین، ص۱۴۳.
- ↑ ر.ک: رضایی، محمد جعفر، کرباسی‌زاده، علی، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۳۲ و ۱۳۳.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، رسالۀ علم امام، ص۸.
- ↑ نخبة الاکلام فی معرفه الامام، ص۳۶.
- ↑ ر.ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۱۸.
- ↑ ر.ک: واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص۱۹۰ ـ ۱۹۱.
- ↑ «إِنَّ الدُّنْیَا لَتَمَثَّلَ لِلْإِمَامِ فِی مِثْلِ فِلْقَةِ الْجَوْزِ فَلَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَیْءٌ وَ إِنَّهُ لَیَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا کَمَا یَتَنَاوَلُ أَحَدُکُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا یَشَاء»؛ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۱۷.
- ↑ ر.ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۱۸.
- ↑ «قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صوَ أَنَا أَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ وَ فِیهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِکَ کَمَا أَنْظُرُ إِلَی کَفِّی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۶۱، ح ۸.
- ↑ ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۲۵۶.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.
- ↑ ر.ک: رهبری، حسن، بازاندیشی در علم امام، ص۵۱.
- ↑ ر.ک: لطیفی، رحیم، علم غیب معصوم، ش ۴۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.
- ↑ ر.ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۱۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۵۸.
- ↑ کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، ص۱۱۲.
- ↑ ر.ک: امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص۲۹۵ ـ ۲۹۸؛ مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان، ص۱۹؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۱۴۷ ـ ۱۵۰؛ قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۴۶۲؛ رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، ص۱۷ و ۱۸.
- ↑ ر.ک: مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، ص۱۰۸ ـ ۱۱۳.