عصر امام سجاد: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
(۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲: خط ۲:
| موضوع مرتبط = امام سجاد
| موضوع مرتبط = امام سجاد
| عنوان مدخل  =  
| عنوان مدخل  =  
| مداخل مرتبط =  
| مداخل مرتبط = [[عصر امام سجاد در تاریخ اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =  
| پرسش مرتبط  =  
}}
}}


==دوران پس از [[واقعه کربلا]]==
== مقدمه ==
===از کربلا تا مدینه===
امام سجاد {{ع}} در دوران [[خلافت یزید]] به [[امامت]] رسید و دوران [[بحرانی]] [[خلافت]] [[عبدالله بن زبیر]] و [[مروانیان]] از جمله [[عبدالملک مروان]] را [[شاهد]] بود و حدود ۳۵ سال امامت کرد. آغاز امامت [[حضرت سجاد]] {{ع}} با شدت یافتن [[انحراف]] [[خاندان]] [[بنی امیه]] همراه بود و از این رو، روزگار آن امام همام {{ع}} را می‌توان دارای حساسیتی ویژه دانست. [[امام]] {{ع}} با تدبیر و سیاستی ویژه تعالیم راستین [[اسلام]] را بیان می‌کرد و برای [[حفظ]] [[مکتب]] از چند راه وارد شد:
[[تاریخ‌نویسان]] از یک [[شاهد]] عینی نقل می‌کنند که گفت: در [[ماه محرم]] سال شصت و یک [[هجری]] به [[کوفه]] آمدم همان وقت بود که [[علی بن الحسین]]{{ع}} و [[زنان اهل بیت]]{{عم}} را در محاصره [[سپاهیان]] از کربلا به کوفه آورده بودند، [[مردم]] برای تماشای آنان از [[خانه‌ها]] خارج شده بودند و چون [[زنان]] [[کوفی]] [[اهل بیت]]{{عم}} را سوار بر شتران بی‌جهاز دیدند گریسته و بر سروسینه زدند. [[راوی]] گوید:
# '''بیان حقایق [[دین]] در قالبی نوین و شرح و [[تبیین معارف الهی]] در قالب [[دعا]]''' که حاصل آن کتاب [[شریف]] [[صحیفه سجّادیه]] ([[زبور]] [[آل]] [[محمّد]] {{صل}}) و مناجات [[خمس]] عشر و ده‌ها دعای کوچک و بزرگ دیگر است.
شنیدم که علی بن الحسین{{ع}} با صدای لرزان و [[ضعیف]] در حالی‌که [[بیماری]] توان از وی ربوده بود، گردن او در [[جامعه]] و دستانش با [[غل و زنجیر]] بسته بود می‌فرمود: این [[زن‌ها]] که می‌گریند؛ پس چه‌کسی ما را به [[قتل]] رسانید<ref>امالی طوسی، ص۹۱.</ref>.
# '''[[حفظ]] دستاوردهای [[قیام]] [[عاشورا]] و زنده نگه داشتن خاطره [[شهدا]] به ویژه [[سید الشهداء]]:''' [[امام]] از هر فرصتی برای این کار استفاده می‌کرد؛ از فردای [[عاشورا]] که در [[کوفه]] با سخنرانی خود، [[شهر]] را منقلب کرد تا روزی که با ایراد [[خطبه]] در [[مسجد]] جامع [[شام]] [[یزید]] را به [[وحشت]] انداخت و پریشان کرد.
# '''جلوگیری از وقوع [[انحرافات]] اساسی در اصول و مبانی [[فرهنگ]] [[اسلام]] و پاسخ‌گویی به شبهات''' وارده از سوی [[دشمنان]] و شرح و تبیین معارف قرآنی و [[تربیت]] شاگردانی والامرتبه مانند: [[سعید بن جبیر]]، [[سعید بن مسیب]]، [[محمد بن جبیر بن مطعم]]، [[یحیی بن ام الطول]] و [[ابوخالد کابلی]]<ref>شیخ کشی، ابن عمرو، محمد، رجال کشی، ص۱۰۷؛ کوفی، حسین بن سعید، کتاب الزهد، ص۱۰۴- با اندکی اختلاف در اسامی؛ مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، ص۸ و ۶۱ با قدری اختلاف در اسامی افراد-؛ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۲.</ref> و ایستادن در مقابل علمای [[منحرف]] و درباری و [[تعلیم]] [[زهد]] و [[تقوا]] و [[عبادت]] و [[طاعت]] به [[جامعه]] و در یک جمله [[حفظ]]، توسعه و پیشبرد [[اسلام]] در بعد [[فرهنگ]] و [[دانش]]<ref>[[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص۱۳۷-۱۳۹؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۰۶؛ [[محسن میرزاپور|میرزاپور، محسن]]، [[امامت امام زین العابدین (مقاله)|امامت امام زین العابدین]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۴۳۶؛ [[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۵۴.</ref>.


و هنگامی که [[امام سجاد]]{{ع}} را بر [[ابن زیاد]] وارد کردند از او پرسید: کیستی؟
== اوضاع [[سیاسی]] [[اجتماعی]] عصر امام سجاد{{ع}} ==
جواب داد: «من علی بن الحسین هستم» ابن زیاد گفت: آیا [[خدا]] علی بن الحسین را نکشت؟ [[امام]]{{ع}} فرمود: «من [[برادری]] به نام علی بن الحسین داشتم که مردم او را کشتند» ابن زیاد گفت: خیر خدا او را کشت. امام{{ع}} در جواب او این [[آیه قرآن]] را خواند: {{متن قرآن|اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا}}<ref>«خداوند، جان‌ها را هنگام مرگشان می‌گیرد» سوره زمر، آیه ۴۲.</ref>.
[[امام سجاد]]{{ع}} عصر عاشورای سال ۶۱ق به [[امامت]] رسید، [[مدیریت]] [[جامعه]] بحران‌زده [[شیعه]] را بر عهده گرفت و [[مصیبت]] جانکاه [[شهادت]] پدر و هجده تن از [[برگزیدگان]] [[خاندان رسالت]] را تحمل کرد. یازدهم محرم سال ۶۱ق، امام سجاد{{ع}} همراه با [[زنان]] و کودکان مصیبت‌دیده و غارت‌شده با مظلومیت تمام به [[اسارت]] رفتند. حضرت در این دوره بسیار حساس و مهم که بر اساس نظر برخی صاحب‌نظران، به دوران اول امامت ایشان تعبیر می‌شود، به‌سان قهرمانی بزرگ با [[رفتار]] و گفتارش حماسه آفرید و همچون یک انقلابی پرخروش بر [[دشمن]] مقتدر تاخت و در برابر [[حاکمان ستمگر]] پاسخ دندان‌شکن داد و [[حقایق]] را برای [[مردم]] آشکار ساخت. دوره نخست امامت آن جناب همراه با حادثه پرماجرای اسارت از [[کربلا]] به [[کوفه]] و از آنجا به [[شام]] و [[مدینه]] آغاز شد و با استقرار خاندان نبوت در مدینه پایان پذیرفت.


ابن زیاد گفت: آیا تو هنوز این مقدار [[جرأت]] و توان داری که جواب مرا بدهی و حرف مرا رد کنی؟! او را ببرید و گردنش را بزنید<ref>ارشاد مفید، ص۲۲۴؛ وقعة الطف، ص۲۶۲، ۲۶۳.</ref>.
در دوره دوم امامت [[حضرت سجاد]]{{ع}} که بیش از سی سال به طول انجامید، اهتمام ایشان بر فعالیت‌های زیربنایی بود؛ زیرا حاکمان ستمگر [[اموی]] با [[اعمال]] فشار و ایجاد خفقان، [[شیعیان]] را در وضعیت بسیار [[سختی]] قرار داده بودند، به گونه‌ای که برخی [[گمان]] کردند شیعه هیچ‌گاه نمی‌تواند خود را بازیابی کند. اگر چه تحرکاتی همچون [[قیام]] توّابین و [[قیام مختار ثقفی]] مدتی پس از عاشورای ۶۱ق، رخ نمود، ولی قتل عام بهترین [[بندگان خدا]] و جسارت‌های پی‌درپی به مقدسات [[مسلمانان]]، جرئت هرگونه حرکت سیاسی را از بیشتر مردم سلب کرده بود. از این‌رو، افراد اندکی در کنار [[امام]] باقی ماندند<ref>ر.ک: مفید (منسوب)، الاختصاص، ص۶۴.</ref> و در نتیجه، هرگونه [[اقدام]] مسلحانه‌ای علیه [[دستگاه حکومت]] منجر به [[شکست]] ارزیابی می‌شد<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۸۷.</ref>.
در این وقت عمه‌اش [[زینب]] در دامن برادرزاده درآویخت و گفت: ای پسر زیاد خون‌هایی که از ما ریختی تو را بس است سپس دست در گردن امام سجاد{{ع}} افکند و گفت به خدا قسم از او جدا نمی‌شوم اگر می‌خواهی او را بکشی باید مرا هم با او بکشی. آن‌گاه علی بن الحسین فرمود: «ای عمه آرام گیر تا من با او سخنی بگویم» سپس رو به [[ابن زیاد]] نموده و فرمود: ای پسر زیاد آیا مرا از [[مرگ]] می‌ترسانی؟ آیا ندانسته‌ای که مرگ در [[راه خدا]] [[عادت]] ما و [[شهادت]] در راه او [[کرامت]] ما [[خاندان]] است؟». سپس ابن زیاد دستور داد تا [[اهل بیت]]{{عم}} را به خانه‌ای در کنار [[مسجد جامع کوفه]] ببرند، فردای آن [[روز]] نیز دستور داد تا [[سر مقدس امام حسین]]{{ع}} را در کوچه و محله‌ها و قبیله‌های [[شهر کوفه]] بگردانند و بعد از آن سر را به درب [[دار الاماره]] بازگردانند<ref>مقتل خوارزمی، ج۲، ص۴۳ به صورت مرسل، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۴۵.</ref>.


سپس ابن زیاد دستور داد تا تمام سرها را بر روی تیرهای چوبی [[نصب]] کنند کما اینکه خود قبلا نیز با سر [[مسلم بن عقیل]] هم‌چنین عملی را انجام داده بود.
== جهت‌گیری کلی [[سیاسی]] امام{{ع}} ==
ابن زیاد خبر [[قتل امام حسین]]{{ع}} و [[اسارت]] خانواده‌اش را توسط نامه‌ای به اطلاع یزید رساند<ref>جزری، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۸۳، او در آنجا می‌نویسد که اولین سر بریده‌ای که در اسلام حمل شد سر بریده [[عمرو بن حمق خزاعی]] بود که به دربار معاویه برده شد.</ref>.
مطالعه دقیق [[زندگی]] [[امامان معصوم]]{{عم}} نشان می‌دهد که پس از [[صلح امام حسن]]{{ع}} در سال ۴۰ق، [[اهل بیت پیامبر]]{{عم}} به این قانع نشدند که در [[خانه]] بنشینند و [[احکام الهی]] از سوی دیگران بیان شود، بلکه از همان آغازِ [[صلح]]، برنامه کلی همه [[امامان]] فراهم کردن مقدمات برای [[تشکیل حکومت اسلامی]] مورد نظرشان بود. بعد از [[شهادت امام حسین]]{{ع}}، [[امام سجاد]]{{ع}} همان [[هدف]] و [[خط مشی]] کلی را ادامه داد. آن حضرت برای [[تشکیل حکومت الهی]] و عینیت بخشیدن به [[اسلام]] بیش از سی سال انواع تاکتیک‌ها و موضع‌گیرهای گوناگون را به کار بست و با سیاست و درایت، برای تأمین این هدف کلی تلاش کرد<ref>خامنه‌ای، پژوهشی در زندگانی امام سجاد{{ع}}، ص۴ - ۸.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۸۸.</ref>
او همین خبر را با [[نامه]] دیگری به [[عمرو بن سعید بن عاص]] [[والی مدینه]] که او هم از [[بنی امیه]] بود نیز فرستاد.


چون [[نامه ابن زیاد]] در [[شام]] به یزید رسید، دستور داد تا سر بریده [[امام حسین]]{{ع}} و سایر کشته‌شدگان را به نزد او بفرستند. او همچنین دستور داد تا [[زنان]] و [[کودکان]] [[اسیر]] را مهیای این [[سفر]] کرده و [[علی بن الحسین]]{{ع}} را نیز تا گردن با [[غل]] ببندند، آنان اهل بیت{{عم}} را به دنبال قافله سرهای بریده همچون [[اسیران]] [[کفار]] بدون عماری و محمل بر [[جهاز شتران]] سوار نموده و به همراه [[مجفر بن ثعلبه عائذی]] و [[شمر بن ذی الجوشن]] به سوی شام روانه کردند و پس از چندی قافله اسیران به سرها رسیدند و در طول این سفر تا رسیدن به شام علی بن الحسین{{ع}} با هیچ‌کدام از آن مأموران سخن نگفت<ref>ذیل تاریخ دمشق در شرح حال امام حسین{{ع}}، ص۱۳۱ به نقل از طبقات ابن سعد، انساب الاشراف، ص۲۱۴، طبری، ج۵، ص۴۶۰ و ۴۶۳، ارشاد، ج۲، ص۱۱۹ که عبارت متن به نقل از آن است.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۷۱.</ref>.
== امام سجاد{{ع}} و [[حاکمان]] ==
دوران [[امامت]] حضرت مصادف با پنج [[خلیفه اموی]] بود که عبارت‌اند از: [[یزید بن معاویه]]، [[معاویه بن یزید]] معروف به معاویه دوم، [[مروان بن حکم]]، [[عبدالملک بن مروان]] و [[ولید بن عبدالملک]]. مواضع امامی در برابر هریک از این [[خلفا]]، به رغم تفاوت‌های سیاسی و زمانی، عدم تقابل ظاهری بود. حضرت سیاست [[تقیه]] پیش گرفت تا بتواند به بازسازی [[شیعه]] و [[فرهنگ]] [[غنی]] [[اسلامی]] بپردازد.


===[[اسیران اهل بیت]]{{عم}} در شام‌===
=== موضع امام{{ع}} در برابر یزید ===
[[شام]] از ابتدای فتح آن به دست [[مسلمانان]] با افرادی چون [[خالد بن ولید]] و [[معاویة بن ابی‌سفیان]] به‌عنوان فاتح و [[نماینده]] [[دین اسلام]] مواجه بوده و [[شامیان]] هرگز [[پیامبر]] را ندیده، [[احادیث]] او را مستقیما از خود آن حضرت نشنیده و حتی از نزدیک بر [[سیره]] [[اصحاب پیامبر]] مطلع نشده بودند. تعداد کمی از [[صحابه پیامبر]] هم که به شام [[مهاجرت]] نموده و مدتی در شام اقامت کرده بودند. نیز تأثیر چندانی در [[مردم]] نداشتند، در نتیجه، شامیان [[اعمال]] امثال [[معاویه ابن ابی سفیان]] و اطرافیان او را به‌عنوان [[سنت]] [[راستین]] [[مسلمانی]] پذیرفته بودند چون این [[حکومت اسلامی]] (ولو از نوع [[اموی]]) نسبت به حکومت‌های سابق که در طول قرون متمادی زیر [[سلطه]] [[امپراتوری روم]] بر شامیان [[حکومت]] کرده بودند، [[برتری]] داشت.
{{همچنین|یزید بن معاویه}}
امام پس از شهادت امام حسین{{ع}} و گذشت شش ماه از [[خلافت یزید]] به امامت رسید. آن حضرت در دوره [[اسارت]] بنا بر [[وظیفه]] حساسی که داشت پیام‌رسان اصلی [[واقعه کربلا]] بود. از این‌رو، خطبه‌های روشنگرانه امام در [[کوفه]] و [[شام]] چنان بود که یزید را در موضع انفعال قرار داد، به گونه‌ای که وی برای [[حفظ]] ظاهر، در صدد جبران خسارت و دلجویی بر آمد<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۶۱ - ۴۶۲؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۸ – ۴۰.</ref>. اما وقتی آن حضرت در [[مدینه]] مستقر شد، بر اساس [[مصلحت]] و [[مقتضیات زمان]] [[تغییر]] روش داد و با [[کناره‌گیری]] هدفمند و مقطعی از [[اجتماع]]، [[مبارزه]] منفی را برای برنامه‌ای بلندمدت آغاز کرد<ref>ر.ک: آقا سیدمحمد قاری، سیره امام سجاد{{ع}} در برخورد با سلاطین اموی، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی امام سجاد{{ع}}، ج۱، ص۱۴۶ - ۱۵۳.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۸۹.</ref>


از این‌رو عجیب نخواهد بود که چنین قضیه‌ای را در کتب [[تاریخ]] بخوانیم:
=== معاویة بن یزید ===
در هنگام ورود [[اسیران]] [[کربلا]] به شام پیرمردی شامی به [[امام سجاد]]{{ع}} نزدیک شد و به او گفت: خدای را [[شکر]] که شما را هلاک کرد و [[امیر]] را بر شما [[پیروز]] گردانید.
{{همچنین| معاویة بن یزید}}
امام سجاد{{ع}} در جواب وی فرمودند: «ای پیرمرد آیا [[قرآن]] خوانده‌ای؟»
معاویة بن یزید معروف به معاویه دوم، سومین [[حاکم]] [[اموی]] بود که پس از [[مرگ]] پدرش و حدود چهل [[روز]] یا سه ماه [[حکومت]] کردن<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۹.</ref>، از [[خلافت]] کناره‌گیری نمود و در ۲۱ سالگی از [[دنیا]] رفت و در [[دمشق]] [[دفن]] شد<ref>خلیفة بن خیاط، تاریخ، ص۱۹۶.</ref>. در مدت [[عمر]] کوتاه خلافت معاویه دوم گزارشی از موضع‌گیری خاصی از ایشان در برابر حاکم وقت به دست نیامد<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۸۹.</ref>.
پیرمرد پاسخ داد: آری.
[[امام]]{{ع}} فرمود: آیا این [[آیه]] را نیز خوانده‌ای:
{{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى}}<ref>«بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref>.
پیرمرد پاسخ داد: آری خوانده‌ام.


امام{{ع}} فرمودند: «ای پیرمرد مراد از ([[قربی]]) در این آیه ما هستیم».
=== مروان بن حکم ===
سپس فرمودند: آیا این آیه را خوانده‌ای:
{{همچنین|مروان بن حکم}}
{{متن قرآن|وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ}}<ref>«و حقّ خویشاوند را به او برسان» سوره اسراء، آیه ۲۶.</ref>.
وی چهارمین حاکم اموی در دوران [[امامت]] [[امام سجاد]]{{ع}} است. در طول حکومت کمتر از نه ماهه‌اش (۶۴ - ۶۴ق) بیشتر درگیر با زبیریان بود و در نهایت، به طور مشکوکی درگذشت<ref>بنا بر برخی نقل‌ها وی علاوه بر آنکه خالد بن یزید را از ولایتعهدی برکنار کرد او را تحقیر هم می‌نمود از این رو مادر خالد (آن زمان همسر مروان شده بود)، او را به قتل رساند (ر.ک: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۷، ص۲۶۳ - ۲۶۲).</ref>. در دوران کوتاه [[خلافت]] [[مروان]]، گزارش خاصی از مقابله مروان با [[امام سجاد]]{{ع}} در دست نیست<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۰.</ref>
پیرمرد پاسخ داد: آری خوانده‌ام.
امام{{ع}} فرمودند: «ای پیرمرد در این آیه هم مراد از ([[قربی]]) ما هستیم».
سپس فرمودند: آیا این [[آیه]] را خوانده‌ای:
{{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى}}<ref>«بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی)... است» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref>.
گفت: آری.


[[امام]]{{ع}} فرمودند: «ما همان قربی و [[نزدیکان پیامبر]] هستیم».
=== عبدالملک بن مروان ===
باز امام{{ع}} پرسیدند: ای پیرمرد آیا این آیه از [[قرآن]] را خوانده‌ای: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>.
{{همچنین|عبدالملک بن مروان}}
پاسخ داد: آری.
عبدالملک، پنجمین [[حاکم]] [[اموی]] (حک: ۶۵ - ۸۶ق) بود. [[جامعه اسلامی]] در آغاز خلافت وی گرفتار اختلاف‌های درونی و تهدیدهای خارجی شد، اما مخالفان را سرکوب کرد. او در کشمکش‌های داخلی بیشتر نگران [[تسلط]] زبیریان بود. بدین سبب پس از [[مصالحه]] تاکتیکی با [[رومیان]]، [[حَجّاج بن یوسف]] را به [[جنگ]] زبیریان فرستاد و بر آنان [[پیروز]] شد<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ص۳۱۴ - ۳۱۵؛ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۵۰.</ref>.
امام{{ع}} فرمودند: «ما همان [[اهل بیتی]] هستیم که [[خداوند]] ما را به [[نزول آیه]] [[طهارت]] در [[حق]] آنان ممتاز کرد».
شیخ گفت: تو را به [[خدا]] قسم می‌دهم که آیا شما خود آنان هستید؟!


امام{{ع}} فرمودند: «به خدا [[سوگند]] که ما بدون [[شک]] همان‌ها هستیم، قسم به [[حقّ]] جدّ ما [[پیامبر]]{{صل}} که ما همان‌ها هستیم».
[[رفتار]] عبدالملک با امام سجاد{{ع}} فراز و نشیب داشت. در آغازین سال‌های حکومتش تا حدودی تعامل داشت<ref>ابن شهرآشوب، مناقب، ج۳، ص۲۹۹؛ شهید اول، البیان، ص۱۸۵.</ref>. به گونه‌ای که وقتی [[حجاج]] پیشنهاد [[قتل]] [[امام]] را داد<ref>راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۵۶.</ref>، عبدالملک وی را از ریختن [[خون]] [[بنی عبدالمطلب]] بر حذر داشت<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۳۲۳.</ref>، ولی پس از مدتی رفتار خود را [[تغییر]] داد. او در رویکرد جدیدش، [[فرمان]] داد آن حضرت را دست بسته به مرکز حکومت بیاورند<ref>طبری شیعی، عیون المعجزات، ص۱۲۵؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۱، ص۳۷۲؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۸۸.</ref>. دوره خلافت او سخت‌ترین دوره برای [[شیعیان]]، به ویژه [[امام زین العابدین]]{{ع}} بود. در میان عاملان او، [[حجاج بن یوسف]] و هشام بن اسماعیل بیش از دیگران [[امام]] و [[شیعیان]] را آزردند<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۰.</ref>
پیرمرد شامی گریست، [[عمامه]] از سر بر [[زمین]] کوفت، سر بر [[آسمان]] برداشت و گفت: خداوندا من از [[دشمنان]] [[آل محمد]] بیزارم<ref>مقتل خوارزمی، ج۲، ص۶۱؛ اللهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۰۰؛ مقتل مقرم، ص۴۴۹ به نقل از تفسیر ابن کثیر و آلوسی.</ref>.
[[مورخان]] آورده‌اند که پس از [[شهادت امام حسین]]{{ع}} چون [[امام سجاد]]{{ع}} را به [[شام]] وارد کردند [[ابراهیم بن طلحة بن عبیدالله]] به سوی او رفت و در حالی‌که با سر و روی بسته در محمل نشسته بود از روی [[شماتت]] گفت: ای [[علی بن الحسین]] چه‌کسی [[پیروز]] شد؟ امام سجاد{{ع}} در پاسخ وی فرمودند: اگر می‌خواهی بدانی که چه‌کسی پیروز شد؟ در وقت [[نماز]] [[اذان]] و اقامه بگو<ref>امالی طوسی، ص۹۷۷.</ref>.
در این پاسخ امام{{ع}} به این نکته حساس اشاره داشتند که [[جدال]] [[امویان]] بر سر [[ریاست]] بر [[بنی هاشم]] نیست بلکه [[نزاع]] بر سر اذان و [[تکبیر]] و [[اقرار]] به [[وحدانیت خداوند]] [[متعال]] بوده و شهادت امام حسین{{ع}} و [[یاران]] [[پاک]] او سبب بقاء [[اسلام ناب محمدی]] و تثبیت آن در برابر جاهلیتی است که [[بنی امیه]] و [[پیروان]] آن سردمدار آن هستند همانها که هیچ‌گاه طعم شیرین [[ایمان]] و [[اسلام]] را نچشیده‌اند.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۷۳.</ref>.


===[[امام سجاد]]{{ع}} در [[مجلس یزید]]===
=== ولید بن عبدالملک ===
[[سر مقدس امام حسین]]{{ع}} و [[زنان]] [[اسیر]] [[اهل بیت]]{{عم}} را در حالی به مجلس یزید آوردند که همه آنان را با طناب بسته و [[غل]] در گردن و دست و پای [[زین العابدین]]{{ع}} بود، هنگامی که آنان را در برابر یزید نگاه داشتند. یزید از سر [[غرور]] این [[بیت]] از [[شعر]] [[حصین بن حمام]] مرّی را خواند که:
{{همچنین|ولید بن عبدالملک}}
«ما آنانیم که سر مردانی را از هم می‌شکافیم که خود یلانی بوده و سرها شکافته بودند»<ref>{{عربی|نُفَلِّقُ هَاماً مِنْ رِجَالٍ أَعِزَّةٍ *** عَلَيْنَا وَ هُمْ كَانُوا أَعَقَّ وَ أَظْلَمَا}}؛ ارشاد، ج۲، ص۱۱۹؛ ابی مخنف، وقعة الطف، ص۱۹۸ و ۲۷۱؛ العقد الفرید، ج۵، ص۱۲۴.</ref>.
ششمین [[حاکم]] [[اموی]] ([[حکومت]]: ۸۶ ق - ۹۶ق)<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶۳، ص۱۸۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۶، ص۴۹۶ - ۵۰۲.</ref> [[انسانی]] [[جبّار]] و لجوج بود و هنگام [[عصبانیت]] [[اختیار]] از کف می‌داد و به سرانجام کار نمی‌اندیشید. در ریختن خون مخالفان بی‌باک بود و با اندک [[گمان]] یا تهمتی آنان را می‌کشت<ref>ر.ک: طبری، تاریخ، ج۶، ص۴۲۳؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص۲۷۴.</ref>. گزارشی از ارتباط مستقیم میان [[امام سجاد]]{{ع}} و ولید در دست نیست، ولی امام در دوره حکومت ولید به [[شهادت]] رسید که بنا بر [[اعتقاد]] بسیاری از نویسندگان [[شیعی]]، ولید به طور مستقیم یا غیر مستقیم در شهادت آن حضرت دخالت داشت<ref>صدوق، الاعتقادات، ص۹۸.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۱.</ref>


امام سجاد{{ع}} پاسخ شعر او را با این [[آیه]] از [[قرآن کریم]] دادند:
== امام سجاد{{ع}}، [[قیام‌ها]] و [[شورش‌ها]] ==
{{متن قرآن|مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ * لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ}}<ref>«هیچ گزندی در زمین و به جان‌هایتان نمی‌رسد مگر پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابی (آمده) است؛ این بر خداوند آسان است * تا بر آنچه از دست شما رفت دریغ نخورید و بر آنچه به شما دهد شادی نکنید و خداوند هیچ خود پسند خویشتن ستایی را دوست نمی‌دارد» سوره حدید، آیه ۲۲-۲۳.</ref>.
پس از [[حادثه عاشورا]]، انگیزه‌های مختلف باعث شد تا قیام‌ها و شورش‌هایی در مناطق مختلف علیه [[نظام حاکم]] پدید آید و [[خلافت]] [[ستمگر]] اموی را به چالش کِشد. در ادامه برای دستیابی به [[حقیقت]] یا فهم بهتر چگونگی و چرایی مواضع [[امام سجاد]]{{ع}} در برابر جنبش‌های یادشده مطالبی خواهد آمد.
ناگاه [[خشم]] در چهره یزید نمودار شد پس [[امام]] این آیه را [[تلاوت]] فرمودند:
{{متن قرآن|وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ}}<ref>«و هر گزندی به شما برسد از کردار خود شماست و او از بسیاری (از گناهان شما نیز) در می‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۰.</ref>.


[[مورخان]] از [[فاطمه بنت الحسین]]{{ع}} نقل کرده‌اند که گفت: چون در برابر یزید نشستیم دلش به [[حال]] ما سوخت. در این هنگام مردی سرخگون از [[اهل شام]] برخاست و با اشاره به من به یزید گفت: یا [[امیر المؤمنین]] این [[کنیز]] را به من ببخش، من [[گمان]] داشتم که آنان این کار را برای خود جایز می‌دانند لذا بدنم از [[ترس]] شروع به لرزیدن کرد و به دامان عمه‌ام [[زینب]] چنگ زدم، ولی عمه‌ام می‌دانست که چنین چیزی امکان ندارد، بنابراین‌رو به مرد شامی کرد و فرمود:
=== واقعه حَرّه ===
به [[خدا]] [[سوگند]] که [[دروغ]] گفتی و [[پست]] شدی، نه تو [[قادر]] بر انجام چنین کاری هستی و نه یزید!
{{همچنین|واقعه حَرّه}}
یزید در [[خشم]] شد و بانگ برآورد که: دروغ گفتی، اگر بخواهم می‌توانم چنین کاری را انجام دهم!
از جمله اقدامات جنایتکارانه [[دولت اموی]] سرکوب وحشیانه [[مردم مدینه]] در سال ۶۳ق است که به اعتبار محل وقوع آن به [[واقعه حرّه]] واقم<ref>نام سنگستانی سیاه رنگ در شرق مدینه و چون این قیام در این سرزمین رخ داد به آن حرّه واقم گفتند. ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۹.</ref> [[شهرت]] دارد<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۸۷.</ref>. مردم مدینه به [[رهبری]] عبدالله پسر [[حنظله غسیل الملائکه]]<ref>حنظله از شهدای جنگ احد است که در صبحگاه شب زفافش خود را به میدان مبارزه رساند و وقتی به شهادت رسید رسول خدا{{صل}} فرمود: «من مشاهده کردم که فرشتگان او را غسل می‌دادند»، بدین جهت او را غسیل الملائکه گفتند (ر.ک: واقدی، المغازی، ج۱، ص۲۷۴).</ref> [[امویان]] را در [[خانه]] [[مروان بن حکم]] محاصره کردند و با [[خفت]] و [[خواری]] از [[مدینه]] بیرون راندند<ref>جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام (تاریخ خلفا)، ص۵۷۴.</ref>. بدین سبب، [[لشکر]] [[شام]] به فرماندهی مسلم بن عُقبه به مدینه حمله کرد و پس از [[کشتار]] بسیاری از [[مردم]] و بزرگان مدینه، [[اموال]] ساکنان مدینه به [[غارت]] رفت و نوامیس مردم هتک حرمت شد<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۵۰.</ref>.
زینب گفت: نه به خدا قسم، هرگز [[خداوند]] چنین اجازه‌ای به تو نداده است مگر اینکه از [[دین]] ما خارج شده دین دیگری [[اختیار]] نمایی، یزید از خشم به [[جوش]] آمد و گفت: آیا با من چنین درشت سخن می‌گویی؟ همانا که پدر و [[برادر]] تو از دین خارج شده‌اند!


زینب پاسخ داد: اگر خود را [[مسلمان]] می‌دانی بدان‌که تو و پدر و جدت با [[دین خدا]] که دین پدر و برادر من می‌باشد [[هدایت]] شدید، یزید [[درمانده]] از جواب گفت: ای [[دشمن خدا]] دروغ گفتی!
برآورد گزارش‌های [[تاریخی]] نشان می‌دهد که قیام مدینه یک [[نهضت]] ضد [[اموی]] بود که انگیزه تعلقات [[دینی]] از شاخصه‌های اصلی آن به شمار می‌رود. از یک سو [[رهبران]] آن برخی [[عابدان]] و زاهدان [[حرم]] [[نبوی]] بودند و آن سوی دیگر، [[دشمن]] بی‌رحمی بود که جسم و [[جان]] [[امام سجاد]]{{ع}} از [[ستم]] او نسبت به تشنه‌لبان [[عاشورا]] مجروح بود. [[پرسش]] این است که چرا امام سجاد {{ع}} به عنوان [[وارث]] خون امام حسین{{ع}} و مصداق روشن [[اهل بیت]]{{عم}}، با آن [[قیام]] [[همراهی]] نکرد؟ باید گفت: در صورتی [[انتظار]] همراهی یا [[تأیید]] [[امام]] از یک قیام، منطقی است که [[هویت]] و اهداف قیام با آموزه‌های اصیل [[اسلام]] و [[مکتب تشیع]] همسو باشد و از نظر افراد [[انسانی]] و موقعیت زمانی و مکانی نیز تأیید شده باشد، اما قیام مدینه به لحاظ هویتی معیارهای یک [[نهضت]] دین‌مدارانه بر اساس [[اندیشه]] اهل بیت{{عم}} را نداشت؛ زیرا افزون بر آنکه مشورتی با امام انجام نگرفت<ref>اگرچه بلعمی می‌گوید مردم مدینه برای بیعت نزد علی بن الحسین{{ع}} رفتند، او اجابت نکرد و به ینبع در بیرون مدینه کوچید (ر.ک: بلعمی، تاریخ نامه طبری، ج۴، ص۷۱۸)؛ ولی برخی محققان معتقدند بلعمی تنها کسی است که چنین نظری داشته است (ر.ک: واسعی، واقعه حره رویارویی ارزش‌های دینی و سنت‌های جاهلی، ص۱۰۱).</ref>، [[عبدالله بن زبیر]] فرصت را مغتنم شمرد و [[رهبری]] قیام را در دست گرفت. با این حساب، قیامی همنوا با خط فکری زبیریان پدید آمد که آنان نیز در [[انحراف]] از اندیشه اصیل [[اسلامی]] و [[کینه‌توزی]] به [[خاندان رسول خدا]]{{صل}} دست کمی از [[بنی‌امیه]] نداشتند. نکته دیگر اینکه قیام یادشده به لحاظ موقعیت مکانی و زمانی نیز مناسب نبود. از این رو، [[امام زین العابدین]]{{ع}} در [[قیام مردم مدینه]] حاضر نشد و با کوچیدن به اطراف [[مدینه]] از [[اتهام]] در [[شورش]] [[رهایی]] یافت<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۲.</ref>.
زینب گفت: اکنون تو [[حاکم]] هستی و به واسطه قدرتی که داری به [[ستم]] و ناروا خشم می‌گیری و [[ناسزا]] می‌گویی، گویا یزید از شنیدن این [[کلام]] [[خجالت]] کشید و [[سکوت]] کرد.
ناگاه دوباره مرد شامی به او گفت: این کنیز را به من بده، اینجا بود که یزید به او گفت: از جلو چشمم دور شو که خدا تو را [[مرگ]] دهد<ref>ارشاد، ج۲، ص۱۲۱؛ ابی مخنف، ص۲۷۱- ۲۷۲.</ref>.
چنین به نظر می‌رسد که لحن کلام یزید آرامتر از لحن کلام [[ابن زیاد]] در [[کوفه]] است و شاید دلیل آن این باشد که ابن زیاد قصد داشت با این کار خود را به [[سرور]] خود یزید نزدیکتر کرده و خودشیرینی کند ولی یزید نیازی به این کار نداشته است، شاید هم یزید این نکته را دریافته بود که با [[کشتن امام حسین]]{{ع}} و [[اسیر]] کردن خاندانش مرتکب چه [[اشتباه]] بزرگی شده است از این رو می‌خواست با این کار از [[احساسات]] خشمگینانه [[افکار عمومی]] نسبت به خود کم کند.


در همان روزها یزید [[خطیب]] [[دمشق]] را واداشت تا بر [[منبر]] رفته و درمذمت و [[بدگویی]] نسبت به [[امام حسین]] و پدرش{{عم}} بسیار داد سخن بدهد و چون چنین کرد، [[امام سجاد]]{{ع}} به وی [[اعتراض]] نموده فریاد برآورد که:
=== قیام توابین ===
وای بر تو ای خطیب که به قیمت [[خشم]] و [[غضب]] [[پروردگار]] [[رضایت]] مخلوقی را خریده‌ای، پس جایگاه خود را در [[آتش]] بدان.
{{همچنین|قیام توابین}}
سپس رو به یزید کرده فرمودند: ای یزید آیا [[اجازه]] می‌دهی تا بر فراز این چوب‌ها رفته کلماتی بگویم تا موجب [[رضایت خداوند]] شده و برای حاضران [[اجر]] و [[پاداش]] در بر داشته باشد...
[[نهضت توابین]] در ۲۶ ربیع الثانی سال ۶۵ق، در [[کوفه]] میان [[شیعیان]] پشیمان از عدم حضور در [[کربلا]]، به [[رهبری]] [[سلیمان بن صرد خزاعی]] و سپاه شام، به منظور [[انتقام]] از [[قاتلان امام حسین]]{{ع}} و یارانش برپا شد. سپاهیان دو گروه در «عَین الوَرده»<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵۲؛ رأس العین نام شهری از شهرهای جزیره (در شمال شرقی سوریه)؛ ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۸۰.</ref> به هم رسیدند و در یک [[جنگ]] سه [[روزه]] [[سپاه]] ۴ هزار نفری [[توبه]] کنندگان به رغم پیروزی‌های آغازین، در حلقه انبوه سربازان شامی گرفتار شد و در نبردی نابرابر، بسیاری از آنان، از جمله سلیمان به [[شهادت]] رسیدند و باقی‌مانده آنان به کوفه بازگشتند<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۵۹۵ - ۶۰۵.</ref>.
حاضران از [[شجاعت]] این [[جوان]] اسیر و [[بیمار]] که بر خطیب رسمی [[حکومت]] و شخص [[خلیفه]] اعتراض کرده بود متعجب و مبهوت شده بودند؛ لذا چون یزید به خواسته [[امام]]{{ع}} جواب رد داد حاضران با [[اصرار]] از وی خواستند تا به امام سجاد{{ع}} اجازه [[سخن گفتن]] دهد، یزید که در برابر فشار افکار عمومی قرار گرفته بود چاره‌ای جز اجازه دادن به امام سجاد{{ع}} نداشت، امام{{ع}} از پله‌های منبر بالا رفت و قسمتی از سخنانی که فرمود این است: ای [[مردمان]] به ما شش [[خصلت]] و هفت [[فضیلت]] داده شده است، آن شش خصلت عبارتند از [[علم]]، [[بردباری]]، [[جوانمردی]]، [[فصاحت]]، شجاعت، و [[محبت]] در دل‌های [[مؤمنان]]، و هفت فضیلت آن است که [[پیغمبر]] از [[دودمان]] ماست، [[صدیق]] [[حضرت علی]]{{ع}} از ماست، [[جعفر طیار]] و [[حمزه]] که [[شیر خدا]] و [[پیامبر خدا]] بود از ما هستند، [[سرور زنان عالم]] [[فاطمه]] [[بتول]] و حسن و حسین دو [[سبط]] پیغمبر و دو [[سرور]] جوآنان [[اهل بهشت]] از ما هستند<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ أُعْطِينَا سِتّاً وَ فُضِّلْنَا بِسَبْعٍ أُعْطِينَا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ السَّمَاحَةَ وَ الْفَصَاحَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَ فُضِّلْنَا بِأَنَّ مِنَّا النَّبِيَّ الْمُخْتَارَ مُحَمَّداً{{صل}} وَ مِنَّا الصِّدِّيقُ وَ مِنَّا الطَّيَّارُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ مِنَّا سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ فَاطِمَةُ الْبَتُولُ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ}}</ref>.


پس از این مقدمه که در آن به معرفی [[خاندان]] خود پرداخت شروع به ذکر [[فضایل]] و [[مناقب]] آن نمود: هرکس مرا می‌شناسد می‌شناسد و هرکس مرا نمی‌شناسد اکنون وی را از حسب و [[نسب]] خود [[آگاه]] می‌کنم، من فرزند [[مکه]] و [[منی]] هستم، من فرزند [[زمزم]] و [[صفا]] هستم، من فرزند آن کسی هستم، که [[زکات]] را در ردای خود نهاده و حمل می‌کرد، من فرزند آن کسی هستم، که بهترین کسی است که تاکنون [[جامه]] و ردا پوشیده است، من فرزند آن کسی هستم، که بهترین کسی است که تاکنون نعلین و [[کفش]] به‌پا کرده است، من فرزند آن کسی هستم، که بهترین حج‌گذاران و لبیک‌گویان بود، من فرزند آن کسی هستم، که بر [[براق]] سوار شد و [[آسمان‌ها]] را درنوردید، من فرزند آن کسی هستم، که او را از [[مسجد الحرام]] به [[مسجد الاقصی]] [[سیر]] دادند، من فرزند آن کسی هستم، که [[جبرئیل]] او را تا [[سدرة المنتهی]] رسانید، من فرزند آن کسی هستم که به [[مقام قاب قوسین]] یا نزدیکتر از آن نائل گردید، من فرزند آن کسی هستم، که [[فرشتگان]] [[آسمان]] به [[امامت]] او [[نماز]] گزاردند، من فرزند آن کسی هستم، که [[خداوند جلیل]] به او [[وحی]] فرستاد و [[اسرار]] نهانی با او بازگفت، من فرزند [[محمد مصطفی]]{{صل}} هستم، من [[فرزند علی]] [[مرتضی]] هستم، من فرزند آن کسی هستم، که به ضرب [[شمشیر]] بینی [[مشرکان]] را زد تا اینکه به [[وحدانیت خداوند]] [[شهادت]] دادند، من فرزند آن کسی هستم، که پیش روی [[رسول خدا]] با دو شمشیر [[جهاد]] کرد و با دو نیزه جنگید، من فرزند آن کسی هستم، که در [[راه خدا]] دو بار [[مهاجرت]] کرده و دو بار با [[رسول خدا]] [[بیعت]] نمود، کسی که در جنگ‌های [[بدر]] و حنین [[شمشیر]] زد و حتی چشم برهم زدنی به [[خدا]] [[کفر]] نورزید، من فرزند [[نیکوترین]] ایمان‌آورندگان، [[وارث پیامبران]]، نابودکننده [[ملحدان]]، [[سرور]] [[مسلمانان]]، فروغ [[مجاهدان]]، [[زینت]] عبادت‌پیشگان، [[زیور]] [[خداپرستان]]، سرآمد همه [[گریه‌کنندگان]] [از [[خوف]] خدا]، [[شکیباترین]] [[شکیبایان]]، بهترین [[نمازگزاران]] از [[آل یس]]، پیام‌آور خدای جهانیان هستم، من فرزند آن کسی هستم، که [[خداوند]] [[جبرئیل]] را [[پشتیبان]]، و [[میکائیل]] را [[یار]] و [[یاور]] او قرار داد، من فرزند آن کسی هستم، که پشتیبان مسلمانان، کشنده [[خوارج]] [[جنگ نهروان]]، [[پیمان‌شکنان]] [[جنگ جمل]] و [[بیدادگران]] [[جنگ صفین]] بود، کسی که با تمام [[دشمنان]] بدخواهش به [[مبارزه]] پرداخت، همو که از نظر [[افتخار]] از همه [[قریش]] [[برتر]] بود و نخستین کس از [[مؤمنان]] که [[دعوت]] رسول خدا را [[اجابت]] کرد، کسی که در قبول [[آیین اسلام]] از همه اقران خودگوی [[سبقت]] را درربود، [[سرکشان]] را درهم شکسته [[مشرکان]] را نابود ساخته، تیر زهرآگین خدا و بوستان [[حکمت]] [[پروردگار]] بود... این‌چنین کسی نیای من [[علی بن ابی طالب]] است. من فرزند [[بانوی بانوان عالم]] هستم، من [[فرزند فاطمه]] [[زهرا]] می‌باشم، فرزند [[بتول]] [[پاکیزه]]، من فرزند پاره تن رسول خدا{{صل}} می‌باشم، من فرزند آن کسی هستم که در [[خون]] خود غلطان شد، من فرزند سربریده [[کربلا]] هستم، من فرزند آن کسم که [[جنیان]] در تاریکی‌های [[زمین]] بر او گریسته و [[فرشتگان]] در [[آسمان]] برایش [[زاری]] کردند.<ref>{{متن حدیث|فَمَن عَرَفَني فَقَد عَرَفَني، و مَن لَم يَعرِفني أنبَأتُهُ بِحَسَبي و نَسَبي، أنَا ابنُ مَكَّةَ و مِنىً، أنَا ابنُ زَمزَمَ وَ الصَّفا، أنَا ابنُ مَن حَمَلَ الزَّكاةَ بِأَطرافِ الرِّدا، أنَا ابنُ خَيرِ مَنِ ائتَزَرَ وَ ارتَدى، أنَا ابنُ خَيرِ مَنِ انتَعَلَ وَ احتَفى، أنَا ابنُ خَيرِ مَن طافَ وَ سعى، أنَا ابنُ خَيرِ مَن حَجَّ و لَبّى، أنَا ابنُ مَن حُمِلَ عَلَى البُراقِ فِي الهَوا، أنَا ابنُ مَن اُسرِيَ بِهِ مِنَ المَسجِدِ الحَرامِ إلَى المَسجِدِ الأَقصى، أنَا ابنُ مَن بَلَغَ بِهِ جَبرائيلُ إلى سِدرَةِ المُنتَهى، أنَا ابنُ مَن دَنى فَتَدَلّى فَكانَ قابَ قَوسَينِ أو أدنى، أنَا ابنُ مَن صَلّى بِمَلائِكَةِ السَّماء، أنَا ابنُ مَن أوحى إِلَيْهِ الجَليلُ ما أوحى، أنَا ابنُ مُحَمَّدٍ المُصطَفى، أنَا ابنُ عَلِيٍّ المُرتَضى، أنَا ابنُ مَن ضَرَبَ خَراطيمَ الخَلقِ حَتّى قالوا: لا إلهَ إلَا اللّهُ. أنَا ابنُ مَن ضَرَبَ بَينَ يَدَي رَسولِ اللّهِ بِسَيفَينِ، وَ طَعَنَ بِرُمحَينِ، وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَيْنِ، وَ بَايَعَ البَيْعَتَيْنِ، وَ قاتَلَ بِبَدرٍ وَ حُنَينٍ، وَ لَمْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَيْنٍ، أَنا ابْنُ صَالِحِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ وارِثِ النَّبِيّينَ، وَ قامِعِ الْمُلْحِدينَ، وَ يَعسوبِ الْمُسْلِمِينَ، وَ نُورِ الْمُجاهِدينَ، وَ زَيْنِ الْعَابِدِينَ، وَ تَاجِ الْبَكّائِينَ، وَ أَصْبَرِ الصَّابِرينَ، وَ أَفْضَلِ الْقائِمِينَ مِنْ آلِ ياسِينَ، رَسولِ رَبِّ الْعالَمِينَ. أنَا ابْنُ الْمُؤَيَّدِ بِجَبْرائيلَ، الْمَنصورِ بِمِيكائِيلَ، أنَا ابْنُ الْمُحامِي عَنْ حَرَمِ الْمُسْلِمِينَ، وَ قاتِلِ الْمارِقِينَ وَ النّاكِثينَ وَ الْقاسِطِينَ، وَ الْمُجاهِدِ أعداءَهُ النّاصِبِينَ، وَ أَفْخَرِ مَنْ مَشَى مِنْ قُرَيْشٍ أَجْمَعِينَ، وَ أَوَّلِ مَنْ أَجابَ وَ اسْتَجابَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ أَقْدَمِ السَّابِقِينَ، وَ قاصِمِ الْمُعْتَدِينَ، وَ مُبِيدِ الْمُشْرِكِينَ، وَ سَهْمٍ مِنْ مَرامِي اللَّهِ، وَ بُسْتانِ حِكْمَةِ اللَّهِ... ذاكَ جَدّي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طالِبٍ.
با توجه به وضعیت بسیار سخت آن دوره، [[انتظار]] موضعی آشکار از سوی امام در قبال تحرکات [[سیاسی]] [[توابین]] منطقی به نظر نمی‌رسد. بدین سبب در منابع کهن اخباری مبنی بر رد یا تأیید آشکار این نهضت در دست نیست<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۴.</ref>.
أنَا ابْنُ فاطِمَةَ الزَّهراءِ، أنَا ابْنُ سَيِّدَةِ النِّساءِ، أنَا ابْنُ الطُّهْرِ الْبَتُولِ، أنَا ابْنُ بَضْعَةِ الرَّسولِ{{صل}}، أَنَا ابْنُ الْمُرَمَّلِ بِالدِّمَاءِ، أَنَا ابْنُ ذَبِيحِ كَرْبَلاَءَ، أَنَا ابْنُ مَنْ بَكَى عَلَيْهِ الْجِنُّ فِي الظَّلْمَاءِ، وَ نَاحَتْ عَلَيْهِ اَلطَّيْرُ فِي الْهَواءِ}}</ref>.


[[امام]] پیوسته از خود و [[خاندان]] خود می‌گفت و [[ضجه]] و شیون بود که از [[مردم]] برمی‌خاست، یزید ترسید که فتنه‌ای برپا شده و حوادثی پیش آید که برایش [[عاقبت]] [[خوشی]] نداشته باشد؛ چراکه [[سخنان امام]]{{ع}} در مردم [[انقلاب]] [[فکری]] ایجاد کرده بود او خود را به مردم [[شام]] شناسانده و آنان را به آنچه نمی‌دانستند [[آگاه]] کرده بود.
=== قیام مختار ===
یزید به [[مؤذن]] اشاره کرد تا [[اذان]] بگوید و بدین وسیله [[کلام امام]]{{ع}} را قطع نماید، [[مؤذن]] بانگ برآورد: {{متن حدیث|اللَّهُ أَكْبَرُ}} [[امام]]{{ع}} رو به او کرده فرمود:
{{همچنین|قیام مختار}}
[[خداوند بزرگ]] است آن‌گونه که با چیزی نتوان قیاسش کرد و [[احساس]] آن را [[درک]] نتواند کرد، هیچ‌چیزی بزرگتر از [[خدا]] نیست.
این [[قیام]] از قیام‌های مهم پس از واقعه عاشوراست که برای ایجاد [[عدالت اجتماعی]] و [[انتقام]] از [[قاتلان امام حسین]]{{ع}} در سال ۶۶ق، به [[رهبری]] [[مختار بن ابی‌عبید ثقفی]] شکل گرفت. در این قیام بسیاری از [[قاتلان]] و حاضران در [[حادثه عاشورا]]، از جمله [[عبیدالله بن زیاد]]، [[شمر بن ذی الجوشن]]، [[خولی بن یزید]]، [[عمر بن سعد]] به هلاکت رسیدند<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۵۸ - ۲۵۹؛ مقریزی، امتاع الأسماء، ج۱۲، ص۲۵۱.</ref>. سرانجام مختار پس از شانزده ماه [[حکومت]] بر [[کوفه]] به دست [[مصعب بن زبیر]] [[شکست]] خورد و همراه با شمار بسیاری از یارانش به [[شهادت]] رسید<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.</ref>. درباره مختار و انگیزه او از قیام و نیز موضع امام سجاد{{ع}} درباره این [[نهضت]] قضاوت‌های گوناگون شده است.
و چون مؤذن بانگ زد: {{متن حدیث|أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}} امام{{ع}} فرمود:
پوست و مو، گوشت و [[خون]]، و [[مغز]] و استخوانم به [[وحدانیت خدا]] [[گواهی]] می‌دهد.


و در زمانی که مؤذن گفت: {{متن حدیث|أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ}} امام{{ع}} به یزید رو کرده فرمود:
از نگاه ایشان، مختار شخصیتی [[دینی]]، [[شجاع]]، [[معتقد]] به [[امامت امام سجاد]]{{ع}} و [[مجاهد]] گفته می‌شود و [[اخبار]] مذمت مختار را جعلی می‌داند یا در توجیه آن می‌گویند: چون حکومت دست [[بنی‌امیه]] بوده است، ناگزیر [[امامان]] از روی [[تقیه]] درباره مختار بدگویی کرده‌اند. بدین صورت روایاتی که در مذمت مختار ذکر شده است، بیانگر نظر واقعی [[ائمه]]{{عم}} نیست. در مقابل این گروه پُرشمار، دسته اندکی درباره [[ایمان]] و [[یقین]] مختار تردید دارند<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۴۲.</ref>. قیام مختار و موضع امام سجاد{{ع}} در برابر آن از موضوعات پیچیده [[تاریخی]] است. نظر به ماهیت [[شیعی]] [[قیام مختار]] و [[اخبار]] رسیده مبنی بر [[شخصیت]] وی و شعارهای مقدسی چون: «یا لَثاراتِ الحُسَین{{ع}}» برای [[نهضت]] که به منزله [[بیانیه]] و رمز حرکت است، می‌توان حدس زد که [[امام سجاد]]{{ع}} کلیت و اصل آن را مانند هر [[قیام]] دیگری که علیه [[ظلم]] باشد، [[تأیید]] کرده است<ref>در روایتی آمده است که امام سجاد{{ع}} خطاب به [[محمد بن حنفیه]] فرمود: «اگر برده زنگی نسبت به ما تعصب به خرج داده باشد بر مردم واجب است او را یاری کنند.»... (ر.ک: ابن نما، ذوب النضار، ص۹۷).</ref>، اما به لحاظ مسائل [[سیاسی]] و حساسیت شدید [[حکومت]] نسبت به آن حضرت، این موضوع هیچ‌گاه علنی نشد و [[انتخاب]] محمد بن حنفیه بـه عنوان رهبر معنوی، یک جایگزینی آگاهانه و بر محور استراتژی [[تقیه]] انجام گرفت<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۵.</ref>.
ای یزید! این محمد که نام او برده شد جد تو است یا جد من؟ اگر [[گمان]] داری که او جد تو است [[دروغ]] می‌گویی، و اگر [[اقرار]] می‌کنی که جد من است چرا [[عترت]] و خاندانش را کشتی؟<ref>نفس المهموم، ص۴۴۸- ۴۵۲ به نقل از مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۱۸۱ نقل از کتاب «الاحمر» نوشته اوزاعی (اصل خطبه بدون مقدمه)، مقدمه از کامل بهایی، ج۲، ص۲۹۹- ۳۰۲؛ ر.ک: حیات الامام زین العابدین، ص۱۷۵- ۱۷۷.</ref>.
یزید از جواب بازماند زیرا همگان می‌دانستند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} جد [[سید]] [[سجاد]]{{ع}} است و جد یزید، کسی جز [[دشمن]] شماره یک [[پیامبر]]{{صل}} [[ابو سفیان]] نیست، و [[اهل شام]] دانستند که در دریای [[گناه]] [[غرق]] شده و [[حکومت اموی]] تا کنون سعی در [[گمراهی]] آنان داشته است، به روشنی پیدا است که یزید به دلیل [[کینه]] شخصی و عدم [[بلوغ]] [[سیاسی]] از درک عمق [[قیام امام حسین]]{{ع}} عاجز بود و عواقب خطرناک آن را برای حکومتش جدی نمی‌گرفت.
شاید بزرگترین [[شاهد]] بر این [[خیال]] [[باطل]] یزید نامه‌ای باشد که در ابتدای [[خلافت]] به [[حاکم مدینه]] نوشت که از [[امام حسین]]{{ع}} [[بیعت]] بگیرد و در صورت [[امتناع]] امام حسین{{ع}} از بیعت او را به [[قتل]] رسانده و سرش را به [[شام]] نزد وی بفرستد.


در ادامه سخن از غلط بودن محاسبات یزید می‌توان به جریان انتقال [[کاروان اسیران]] از [[کربلا]] به [[کوفه]] و از آنجا به [[شام]] اشاره کرد که با انجام کارهای [[خشونت‌بار]] منعکس‌کننده [[تمایلات]] جنایتکارانه او بود، در حالی‌که یزید هنگامی از عمق خطر جنایتی که مرتکب آن گردیده بود [[آگاه]] شد که خبرهای ناگهانی از بازتاب‌های این حادثه بر او باریدن گرفت و [[افکار عمومی]] درباره [[قتل]] [[ریحانه]] [[رسول خدا]]{{صل}} او را زیر سؤال قرار داد، در اینجا بود که تلاش کرد تا [[مسئولیت]] این [[جنایت]] هولناک را به گردن [[ابن زیاد]] بیندازد و به [[امام سجاد]]{{ع}} عرض کرد: [[خدا]] [[پسر مرجانه]] را [[لعنت]] کند، به خدا قسم که اگر خود با پدرت روبرو شده بودم چیزی از من نمی‌خواست مگر اینکه به او می‌دادم و با تمام توان از کشته شدنش جلوگیری می‌کردم، ولی خواست خدا همان بود که دیدی، از [[مدینه]] با من مکاتبه کن و هردرخواستی داشتی مرا باخبر گردان<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۶۲؛ ارشاد، ج۲، ص۱۲۲.</ref>.
=== [[شورش]] [[ابن زبیر]] ===
{{همچنین|عبدالله بن زبیر بن عوام}}
پس از مرگ [[معاویه]] در سال ۶۰ق و به حکومت رسیدن [[یزید]]، عبدالله بن زبیر کـه خود را شایسته [[خلافت]] می‌دانست، با یزید [[بیعت]] نکرد و با کوچیدن به سوی حرم امن [[الهی]] ([[مکه]]) [[جان]] خود را از خطر [[نجات]] داد. او پس از [[حادثه عاشورا]]، فرصت را مغتنم شمرد و ضمن تمجید از [[امام حسین]]{{ع}} عده‌ای را در [[نافرمانی]] از [[حاکمیت]] با خود همراه کرد<ref>ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۹۸.</ref>. [[لشکر]] [[شام]] پس از [[واقعه حرّه]] و [[پیروزی]] بر مدینه، به دستور یزید به مکه حمله برد، ولی خبر مرگ یزید آنان را غافلگیر کرد و ناگزیر به [[شام]] بازگشتند. با انتشار خبر هلاکت یزید، [[مردم]] [[حجاز]]، [[یمن]]، [[عراق]]، [[مصر]] و [[خراسان]] با فرزند [[زبیر]] [[بیعت]] کردند و بدین ترتیب [[عبدالله بن زبیر]] بیش از هشت سال (۶۵ - ۷۳) بر بیشتر [[بلاد اسلامی]] [[حکومت]] کرد. وی سرانجام در سال ۷۳ق، پس از درگیری شدید با [[حجاج بن یوسف]] که به هتک حرمت حرم الهی انجامید، کشته شد<ref>دینوری، اخبار الطوال، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>.


امام سجاد{{ع}} در [[زمان]] حضور در شام با [[منهال بن عمرو]] [[ملاقات]] کرد، منهال عرض کرد: یابن رسول الله{{صل}} حالتان چگونه است؟ [[امام]] رو به او کرده‌ فرمودند: «ما چون [[بنی اسرائیل]] در میان [[قوم فرعون]] شده‌ایم که پسران آن را سر می‌بریدند و [[زنان]] آن را زنده نگاه می‌داشتند، [[عرب]] بر [[عجم]] [[افتخار]] می‌کند که محمد{{صل}} از آنان است و در میان عرب [[قریش]] بر سایر [[قبایل]] افتخار می‌کند که محمد{{صل}} از آنان است ولی ما که [[اهل بیت]] او هستیم کشته و [[اسیر]] شده‌ایم {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>»<ref>اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۸۵ به صورت مرسل، محمد بن سعد نیز در طبقات این‌روایت را به صورت مسند از منهال بن عمرو کوفی در کوفه (نه در شام) و با تفصیل بیشتری نقل می‌کند که این روایت مختصر آن است.</ref>.
توقع [[همکاری]] یا [[تأیید]] [[امام سجاد]]{{ع}} نسبت به قیام‌هایی منطقی است که ماهیت [[شیعی]] داشته باشد، اما عبدالله بن زبیر دغدغه [[دین]] نداشت، بلکه آن را ابزاری در خدمت حکومت می‌دانست، بدین جهت، دلیلی برای همکاری امام سجاد{{ع}} با این حرکت وجود نداشت<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۶.</ref>.
در پایان، یزید از [[ترس]] [[فتنه]] و به‌هم خوردن اوضاع به [[نعمان بن بشیر]] [[فرمان]] داد تا زنان [[بیت]] [[رسالت]] و یادگارهای [[پیامبر]]{{صل}} را تا [[مدینه]] [[همراهی]] کرده و آنان را به [[وطن]] بازگرداند<ref>طبری، ج۲۵، ص۴۶؛ ارشاد، ج۲، ص۱۲۲ و به نقل از این دو در وقعة الطف ابو مخنف، ص۲۵۶، ۲۶۶.</ref> [[ترس]] او به حدی بود که دستور داد برگرداندن [[اهل بیت]]{{عم}} را شبانه انجام دهند<ref>به نقل از تفسیر المطالب فی امالی ابی طالب، ص۹۳، و الحدائق الوردیة، ج۱، ص۱۳۳.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۷۶.</ref>.


===دوران مدینه پس از قیام کربلا===
=== شورش خوارج ===
با ورود [[اسیران اهل بیت]]{{عم}} به [[کوفه]] بازتاب‌های [[قتل امام حسین]]{{ع}} آغاز شد و با اینکه [[ابن زیاد]] هرکس کوچک‌ترین مخالفتی با یزید داشت مورد [[تهدید]] و [[سرکوب]] قرار می‌داد در عین‌حال صداهای [[اعتراض]] بر ضد [[ظلم]] روزافزون دستگاه [[حاکم]] در [[حال]] برخاستن بود.
{{همچنین|شورش خوارج}}
وقتی ابن زیاد بر [[منبر]]، یزید و [[بنی امیه]] را [[مدح]] کرده، [[امام حسین]]{{ع}} و [[اهل بیت]]{{عم}} [[رسالت]] را [[دشنام]] داد، [[عبدالله بن عفیف أزدی]] به‌پا خاست و فریاد برآورد: ای [[دشمن خدا]] همانا تو و پدرت و آنکه تو را به امارت [[منصوب]] کرده و پدرش [[دروغگو]] می‌باشید، ای [[پسر مرجانه]] [[فرزندان پیامبر]] را به [[قتل]] می‌رسانی و بر منبر در جایگاه [[صدیقین]] می‌نشینی؟!
در ماجرای [[حکمیت]]، [[خوارج]] هر دو سوی آن را [[کافر]] و [[قتل]] آنان را [[واجب]] می‌دانستند<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ص۱۱۴ - ۱۱۶.</ref>. آنان پس از [[شهادت امام علی]]{{ع}}، [[حکومت امویان]] را [[نامشروع]] شمردند و در مواقع مختلف، به ویژه پس از مرگ معاویه دست به [[شورش]] زدند<ref>ر.ک: طبری، تاریخ، ج۵، ۱۶۵؛ مرتضی عاملی، علی{{ع}} و الخوارج، ج۲، ص۵۱.</ref>. [[خوارج]] کوته‌بینانی بودند که پوسته [[دین]] را می‌دیدند و از [[حقیقت]] و [[درک]] معانی آن عاجز بودند. [[امام علی]]{{ع}} آنان را «شرار [[الناس]]» وصف کرد<ref>سیدرضی، نهج البلاغه، شرح محمد عبده، ج۲، ص۸.</ref> و امام [[سجاد]]{{ع}} در شورش آنان نیز مثل فتنه ابن زبیر [[سکوت]] نمود. تبیین و ارزیابی چنین موضعی از سوی [[امام]] چندان مشکل نیست؛ زیرا ماهیت خوارج روشـن اسـت و بـا ایـن اوصاف، امام سجاد{{ع}} نمی‌توانست حرکت آنان را [[تأیید]] کند<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۷.</ref>.
ابن زیاد گفت: او را نزد من آورید، گارد محافظ [[ابن زیاد]] با او در آویختند [[عبدالله بن عفیف]] [[شعار]] [[قبیله]] «[[أزد]]» را با صدای بلند [[آواز]] داد، در این وقت هفتصد نفر از [[قبیله أزد]] جمع شده و او را از دست گارد ابن زیاد [[آزاد]] کردند ولی درهمان شب ابن زیاد افرادی را فرستاد تا او را از خانه‌اش بیرون کشیده، گردن زده و جسدش را به دار کشیدند<ref>ارشاد، ص۷۲، ح۱۱ و به نقل از آن در وقعه طف از ابو مخنف، ص۲۶۵، ۲۶۶.</ref>، اگرچه این برخورد به نفع ابن زیاد به‌پایان رسید ولی مقدمه‌ای برای اعتراض‌های بعدی بود.


در [[شام]] نیز اولین نشانه‌های [[خشم]] و آزردگی عمومی آشکار گشته و موجب این شده بود که یزید، ابن زیاد را برای قتل امام حسین{{ع}} به باد ملامت گیرد، اما شدیدترین عکس‌العمل در [[سرزمین حجاز]] به وقوع پیوست، در آغازین روزهای [[حکومت یزید]] [[عبدالله بن زبیر]] به [[مکه]] رفته و آنجا را برای [[مبارزه با یزید]] پایگاه خود قرار داد و از [[فاجعه کربلا]] چون ابزاری برای خورده‌گیری به [[نظام]] یزید استفاده نمود، او خطبه‌ای خواند و در آن عراقیان را به [[بی‌وفایی]] متهم کرد و [[امام سجاد]]{{ع}} را [[مدح]] نموده به [[تقوی]] و [[عبادت]] توصیف نمود.
=== شورش ابن اشعث ===
در [[مدینه]] نیز [[امام زین العابدین]]{{ع}} هنگام بازگشت از [[سفر]] [[شام]] و [[عراق]] خطبه‌ای در میان [[مردم]] ایراد نمود، [[تاریخ‌نویسان]] آورده‌اند:
{{همچنین|دیر جماجم}}
[[امام]] قبل از وارد شدن به [[شهر]] مردم را در خارج شهر جمع نموده و در میان آنان خطبه‌ای ایراد کردند:
این حرکت در سال‌های ۸۰ تا ۸۳ ق، به [[رهبری]] فرزند اَشعَث کِندی که خود از عاملان [[دستگاه حکومت]] بود، به سبب [[اختلافات]] درون‌گروهی میان [[ابن اشعث]] و [[حَجّاج بن یوسف ثقفی]] به وجود آمد و سرانجام در منطقه «دَیر جَماجِم»<ref>در هفت فرسخی کوفه، ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۵۰۳.</ref> با [[پیروزی]] [[حجاج]] به پایان رسید<ref>دینوری، اخبار الطوال، ص۳۱۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۳۱.</ref>. اگرچه حضور پررنگ [[فقها]] و [[قاریان قرآن]] و نیز برخی نامداران [[شیعه]]، مثل «[[کمیل بن زیاد نخعی]]»<ref>طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۵۰.</ref> در [[سپاه]] ابن اشعث، به [[قیام]] او رنگ [[دینی]] می‌داد، ولی آنچه از متون [[تاریخی]] به دست می‌آید، افزون بر نارضایتی اقشار [[مردم]] از [[ظلم]] و [[بی‌عدالتی]]، [[قدرت‌طلبی]] [[عبدالرحمان]] و [[اختلاف]] او با حجاج نیز از عوامل اصلی این شورش بود.
[[سپاس]] خدایی را که [[پروردگار]] جهانیان، [[صاحب اختیار]] [[روز قیامت]] و پرورش‌دهنده همه خلایق است، همان خدایی که دور گردیده و در بلندای [[آسمان]] ارتفاع گرفته و چنان نزدیک گشته که [[شاهد]] نجوای [[بندگان]] نیز هست، او را بر مصیبت‌های بزرگ، فجایع [[روزگار]]، سوزش گزندگان، بلاهای گران و مصیبت‌های بزرگ، وحشتناک، ناگوار و کشنده سپاس می‌گذاریم.
ای [[قوم]]، [[خدای متعال]]- که او را سپاس باد- ما را به مصیبت‌های گران و شکاف عظیمی در [[اسلام]] [[مبتلا]] نموده است، [[ابا عبدالله الحسین]]{{ع}} کشته شد، [[زنان]] و فرزندانش [[اسیر]] گشتند و سرش را بر نوک نیزه شهر به شهر گرداندند، این مصیبتی است که بالاتر از آن مصیبتی نیست.


کدام‌یک از مردان شما پس از [[قتل]] او [[شادی]] خواهد کرد؟ یا کدام [[دل]] است که برایش محزون نشود؟ یا کدام چشم از میان شما است که [[اشک]] خود را نگاه دارد و از باریدن آن جلوگیری می‌کند، در حالی‌که [[هفت آسمان]] بر او گریستند، امواج [[دریاها]]، ارکان [[آسمان‌ها]]، نواحی [[زمین]]، شاخه‌های درختان، ماهیان و اعماق دریاها، [[ملائکه مقرب]] و همه [[اهل]] آسمان‌ها بر او گریسته‌اند.
بنابراین، نمی‌توان آن را حرکتی دینی در راستای برقراری [[حاکمیت]] [[حق]] دانست. به خصوص که سابقه [[دشمنی]] [[رهبر]] این حرکت با [[اهل بیت]]{{عم}} روشن بود و [[خاندان]] او در [[شهادت امام علی]]، [[امام حسن]] و [[امام حسین]]{{عم}} نقش اساسی و مستقیم داشتند<ref>کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۷.</ref>. از این رو، [[امام سجاد]]{{ع}} همچون شورش‌های دیگر که هر دو سوی آن [[باطل]] بودند، وارد این [[نزاع]] نشد<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۹۸.</ref>.
ای مردم کدام دل است که از قتل او نشکند، کدام [[جان]] است که بر او نسوزد، یا اینکه کدام گوش است که خبر این رخنه بزرگی که در اسلام ایجاد شده است بشنود و از [[ناراحتی]] کر نشود؟!
ای مردم ما دور از شهر و [[دیار]] مطرود و رانده شدیم، گویا که از [[فرزندان]] ترک و کابل بودیم، در حالی‌که نه مرتکب [[جرم]] و جنایتی شده بودیم، نه کار نا شایستی از ما سر زده بود و نه در [[دین اسلام]] شکاف و رخنه‌ای ایجاد کرده بودیم، ما سمعنا بهذا فی آبائنا الأوّلین از [[پدران]] پیشین خود چنین [چیزی‌] نشنیده‌ایم، {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ}}<ref>«این جز دروغ‌بافی نیست» سوره ص، آیه ۷.</ref> این [ادّعا] جز دروغ‌بافی نیست.
به [[خدا]] [[سوگند]] اگر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به همان اندازه که درباره نیکویی با ما سفارش کرده است درباره [[جنگ]] با ما سفارش کرده بود آنها نمی‌توانستند بیش از این مقدار [[ستم]] که به ما روا داشتند انجام دهند پس {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref> از مصیبتی که بس بزرگ، دردناک، فجیع، خوردکننده، وحشتناک، تلخ و ناگوار است! ما در تمام این [[مصیبت‌ها]] و آنچه به ما رسیده است فقط [[اجر]] از خدا می‌خواهیم چراکه او عزیز و انتقام‌گیرنده است<ref>لهوف، ص۱۱۶؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۴۸- ۱۴۹.</ref>.
 
این [[سخنرانی]] با همه کوتاهی کاملا مجسم‌کننده همه [[واقعه کربلا]] و تأکید کننده مظلومیتی بود که [[اهل بیت]]{{عم}} با آن مواجه شدند چه از جهت [[قتل امام حسین]]{{ع}} و چه از جهت [[اسارت اهل بیت]]{{عم}} و چه از جهت هتک‌حرمت بعد از واقعه که همان بر سر نیزه کردن سرهای [[مقدس]] [[شهدا]] مخصوصا [[سر مقدس امام حسین]]{{ع}} و شهربه‌شهر گرداندن آن است.
[[امام سجاد]]{{ع}} در ادامه این [[خطابه]] با یک اشاره سریع، مؤثر و گویا آنچه اهل بیت{{عم}} متحمل آن شده بودند از [[اسارت]] و دوری از [[وطن]] و [[رفتار]] نامناسب و خوارکننده را توصیف نمود در حالی‌که آن [[خاندان وحی]] و [[معدن]] [[رسالت]]، [[پیشوایان]] [[اهل]] [[ایمان]] و درهای خیر و [[رحمت]] و [[هدایت]] بودند.
[[امام]]{{ع}} [[خطبه]] خود را باتوصیفی دقیق از جنایاتی که [[سپاهیان]] [[دستگاه اموی]] در [[حق اهل بیت]]{{عم}} مرتکب آن شده بودند به‌پایان بردند؛ چراکه اگر پیامبر اکرم{{صل}} به آنان دستور [[شکنجه]] و [[مثله کردن]] اهل بیت{{عم}} خود را داده بود بیش از اینکه کردند نمی‌توانستند انجام بدهند در حالی‌که [[پیامبر]] [[مردم]] را حتی از مثله کردن سگ هار [[نهی]] کرده، در عین‌حال آنان را به [[حفظ]] [[احترام]] [[اهل بیت]]{{عم}} خود توصیه کرده، احترام ایشان را با احترام خود برابر دانسته و جز [[دوستی]] [[نزدیکان]] خود [[مزد رسالت]] از آنان نخواسته بود در این‌صورت چگونه می‌توان کار آن [[مردم]] را توجیه کرد؟
[[امام سجاد]]{{ع}} در این [[خطبه]] سعی کرد تا [[مظلومیت اهل بیت]]{{عم}} را به مردم عرضه نماید تا [[روح]] [[قیام]] را در [[اهل]] [[مدینه]] [[بیدار]] کند و [[بیداری]] انقلابی آنان را ضد [[ظلم]] و [[دیکتاتوری]] [[اموی]] و [[سرکشی]] [[سفیانی]] برانگیزد.
 
در آن سال که [[والی مدینه]] [[ولید بن عتبة بن ابی سفیان]] بود مدینه اوضاع آرامی نداشت آشکارترین [[شاهد]] این وضع ناآرام سه بار [[تغییر]] [[والی]] در طی دو سال است یزید، [[ولید بن عتبه]] را از کار برکنار کرده و به‌جای او [[عثمان بن‌ محمد بن ابی سفیان]] را به امارت مدینه گمارد<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۷۹، ۴۸۰.</ref>.
عثمان برای اینکه [[لیاقت]] خود را در اداره مدینه نشان دهد و نیز بتواند کمی [[دل]] بزرگان [[شهر]] را به دست آورد گروهی از [[فرزندان]] [[مهاجران]] و [[انصار]] را به [[دمشق]] فرستاد تا [[خلیفه]] [[جوان]] را از نزدیک بینند و از هدایای او بهره‌مند گردند ولی هیأت اعزامی در [[رفتار]] یزید چیزهایی دیدند که بسیار [[زشت]] بود.
آنان چون به مدینه بازگشتند آشکارا به شتم و بیان عیب‌های یزید پرداخته و گفتند: ما از نزد کسی می‌آییم که [[دین]] ندارد، شراب می‌نوشد، طنبور می‌نوازد، [[کنیزکان]] در نزد او می‌رقصند، سگ‌بازی می‌کند و حرامیان با او شب‌نشینی دارند، ما در اینجا اعلام می‌کنیم که او را از [[خلافت]] برکنار نمودیم.
[[عبدالله بن حنظله]] گفت: اگر من جز پسرانم [[یاوری]] نیابم خود با پسرانم به [[جهاد]] با او برخواهم خواست، یزید در این [[سفر]] مرا بزرگ داشت و هدایایی به من داد و من فقط به این‌جهت که برای [[جنگ]] با او تقویت شوم آن [[هدایا]] را قبول کردم.
مردم نیز یزید را از خلافت [[خلع]] کرده و با عبدالله بن [[حنظله غسیل الملائکه]] [[بیعت]] کردند تا یزید را از [[قدرت]] ساقط کند<ref>طبری، ج۵، ص۴۸۰ و به نقل از آن در الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۰۳.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۸۵.</ref>.
 
===[[قیام]] مدینه‌===
تنها دلیل [[آگاهی]] [[مردم مدینه]] از [[انحراف]] یزید، دوری او از [[اسلام]]، [[ستم]] و [[سرکشی]] او [[انتقاد]] هیأت اعزامی از [[مدینه]] نبود آنان ستم یزید و عمالش بر مملکت اسلام، [[سختگیری]] شدید ایشان و زیر پا گذاشتن غیر قابل توجیه‌ [[محرمات الهی]] توسط آنان را لمس کرده بودند، چگونه کسی می‌توانست [[قتل]] وحشتناک [[حسین بن علی]]{{ع}} [[ریحانه پیامبر]]، و [[سرور]] جوآنان [[بهشت]]، همچنین [[اسارت]] [[زن]] و [[فرزندان]] او را توجیه کند؟ یا شراب‌خواری علنی یزید با توجه به [[نص صریح]] [[خدا]] در [[قرآن]] بر [[حرمت]] آن چگونه قابل توجیه بود؟!
علاوه اینکه [[بنی امیه]] [[کینه]] شدیدی نسبت به [[انصار]] داشتند و در آشکار نمودن آن نیز هیچگاه تردیدی به خود راه نمی‌دادند از این‌رو [[اهل]] مدینه هم در [[اخراج]] [[حاکم]] [[منصوب]] از جانب یزید تردیدی به خود راه نداده و بنی امیه را به محاصره در آوردند، [[مروان بن حکم]] [[دشمن]] خونی [[آل پیامبر]]{{صل}} چون عرصه را تنگ دید به [[امام زین العابدین]]{{ع}} [[پناهنده]] شد و از ایشان [[امان]] خواست [[امام سجاد]]{{ع}} نیز با [[چشم‌پوشی]] از همه دشمنی‌هایی که او در مواقع مختلف مانند قضیه [[دفن]] [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} یا در تنگنا قرار دادن [[امام حسین]]{{ع}} برای [[بیعت با یزید]] مرتکب شده بود درخواست [[مروان]] را [[اجابت]] فرموده و به او امان دادند.
 
چون خبر [[قیام مدینه]] به [[گوش]] یزید رسید [[مسلم بن عقبه]] را به مدینه فرستاد تا قیام [[مردم]] این [[شهر]] را [[سرکوب]] کند شهری که شهر [[پیامبر خدا]] و محل [[نزول]] [[وحی الهی]] بود، او به مسلم بن عقبه در این [[مأموریت]] [[دستورات]] خاصی داد:
- سه نوبت آنان را به [[تسلیم]] فراخوان و اگر اجابت نکردند با آنان به [[جنگ]] بپرداز و در این‌صورت تا سه [[روز]] این شهر را بر [[سپاه]] خود [[مباح]] اعلام کن، در این سه [[روز]] هرچه در این [[شهر]] از [[مال]]، [[حیوان]]، [[سلاح]] و غذا یافت شود از آن [[سپاهیان]] است<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۴۸۵؛ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۱۳.</ref>.
 
او به مسلم دستور داد تا مجروحان و فراریان از [[اهل]] [[مدینه]] را نیز به [[قتل]] برسانند<ref>طبری، ج۵، ص۴۸۴ و به نقل از آن در الکامل.</ref>.
سپاه یزید به مدینه رسید، [[جنگ]] [[سختی]] در گرفت، اهل مدینه در جنگ [[دل]] به [[مرگ]] داده و تا پای [[جان]] جنگیده و اکثر آنان به [[شهادت]] رسیدند که در میان آنان [[عبدالله بن حنظلة]] و جمعی از [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} نیز بودند، [[فرمانده سپاه]] دستور مولایش یزید را انجام داد و شهر را بر سپاه خود مباح کرد، سپاهیان به [[خانه‌ها]] [[هجوم]] آورده [[کودکان]]، [[زنان]] و [[پیران]] را یا از دم تیغ گذرانده و یا به [[اسارت]] در آوردند.
تاریخ‌نویس برجسته [[ابن کثیر]] می‌نویسد: [[مسلم بن عقبه]] (که [[مورخان]] پیش کسوت او را [[مسرف]] بن [[عقبه]] نامیده‌اند، پیر زشتکار [[جاهلی]] که [[خداوند]] رویش را [[زشت]] گرداند) سه روز [[شهر مدینه]] را به دستور یزید (که خدایش جزای خیر ندهد) بر سپاه خود مباح کرد، آنان بسیاری از اشراف و [[قرّاء]] مدینه را کشته و [[اموال]] بسیاری از آن شهر [[غارت]] کردند... زنی از اهل مدینه نزد [[ابن عقبه]] آمد و گفت: من [[کنیز]] توام و پسرم در میان [[اسیران]] است [او را [[آزاد]] کن‌]
 
مسلم گفت: پسر این [[زن]] را زود حاضر کنید، آنگاه او را گردن زد و گفت:
سرش را به مادرش بدهید، در جریان این [[اباحه]] سه‌روزه سپاهیان به زنان بسیاری نیز [[تجاوز]] نمودند تا جایی که گفته شده در آن روزها هزار زن بدون شوهر حامله شد.
مداینی از [[هشام بن حسان]] نقل می‌کند:
بعد از [[واقعه حره]] هزار زن بی‌شوهر از اهل مدینه وضع حمل کردند.
از [[زهری]] [[روایت]] شده: تعداد کشته‌شدگان روز [[حره]] از [[مردم]] سرشناس از [[مهاجران]] و [[انصار]] هفتصد نفر و از [[موالی]] که من آن را نمی‌شناختم از [[بنده]] و [[آزاد]] و دیگران ده هزار نفر بود<ref>البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۲۰؛ تاریخ الخلفا، ص۲۳۳، ولی طبری جریان اباحه سه روزه و غارت اموال و تجاوز به نوامیس را ذکر نکرده است، ج۵، ص۴۹۱ و ابن اثیر جزری نیز در کامل از او تبعیت کرده است.</ref>.
 
و [[روایت]] شده که [[سپاه شام]] وارد خانه‌ای در [[مدینه]] شدند که در آن جز زنی با طفلی خردسال نبود آنان از [[زن]] خواستند تا هرچه در [[خانه]] است برای [[غارت]] به آن نشان بدهد، زن گفت که [[مالی]] ندارد آن [[کودک]] را از دست او گرفتند و آنچنان سرش را به [[دیوار]] کوفتند که مغزش بر دیوار پخش شد<ref>تاریخ ابن عساکر، ج۱۰۷ ص۱۳؛ المحاسن و المساوی، ج۱، ص۱۰۴.</ref>.
پس از [[تصرف]] [[شهر]] برای [[مسلم بن عقبه]] تختی گذاشتند و [[اسیران]] [[اهل]] مدینه را به نزد وی آوردند، او از هرکدام از آنها این‌گونه [[طلب]] [[بیعت]] می‌نمود:
من بنده مملوک [[یزید بن معاویه]] هستم که او درباره من و [[خون]] و [[مال]] و [[خانواده]] من هرچه بخواهد می‌کند<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۹۳ و ۴۹۵ و به نقل از آن در الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۱۸؛ مروج الذهب، ج۳، ص۷۰؛ البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۲۲. در تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۱ آمده است مردان قریش را می‌آوردند و به آن می‌گفتند بیعت کن به این ترتیب که تو برده محض یزید هستی، او می‌گفت نه، در این‌صورت او را گردن می‌زدند.</ref>.
هرکس که از این نوع بیعت [[امتناع]] می‌کرد و حاضر به [[عبودیت]] یزید نشده خود را بنده [[خدای سبحان]] می‌دانست سرنوشتی جز [[مرگ]] نداشت<ref>الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۱۸؛ مروج الذهب، ج۳، ص۷۰.</ref>.
 
[[یزید بن عبدالله]] (نوه [[ام سلمه]] [[همسر گرامی پیامبر]]{{صل}}) و [[محمد بن حذیفه عدوی]] را به نزد او آوردند، او از آنان طلب بیعت کرد، آنان گفتند: ما طبق [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]]{{صل}} با یزید بیعت می‌کنیم، مسلم گفت: به [[خدا]] [[سوگند]] که‌ هرگز چنین بیعتی [[جان]] شما را [[نجات]] نخواهد داد و دستور داد تا گردن آن دو را زدند.
[[مروان بن حکم]] در آنجا حاضر بود، به مسلم گفت: [[سبحان الله]]! دو مرد از [[قریش]] آمده‌اند تا [[ایمان]] آورند و تو گردن آن را می‌زنی؟! مسلم با چوب‌دستی که به دست داشت بر پشت [[مروان]] زد و گفت: به خدا قسم که تو هم اگر [[کلامی]] مانند آنان به زبان آوری دیگر جز لحظه‌ای [[آسمان]] را نخواهی دید (یعنی کشته خواهی شد)<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۹۲ و به نقل از آن در الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۱۸.</ref>.
شخص دیگری را به نزد او آوردند گفت: من طبق [[سنت]] عمر [[بیعت]] می‌کنم، گفت: او را بکشید و او را کشتند<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۹۳؛ الاخبار الطوال، ص۲۶۵.</ref>.
[[امام زین العابدین]] را نیز به نزد [[مسلم بن عقبه]] آوردند او نیز در [[حال]] [[غضب]] بود و از آن حضرت و پدرانش [[بیزاری]] می‌جست و [[دشنام]] می‌داد، اما ناگهان چون دید که [[امام]]{{ع}} به سمت او می‌آید اندامش به لرزه افتاد و برای امام از جا برخاست و او را در کنار خود نشانید و گفت: خواسته‌هایت را از من بخواه، [[امام سجاد]]{{ع}} به [[شفاعت]] درباره کسانی که برای [[اعدام]] می‌آوردند پرداخت و کسی را شفاعت نکرد مگر اینکه شفاعتش درباره او پذیرفته شد، و پس از مدتی امام از نزد وی بازگشت.
 
بعدا به امام{{ع}} عرض شد در آن [[زمان]] که نزد مسلم بودید لب‌هایتان [[حرکت]] می‌کرد زیر لب چه می‌گفتید؟ فرمود: این [[دعا]] را می‌خواندم: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظْلَلْنَ، وَ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ مَا أَقْلَلْنَ، رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ، أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ، وَ أَدْرَأُ بِكَ فِي نَحْرِهِ، اَسْأَلُكَ أَنْ تُؤْتِيَنِي خَيْرَهُ وَ تَكْفِيَنِي شَرَّهُ}}؛
خداوندا ای [[پروردگار]] آسمان‌های هفتگانه و آنچه که بر آن [[سایه]] انداخته‌اند، ای پروردگار زمین‌های هفتگانه و آنچه که بر خود حمل می‌کنند، ای خدای محمد{{صل}} و [[خاندان]] پاکش، من از [[شر]] او به تو [[پناه]] می‌برم، و با قدرتت شرش را در حلقومش بر می‌گردانم، از تو می‌خواهم که اگر خیری در او است به من بدهی و شرش را از من بازگردانی.
به مسلم نیز گفته شد: دیدیم که تو این [[جوان]] و پدرانش را [[دشنام]] می‌دادی ولی چون او را به نزد تو آوردند بزرگش داشتی؟ گفت: این کار را از روی [[اعتقاد قلبی]] نکردم بلکه چون او را دیدم دلم از دیدنش پر از [[ترس]] شد، بدین ترتیب [[امام زین العابدین]]{{ع}} با یزید [[بیعت]] نکرد، [[علی بن عبدالله بن عباس]] نیز به همین بهانه با یزید بیعت نکرد، او به دایی‌های خود از [[قبیله کنده]] [[پناهنده]] شد و آنان به [[حصین بن نمیر]] [[نماینده]] [[مسلم بن عقبه]] گفتند: خواهرزاده ما جز به مانند [[علی بن الحسین]]{{ع}} با یزید بیعت نخواهد کرد<ref>النظریة السیاسیة لدی الامام زین العابدین، محمود بغدادی، ص۲۷۳ (از انتشارات مجمع جهانی اهل بیت{{عم}}، چاپ اول، سال ۱۴۱۵ه).</ref>.
[[مورخان]] آورده‌اند که امام زین العابدین{{ع}} بعد از [[واقعه حرة]] [[سرپرستی]] چهارصد [[زن]] از خاندان [[عبد مناف]] را بر عهده گرفت و تا خروج [[سپاه]] مسلم بن عقبه مخارج آنان را تأمین می‌نمود<ref>کشف الغمة.</ref>.
 
و به طرق مختلف آمده: هنگامی که [[مسرف بن عقبه]] به [[مدینه]] رسید به دنبال امام زین العابدین{{ع}} فرستاد و چون [[امام]]{{ع}} به نزد او آمد او را بزرگ‌ داشت و به خود نزدیک کرد و گفت: [[امیر المؤمنین]] یزید مرا به نیکویی درباره تو سفارش کرده و گفته که [[حساب]] تو را از دیگران جدا کنم...<ref>ارشاد، ج۲، ص۱۵۲.</ref>.
پرواضح است که اگر [[بیعت با یزید]] با شرط قبول [[بردگی]] و [[عبودیت]] بر [[امام سجاد]]{{ع}} عرضه می‌شد آن حضرت حتما آن را رد می‌کردند و این به معنی در غلطیدن آن حضرت در [[خون]] پاکش و این امر نیز به معنی دخول در مرحله جدیدی از [[مبارزات]] شدید در برابر [[اعمال]] سرکوبگرانه [[بنی امیه]] بود که رفته‌رفته پایه‌های دستگاه [[حاکم]] را [[متزلزل]] می‌نمود.
پس از پایان یافتن روزهای خونین [[مدینه]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[مسلم بن عقبه]] چنین گفت: خداوندا من پس از [[شهادت]] [[لا اله الا الله]] و شهادت به اینکه محمد [[بنده]] و فرستاده او است جز قتل‌عام مدینه عمل دیگری انجام نداده‌ام که آن را [[دوست]] داشته و در [[آخرت]] به آن [[امیدوار]] باشم<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۹۷ و به نقل از آن در الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۲۳.</ref>.
مسلم بن عقبه در آن [[روزگار]] بیش از نود سال داشته و با [[مرگ]] فاصله چندانی نداشت کمااینکه اندکی پس از جریان [[حرّه]] و قبل از رسیدن به [[مکه]] از [[دنیا]] رفت، او از کسانی بود که از [[اسلام]] جز پوسته ظاهری آن را [[درک]] نکرده و از [[ظواهر قرآن]] و [[احادیث]] برای توجیه زشتکاری‌های خود استفاده ابزاری می‌نمایند، او از [[دوستان]] [[مخلص]] [[معاویة بن ابی‌سفیان]] بوده و در [[جنگ صفین]] قسمتی از [[سپاه معاویه]] را در [[جنگ]] با [[خلیفه]] [[شرعی]] [[مسلمانان]] که [[امام]] [[امیر المؤمنین علی]] بن [[ابی طالب]]{{ع}} بود [[فرماندهی]] می‌کرد<ref>وقعة صفین، ص۲۰۶ و ۲۱۳؛ الاصابة، ج۳، ص۴۹۳- ۴۹۴.</ref>.
 
گویا او این [[حدیث شریف]] پیامبر اکرم{{صل}} را نشنیده بود که: هرکس اهل‌ مدینه را بترساند [[خدا]] او را بترساند و [[لعنت خدا]] و [[ملائکه]] و همه [[مردم]] بر او باد<ref>البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۲۳ این حدیث را از نسائی روایت کرده و مانند آن را احمد بن حنبل نیز روایت کرده است، در این موضوع احادیث دیگری نیز هست که برای دیدن آن می‌توان به کنز العمال، کتاب الفضائل حدیث ۳۴۸۸۶، وفاء الوفاء ۹۰ و سفینة البحار، ج۸، ص۳۸، ۳۹ به نقل از دعائم الاسلام مراجعه نمود.</ref>.
شاید هم این [[حدیث]] را شنیده بود اما چون می‌دید کسی که خود را [[خلیفه پیامبر]] می‌داند به خود [[جرأت]] داده که نوه [[پیامبر]]{{صل}} را به [[قتل]] رسانده و [[دختران پیامبر]]{{صل}} را به [[حال]] [[اسارت]] از شهری به [[شهر]] دیگر ببرد و کسی هم در برابرش زبان به [[اعتراض]] نگشاده دیگر [[مسلم بن عقبه]] برای [[تجاوز]] به [[شهر پیامبر]] از چه چیز باید می‌هراسید؟!
 
بعد از قتل‌عام [[مدینه]] و سرکوبی کامل [[نهضت]]، [[مسلم بن عقبه]] راهی [[مکه]] شد که در آن عبدالله بن زیبر [[قیام]] خود را علیه [[دستگاه اموی]] در آن شهر آشکار کرده بود، ولی [[اجل]] به مسلم بن عقبه [[امان]] رسیدن به مکه را نداد و در میان راه مرد. پس از او بنا به‌دستور یزید [[حصین بن نمیر]] [[فرماندهی سپاه]] [[اموی]] را بر عهده گرفت و چون به مکه رسید آن شهر را به محاصره در آورد و با منجنیق [[آتش]] به داخل شهر پرتاب کرد جوری که [[خانه کعبه]] به آتش کشیده شد<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۹۸ و به نقل از آن در الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۲۴ از کلبی از ابی عوانه بن الحکم، سپس روایات دیگری از ابن عمر نقل می‌کند که در جهت مبرا کردن یزید پلید سعی کرده است آتش زدن کعبه را به اطرافیان ابن زبیر نسبت دهد.</ref>.
در همین [[زمان]] که مکه در [[محاصره]] [[سپاه اموی]] بود یزید به [[درک]] [[واصل]] شد و با [[مرگ]] او حصین بن نمیر [[فرمانده سپاه]] اموی که اکنون دیگر نمی‌دانست تحت [[ولایت]] چه‌کسی باید بجنگد نشست‌هایی با [[ابن زبیر]] برقرار کرد و اظهار داشت به شرط اینکه ابن زبیر با او به [[شام]] بیاید حاضر است [[بیعت]] با او را بپذیرد اما ابن زبیر نپذیرفت و سپاه اموی به شام بازگشت.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۸۹.</ref>.
 
===[[تفرقه]] در [[خاندان]] اموی‌===
یزید در [[ربیع الاول]] سال (۶۴ه) در سن سی و هشت سالگی در منطقه‌ای به نام [[حوارین]] مرد، کارنامه [[حکومت]] سه و اندی ساله‌اش که به چندین لکه ننگ‌آلوده بود بسته شد، جنایاتی چون کشتن فرزندزاده [[رسول خدا]]، [[اسیر]] کردن [[اهل بیت]]{{عم}} [[وحی]] و [[زنان]] [[خاندان رسالت]] و از سویی قتل‌عام مدینه و خراب کردن [[کعبه]] [[شریف]].
پس از [[مرگ یزید]] [[اهل شام]] با پسرش [[معاویة بن یزید]] [[بیعت]] کردند ولی [[حکومت]] او چندان به طول نینجامید و او پس از چهل [[روز]] [[کناره‌گیری]] خود را از حکومت اعلام کرد و پس از چندی نیز در شرایط [[سختی]] از [[دنیا]] رفت.
 
پس از [[مرگ]] وی [[فرمانروایی]] [[بنی امیه]] به دو دسته تقسیم شد، گروهی طرفدار فرمانروایی [[مروان بن حکم]] بودند که این گروه متشکل از [[قبایل یمنی]] به سرکردگی [[حسان]] کلبی بود که آنان را [[کلبی‌ها]] نیز می‌نامند و در برابر آنان، قیسی‌ها به [[رهبری]] [[ضحاک بن قیس فهری]] بودند که طرفدار [[خلافت]] [[ابن زبیر]] بودند.
از ابتدای خلافت کوتاه یزید [[کلبیان]] به تدریج اهرم‌های [[قدرت]] را در دست گرفتند و فشارهای شدیدی را به قیسیان وارد آوردند، این امر به حدی [[ضحاک بن قیس]] را تحت تأثیر قرار داد که پس از مرگ یزید با ابن زبیر (که از [[عرب عدنانی]] بود) بیعت کرد، در نهایت کلبیان و قیسیان در محلی به نام ([[مرج]] راهط) در شرق [[دمشق]] با هم به [[جنگ]] پرداختند که این جنگ به [[پیروزی]] کلبیان و خلافت مروان بن حکم منجر شد و پس از آن [[شام]] نسبتا آرام گرفت.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۹۷.</ref>.
 
===افزونی مخالفت‌ها با حکومت اموی‌===
[[عبدالله بن زبیر]] مبارزه‌ای را که پس از [[مرگ معاویه]] آغاز کرده بود گسترش داد. او [[اهل]] [[حجاز]] را به بیعت با خود به‌عنوان [[خلیفه]] [[مسلمانان]] فراخواند و [[اکثریت]] قریب به اتفاق ایشان به [[دعوت]] او پاسخ مثبت دادند.
[[عراق]] نیز [[شاهد]] تحرکات تازه‌ای علیه [[حکومت اموی]] بود، گویا آن [[مردم]] که ابتدا با نامه‌های فراوان [[امام حسین]] را به سوی خود دعوت کرده و در ابتدا نماینده‌اش [[مسلم بن عقیل]] را با [[روی خوش]] استقبال کردند، ولی پس از اندک زمانی هم او و هم حسین{{ع}} را به آن صورت شرم‌آور تنها گذاشتند، اکنون از گذشته ذلت‌بار خود پشیمان شده بودند، ولی آیا تمام کسانی که در عراق تحرکات ضد شامی داشتند از روی [[پشیمانی]] از [[واقعه کربلا]] به چنین کارهایی دست می‌زدند؟
هرگز، همه آنان که بعد از [[مرگ یزید]] به تحرک و [[قیام]] دست زدند [[درد]] [[دین]] نداشتند، بعضی از آن فقط درصدد [[شکست]] [[شام]] و برگرداندن مرکزیت [[حکومت]] به [[عراق]] بودند.
در هرحال هم [[دینداران]] و هم سیاست‌بازان [[مبارزه]] خود را با [[حکومت اموی]] آشکار کردند، ولی هیچ‌کدام از آنها به نتیجه قابل ذکری در راه [[سقوط]] حکومت اموی دست نیافتند<ref>زندگانی علی بن الحسین{{ع}}، ص۹۲.</ref> [[سلیمان بن صرد]] [[رهبر]] [[توابین]] کشته شد و بقیه [[سپاه]] او به [[کوفه]] بازگشت، در این ضمن [[مختار بن ابی عبیده ثقفی]] با [[شعار]] «[[یا لثارات الحسین]]» خروج کرد.
 
مختار پس از شکست [[قیام توابین]] شروع به [[آماده‌سازی]] [[شیعیان]] نمود، او به خوبی می‌دانست که هرتحرک [[شیعی]] برای [[موفقیت]] نیازمند وجود [[رهبری]] از [[خاندان رسالت]] است و هرقیامی ناچار باید به نام یکی از افراد این [[خاندان]] باشد و چه‌کسی سزاوارتر از [[علی بن الحسین]]{{ع}}؟ و اگر [[امام سجاد]]{{ع}} [[دعوت]] مختار را رد می‌کردند دیگر چاره‌ای جر رفتن به سراغ عموی امام سجاد{{ع}} یعنی محمد بن الحنفیه برایش باقی نمی‌ماند.
اینجا بود که مختار دو [[نامه]] هم‌زمان یکی به امام سجاد{{ع}} و یکی به محمد بن الحنفیه نوشت، امام سجاد{{ع}} به صورت آشکار هیچ‌گونه تأییدی در باره مختار انجام ندادند ولی [[رضایت]] [[قلبی]] خود را از کار مختار که همان [[خون‌خواهی]] پدر شهیدش [[امام حسین]]{{ع}} بود نشان دادند، اما [[محمد بن حنفیه]] عموی امام سجاد{{ع}} در جواب سؤال هیأت اعزامی از کوفه که از [[میزان]] [[مشروعیت]] پیوستن به مختار پرسیده بودند گفت: اما آنچه گفتید درباره این کسی که شما را به خون‌خواهی ما دعوت کرده است، به [[خدا]] که من [[آرزو]] دارم [[خداوند]] به وسیله هرکس که بخواهد [[انتقام]] ما را از دشمنانمان بستاند<ref>تاریخ طبری، ج۶، ص۱۲- ۱۴ به روایت ابی مخنف، ابن نمای حلی نیز در کتاب خود شرح الثأر از پدرش روایت کرده است که مختار به مردم گفت برخیزید و به نزد امام من و خود علی بن الحسین{{ع}} بروید هنگامی که آنان بر امام سجاد{{ع}} داخل شدند و گفتند که برای چه کاری آمدند آن حضرت رو به محمد بن حنفیه کرده فرمودند ای عمو اگر غلامی زنگی بر ما اهل بیت تعصب ورزد [و برای یاری ما قیام کند] یاری او بر مردم واجب است و من مسئولیت این کار را به تو واگذار می‌کنم تا آنچه را که صلاح می‌دانی انجام دهی، مردم پس از شنیدن این سخنان در حال خارج شدن از خانه امام سجاد به یکدیگر می‌گفتند زین العابدین{{ع}} و ابن حنفیه به ما اجازه دادند. این‌روایت از کتاب فوق در بحار الانوار، ج۴۵، ص۳۶۵ نقل‌شده است.</ref>.
 
افراد آن هیأت از این [[کلام]] فهمیدند که [[ابن حنفیه]] [[حرکت]] مختار را [[تأیید]] کرده است و اینگونه بود که مختار توانست بزرگان [[شیعه]] چون ابراهیم بن مالک‌ اشتر و... را به خود جذب نماید.
مختار سرهای بریده [[عبیدالله بن زیاد]] و [[عمر بن سعد]] را برای [[امام سجاد]]{{ع}} فرستاد آن حضرت [[سجده شکر]] نموده و فرمودند:
[[سپاس]] خداوندی را که [[انتقام]] مرا از دشمنانم گرفت و [[خداوند]] به مختار جزای خیر دهد<ref>رجال کشی، ص۱۲۷، ح۲۰۳ و به نقل از آن در المختار الثقفی، ص۱۲۴.</ref>.
[[یعقوبی]] می‌نویسد: مختار سر آن [[خبیث]] (سر [[ابن زیاد]]) را برای امام سجاد{{ع}} فرستاد و به فرستاده خود دستور داد تا بعد از [[نماز ظهر]] هنگامی که غذا بر سر سفره آن حضرت گذاشته می‌شود، سر را در مقابل [[امام]]{{ع}} قرار دهد فرستاده مختار به درب [[خانه امام]] رسید [[مردم]] برای خوردن غذا بر امام داخل می‌شدند در این هنگام مرد صدایش را بلند کرد و فریاد زد: ای [[خاندان نبوت]]، ای [[معدن]] [[رسالت]] و محل فرود ملایک و جایگاه [[وحی]]، من پیک [[مختار بن ابی عبیده ثقفی]] هستم و سر عبیدالله بن زیاد را با خود آورده‌ام... دیگر در خانه‌های [[بنی هاشم]] [[زن]] علویه‌ای نماند که صدایش به ناله بلند نشد<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۹ (چاپ بیروت).</ref>.
[[مورخان]] آورده‌اند: [[امام زین العابدین]]{{ع}} از زمانی که پدر بزرگوارش به [[شهادت]] رسیده بود در [[حال]] [[خنده]] دیده نشده بود مگر در روزی که سر [[پسر مرجانه]] را دید<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۹ (چاپ بیروت).</ref>.
بعضی از مورخان نیز گفته‌اند: چون [[امام سجاد]]{{ع}} سر آن [[طاغوت]] را دید فرمود:
«[[سبحان الله]]، فقط کسی به [[دنیا]] [[مغرور]] می‌شود که نعمتی از [[خدا]] در گردنش نباشد، هنگامی که [[سر ابا عبدالله]] را به نزد [[ابن زیاد]] آوردند او مشغول خوردن نهار بود»<ref>العقد الفرید، ج۵، ص۱۴۳.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۹۸.</ref>.
 
===سال‌های [[رنج]] و ناآرامی‌===
از [[سال ۶۶]] تا ۷۵ [[هجری قمری]] برای [[شام]]، [[حجاز]] و [[عراق]] سال‌های رنج و [[ناآرامی]] بود و در این مدت این سه منطقه روی [[آسایش]] و [[آرامش]] را ندیدند، حجاز [[شاهد]] [[هجوم]] [[سپاه]] [[عبد الملک مروان]] به [[مکه]] بود که به کشته شدن [[عبدالله بن زبیر]] انجامید ولی سهم عراق از این [[نابسامانی]] بیشتر بود، البته می‌توان به [[جرأت]] گفت که آنچه بر سر [[مردم عراق]] آمد نتیجه طبیعی [[نفرین امام]] حسین{{ع}} [[سبط پیامبر]]{{صل}} بود آنجا که در [[ظهر عاشورا]] دست به [[دعا]] برداشت و به درگاه خدا عرضه داشت:
خداوندا [[باران]] آسمانت را از ایشان بدار و قحطسالی همچون قحطی [[زمان]] یوسف بر ایشان بفرست و فرزند [[قبیله ثقیف]] را بر آنان مسلط فرما تا جام‌های تلخ را به آنان بنوشاند چراکه ایشان ما را [[تکذیب]] نموده و وانهادند<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۱ و به نقل از آن در وقعة الطف، ص۲۵۴ و نزدیک به این مضمون در ارشاد، ج۲، ص۱۱۰، ۱۱۱ که در عبارت ارشاد سنین کسنی یوسف و غلام ثقیف نیست.</ref>.
و [[خداوند]] از مردم عراق که [[امام حسین]]{{ع}} را تکذیب کرده و از [[یاری]] او روی‌گردان شده بودند به دست مردی [[خشن]] و [[مستبد]] که همان [[حجاج بن یوسف ثقفی]] باشد [[انتقام]] [[سختی]] کشید، مردی که هیچگاه از [[خونریزی]] [[سیر]] نشد و به کارهایی دست یازید که دیگری را یارای انجام آن نبود<ref>حیات الحیوان، ج۱، ص۱۶۷.</ref>.
حجاج زندان‌هایی داشت که هیچ‌گونه حفاظی در برابر سرما و [[گرما]] نداشته، به شدیدترین و قساوت‌بارترین وجه در آن [[شکنجه]] می‌شدند، آنان گونه‌ای از نی را شکاف داده و به دستان [[زندانی]] می‌بستند که با کشیده شدن آن‌ تیزی نی دستان وی را مجروح می‌ساخت.
 
[[مورخان]] آورده‌اند که پنجاه هزار مرد و سی هزار [[زن]] که شانزده هزار تن از آن [[زنان]] برهنه نیز بودند در زندان‌های حجاج دار فانی را [[وداع]] کردند. در زندان‌های حجاج زنان و مردان در یک مکان نگاه داشته می‌شدند<ref>حیات الحیوان، ج۱، ص۱۷۰.</ref> و در زندان‌های او تعداد سی و سه هزار زندانی شمارش شدند که به دلیل [[جرایم اقتصادی]] یا عادی زندانی نشده بودند<ref>معجم البلدان، ج۵، ص۳۴۹.</ref>، او هنگام بازدید از [[زندان]] در پاسخ ناله‌های [[زندانیان]] می‌گفت: {{عربی|إِخْسَأُوا فِيهَا وَ لاَ تُكَلِّمُونِ}} که این بخشی از یک [[آیه قرآن]] است که خطاب [[خداوند]] به [[دوزخیان]] را بیان می‌کند که: «در آن ([[دوزخ]]) گم شوید و سخن مگویید»<ref>تهذیب التهذیب، ج۲، ص۲۱۲.</ref>.
حجاج [[زائران]] [[قبر]] [[پیامبر خدا]]{{صل}} را مسخره می‌کرد و می‌گفت: [[خدا]] مرگشان دهد، آنها دور چند تکه چوب و یک مشت استخوان پوسیده می‌گردند، چرا دور [[قصر]] [[امیر المؤمنین]] [[عبد الملک]] [[طواف]] نمی‌کنند؟! آیا نمی‌دانند که [[جانشین]] هرکس بهتر از فرستاده او است؟!<ref>شرح نهج، ج۱۵، ص۲۴۲ به نقل از کتاب افتراق هاشم و عبد شمس اثر دباس، این‌روایت قبل از شرح نهج نیز در کامل مبرد، ج۱، ص۲۲۲، سنن ابی داود، ج۴، ص۲۰۹، ابدایة و النهایة، ج۹، ص۱۳۱، النصایح الکافیه ابن عقیل به نقل از جاحظ و رسائل جاحظ، ج۲، ص۱۶ نقل شده است.</ref>
 
[[عبد الملک بن مروان]] [[پیمان]] [[خلافت]] را بعد از خود برای پسرش ولید مستحکم ساخت و درباره نیکویی با حجاج بن یوسف [[ستمگر]] به ولید سفارش اکید نمود او به ولید گفت:
حجاج را در نظر داشته باش و او را گرامی دار چراکه او کسی است که این [[منبرها]] را برای شما مهیا ساخته و چون شمشیری بر سر [[دشمنان]] تو است، هرگز به [[بدگویی]] کسی درباره او گوش نکن چراکه تو به او محتاج‌تر هستی تا او نسبت به تو، هنگامی که من از [[دنیا]] رفتم [[مردم]] را به [[بیعت]] فراخوان و هرکس سر خود را به علامت [[امتناع]] بالا برد تو [[شمشیر]] خود را فرودآور...<ref>تاریخ الخلفاء، ص۲۲۰.</ref>.
این [[وصیت]] به خوبی نشان‌دهنده میل ذاتی [[عبد الملک مروان]] به سوی [[شر]] و [[زشتی]] است که تا واپسین لحظات [[حیات]] نیز دست از آن برنمی‌دارد، به هر [[حال]] [[مرگ]] [[عبد الملک]] در [[ماه شوال]] سال (۸۶ه) واقع شد<ref>البدایة و النهایة، ج۹، ص۶۸.</ref>.
از [[حسن بصری]] درباره عبد الملک پرسیدند گفت: چه بگویم درباره کسی که یکی از گناهانش حجاج بن یوسف است<ref>مروج الذهب، ج۳، ص۹۶.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۱۰۱.</ref>.


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:151920.jpg|22px]] [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|'''پیشوایان هدایت ج۶''']]
# [[پرونده:IM010522.jpg|22px]] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|'''تاریخ اسلام بخش اول ج۲''']]
# [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[محسن میرزاپور|میرزاپور، محسن]]، [[امامت امام زین العابدین (مقاله)|'''مقاله «امامت امام زین العابدین»''']]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی''']]
# [[پرونده:1100516.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|'''درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ ‏۲۸ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۴۸

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام سجاد است. عصر امام سجاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصر امام سجاد در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام سجاد (ع) در دوران خلافت یزید به امامت رسید و دوران بحرانی خلافت عبدالله بن زبیر و مروانیان از جمله عبدالملک مروان را شاهد بود و حدود ۳۵ سال امامت کرد. آغاز امامت حضرت سجاد (ع) با شدت یافتن انحراف خاندان بنی امیه همراه بود و از این رو، روزگار آن امام همام (ع) را می‌توان دارای حساسیتی ویژه دانست. امام (ع) با تدبیر و سیاستی ویژه تعالیم راستین اسلام را بیان می‌کرد و برای حفظ مکتب از چند راه وارد شد:

  1. بیان حقایق دین در قالبی نوین و شرح و تبیین معارف الهی در قالب دعا که حاصل آن کتاب شریف صحیفه سجّادیه (زبور آل محمّد (ص)) و مناجات خمس عشر و ده‌ها دعای کوچک و بزرگ دیگر است.
  2. حفظ دستاوردهای قیام عاشورا و زنده نگه داشتن خاطره شهدا به ویژه سید الشهداء: امام از هر فرصتی برای این کار استفاده می‌کرد؛ از فردای عاشورا که در کوفه با سخنرانی خود، شهر را منقلب کرد تا روزی که با ایراد خطبه در مسجد جامع شام یزید را به وحشت انداخت و پریشان کرد.
  3. جلوگیری از وقوع انحرافات اساسی در اصول و مبانی فرهنگ اسلام و پاسخ‌گویی به شبهات وارده از سوی دشمنان و شرح و تبیین معارف قرآنی و تربیت شاگردانی والامرتبه مانند: سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، محمد بن جبیر بن مطعم، یحیی بن ام الطول و ابوخالد کابلی[۱] و ایستادن در مقابل علمای منحرف و درباری و تعلیم زهد و تقوا و عبادت و طاعت به جامعه و در یک جمله حفظ، توسعه و پیشبرد اسلام در بعد فرهنگ و دانش[۲].

اوضاع سیاسی اجتماعی عصر امام سجاد(ع)

امام سجاد(ع) عصر عاشورای سال ۶۱ق به امامت رسید، مدیریت جامعه بحران‌زده شیعه را بر عهده گرفت و مصیبت جانکاه شهادت پدر و هجده تن از برگزیدگان خاندان رسالت را تحمل کرد. یازدهم محرم سال ۶۱ق، امام سجاد(ع) همراه با زنان و کودکان مصیبت‌دیده و غارت‌شده با مظلومیت تمام به اسارت رفتند. حضرت در این دوره بسیار حساس و مهم که بر اساس نظر برخی صاحب‌نظران، به دوران اول امامت ایشان تعبیر می‌شود، به‌سان قهرمانی بزرگ با رفتار و گفتارش حماسه آفرید و همچون یک انقلابی پرخروش بر دشمن مقتدر تاخت و در برابر حاکمان ستمگر پاسخ دندان‌شکن داد و حقایق را برای مردم آشکار ساخت. دوره نخست امامت آن جناب همراه با حادثه پرماجرای اسارت از کربلا به کوفه و از آنجا به شام و مدینه آغاز شد و با استقرار خاندان نبوت در مدینه پایان پذیرفت.

در دوره دوم امامت حضرت سجاد(ع) که بیش از سی سال به طول انجامید، اهتمام ایشان بر فعالیت‌های زیربنایی بود؛ زیرا حاکمان ستمگر اموی با اعمال فشار و ایجاد خفقان، شیعیان را در وضعیت بسیار سختی قرار داده بودند، به گونه‌ای که برخی گمان کردند شیعه هیچ‌گاه نمی‌تواند خود را بازیابی کند. اگر چه تحرکاتی همچون قیام توّابین و قیام مختار ثقفی مدتی پس از عاشورای ۶۱ق، رخ نمود، ولی قتل عام بهترین بندگان خدا و جسارت‌های پی‌درپی به مقدسات مسلمانان، جرئت هرگونه حرکت سیاسی را از بیشتر مردم سلب کرده بود. از این‌رو، افراد اندکی در کنار امام باقی ماندند[۳] و در نتیجه، هرگونه اقدام مسلحانه‌ای علیه دستگاه حکومت منجر به شکست ارزیابی می‌شد[۴].

جهت‌گیری کلی سیاسی امام(ع)

مطالعه دقیق زندگی امامان معصوم(ع) نشان می‌دهد که پس از صلح امام حسن(ع) در سال ۴۰ق، اهل بیت پیامبر(ع) به این قانع نشدند که در خانه بنشینند و احکام الهی از سوی دیگران بیان شود، بلکه از همان آغازِ صلح، برنامه کلی همه امامان فراهم کردن مقدمات برای تشکیل حکومت اسلامی مورد نظرشان بود. بعد از شهادت امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) همان هدف و خط مشی کلی را ادامه داد. آن حضرت برای تشکیل حکومت الهی و عینیت بخشیدن به اسلام بیش از سی سال انواع تاکتیک‌ها و موضع‌گیرهای گوناگون را به کار بست و با سیاست و درایت، برای تأمین این هدف کلی تلاش کرد[۵].[۶]

امام سجاد(ع) و حاکمان

دوران امامت حضرت مصادف با پنج خلیفه اموی بود که عبارت‌اند از: یزید بن معاویه، معاویه بن یزید معروف به معاویه دوم، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان و ولید بن عبدالملک. مواضع امامی در برابر هریک از این خلفا، به رغم تفاوت‌های سیاسی و زمانی، عدم تقابل ظاهری بود. حضرت سیاست تقیه پیش گرفت تا بتواند به بازسازی شیعه و فرهنگ غنی اسلامی بپردازد.

موضع امام(ع) در برابر یزید

همچنین ببینید: یزید بن معاویه

امام پس از شهادت امام حسین(ع) و گذشت شش ماه از خلافت یزید به امامت رسید. آن حضرت در دوره اسارت بنا بر وظیفه حساسی که داشت پیام‌رسان اصلی واقعه کربلا بود. از این‌رو، خطبه‌های روشنگرانه امام در کوفه و شام چنان بود که یزید را در موضع انفعال قرار داد، به گونه‌ای که وی برای حفظ ظاهر، در صدد جبران خسارت و دلجویی بر آمد[۷]. اما وقتی آن حضرت در مدینه مستقر شد، بر اساس مصلحت و مقتضیات زمان تغییر روش داد و با کناره‌گیری هدفمند و مقطعی از اجتماع، مبارزه منفی را برای برنامه‌ای بلندمدت آغاز کرد[۸].[۹]

معاویة بن یزید

همچنین ببینید: معاویة بن یزید

معاویة بن یزید معروف به معاویه دوم، سومین حاکم اموی بود که پس از مرگ پدرش و حدود چهل روز یا سه ماه حکومت کردن[۱۰]، از خلافت کناره‌گیری نمود و در ۲۱ سالگی از دنیا رفت و در دمشق دفن شد[۱۱]. در مدت عمر کوتاه خلافت معاویه دوم گزارشی از موضع‌گیری خاصی از ایشان در برابر حاکم وقت به دست نیامد[۱۲].

مروان بن حکم

همچنین ببینید: مروان بن حکم

وی چهارمین حاکم اموی در دوران امامت امام سجاد(ع) است. در طول حکومت کمتر از نه ماهه‌اش (۶۴ - ۶۴ق) بیشتر درگیر با زبیریان بود و در نهایت، به طور مشکوکی درگذشت[۱۳]. در دوران کوتاه خلافت مروان، گزارش خاصی از مقابله مروان با امام سجاد(ع) در دست نیست[۱۴]

عبدالملک بن مروان

همچنین ببینید: عبدالملک بن مروان

عبدالملک، پنجمین حاکم اموی (حک: ۶۵ - ۸۶ق) بود. جامعه اسلامی در آغاز خلافت وی گرفتار اختلاف‌های درونی و تهدیدهای خارجی شد، اما مخالفان را سرکوب کرد. او در کشمکش‌های داخلی بیشتر نگران تسلط زبیریان بود. بدین سبب پس از مصالحه تاکتیکی با رومیان، حَجّاج بن یوسف را به جنگ زبیریان فرستاد و بر آنان پیروز شد[۱۵].

رفتار عبدالملک با امام سجاد(ع) فراز و نشیب داشت. در آغازین سال‌های حکومتش تا حدودی تعامل داشت[۱۶]. به گونه‌ای که وقتی حجاج پیشنهاد قتل امام را داد[۱۷]، عبدالملک وی را از ریختن خون بنی عبدالمطلب بر حذر داشت[۱۸]، ولی پس از مدتی رفتار خود را تغییر داد. او در رویکرد جدیدش، فرمان داد آن حضرت را دست بسته به مرکز حکومت بیاورند[۱۹]. دوره خلافت او سخت‌ترین دوره برای شیعیان، به ویژه امام زین العابدین(ع) بود. در میان عاملان او، حجاج بن یوسف و هشام بن اسماعیل بیش از دیگران امام و شیعیان را آزردند[۲۰]

ولید بن عبدالملک

همچنین ببینید: ولید بن عبدالملک

ششمین حاکم اموی (حکومت: ۸۶ ق - ۹۶ق)[۲۱] انسانی جبّار و لجوج بود و هنگام عصبانیت اختیار از کف می‌داد و به سرانجام کار نمی‌اندیشید. در ریختن خون مخالفان بی‌باک بود و با اندک گمان یا تهمتی آنان را می‌کشت[۲۲]. گزارشی از ارتباط مستقیم میان امام سجاد(ع) و ولید در دست نیست، ولی امام در دوره حکومت ولید به شهادت رسید که بنا بر اعتقاد بسیاری از نویسندگان شیعی، ولید به طور مستقیم یا غیر مستقیم در شهادت آن حضرت دخالت داشت[۲۳].[۲۴]

امام سجاد(ع)، قیام‌ها و شورش‌ها

پس از حادثه عاشورا، انگیزه‌های مختلف باعث شد تا قیام‌ها و شورش‌هایی در مناطق مختلف علیه نظام حاکم پدید آید و خلافت ستمگر اموی را به چالش کِشد. در ادامه برای دستیابی به حقیقت یا فهم بهتر چگونگی و چرایی مواضع امام سجاد(ع) در برابر جنبش‌های یادشده مطالبی خواهد آمد.

واقعه حَرّه

همچنین ببینید: واقعه حَرّه

از جمله اقدامات جنایتکارانه دولت اموی سرکوب وحشیانه مردم مدینه در سال ۶۳ق است که به اعتبار محل وقوع آن به واقعه حرّه واقم[۲۵] شهرت دارد[۲۶]. مردم مدینه به رهبری عبدالله پسر حنظله غسیل الملائکه[۲۷] امویان را در خانه مروان بن حکم محاصره کردند و با خفت و خواری از مدینه بیرون راندند[۲۸]. بدین سبب، لشکر شام به فرماندهی مسلم بن عُقبه به مدینه حمله کرد و پس از کشتار بسیاری از مردم و بزرگان مدینه، اموال ساکنان مدینه به غارت رفت و نوامیس مردم هتک حرمت شد[۲۹].

برآورد گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که قیام مدینه یک نهضت ضد اموی بود که انگیزه تعلقات دینی از شاخصه‌های اصلی آن به شمار می‌رود. از یک سو رهبران آن برخی عابدان و زاهدان حرم نبوی بودند و آن سوی دیگر، دشمن بی‌رحمی بود که جسم و جان امام سجاد(ع) از ستم او نسبت به تشنه‌لبان عاشورا مجروح بود. پرسش این است که چرا امام سجاد (ع) به عنوان وارث خون امام حسین(ع) و مصداق روشن اهل بیت(ع)، با آن قیام همراهی نکرد؟ باید گفت: در صورتی انتظار همراهی یا تأیید امام از یک قیام، منطقی است که هویت و اهداف قیام با آموزه‌های اصیل اسلام و مکتب تشیع همسو باشد و از نظر افراد انسانی و موقعیت زمانی و مکانی نیز تأیید شده باشد، اما قیام مدینه به لحاظ هویتی معیارهای یک نهضت دین‌مدارانه بر اساس اندیشه اهل بیت(ع) را نداشت؛ زیرا افزون بر آنکه مشورتی با امام انجام نگرفت[۳۰]، عبدالله بن زبیر فرصت را مغتنم شمرد و رهبری قیام را در دست گرفت. با این حساب، قیامی همنوا با خط فکری زبیریان پدید آمد که آنان نیز در انحراف از اندیشه اصیل اسلامی و کینه‌توزی به خاندان رسول خدا(ص) دست کمی از بنی‌امیه نداشتند. نکته دیگر اینکه قیام یادشده به لحاظ موقعیت مکانی و زمانی نیز مناسب نبود. از این رو، امام زین العابدین(ع) در قیام مردم مدینه حاضر نشد و با کوچیدن به اطراف مدینه از اتهام در شورش رهایی یافت[۳۱].

قیام توابین

همچنین ببینید: قیام توابین

نهضت توابین در ۲۶ ربیع الثانی سال ۶۵ق، در کوفه میان شیعیان پشیمان از عدم حضور در کربلا، به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و سپاه شام، به منظور انتقام از قاتلان امام حسین(ع) و یارانش برپا شد. سپاهیان دو گروه در «عَین الوَرده»[۳۲] به هم رسیدند و در یک جنگ سه روزه سپاه ۴ هزار نفری توبه کنندگان به رغم پیروزی‌های آغازین، در حلقه انبوه سربازان شامی گرفتار شد و در نبردی نابرابر، بسیاری از آنان، از جمله سلیمان به شهادت رسیدند و باقی‌مانده آنان به کوفه بازگشتند[۳۳].

با توجه به وضعیت بسیار سخت آن دوره، انتظار موضعی آشکار از سوی امام در قبال تحرکات سیاسی توابین منطقی به نظر نمی‌رسد. بدین سبب در منابع کهن اخباری مبنی بر رد یا تأیید آشکار این نهضت در دست نیست[۳۴].

قیام مختار

همچنین ببینید: قیام مختار

این قیام از قیام‌های مهم پس از واقعه عاشوراست که برای ایجاد عدالت اجتماعی و انتقام از قاتلان امام حسین(ع) در سال ۶۶ق، به رهبری مختار بن ابی‌عبید ثقفی شکل گرفت. در این قیام بسیاری از قاتلان و حاضران در حادثه عاشورا، از جمله عبیدالله بن زیاد، شمر بن ذی الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد به هلاکت رسیدند[۳۵]. سرانجام مختار پس از شانزده ماه حکومت بر کوفه به دست مصعب بن زبیر شکست خورد و همراه با شمار بسیاری از یارانش به شهادت رسید[۳۶]. درباره مختار و انگیزه او از قیام و نیز موضع امام سجاد(ع) درباره این نهضت قضاوت‌های گوناگون شده است.

از نگاه ایشان، مختار شخصیتی دینی، شجاع، معتقد به امامت امام سجاد(ع) و مجاهد گفته می‌شود و اخبار مذمت مختار را جعلی می‌داند یا در توجیه آن می‌گویند: چون حکومت دست بنی‌امیه بوده است، ناگزیر امامان از روی تقیه درباره مختار بدگویی کرده‌اند. بدین صورت روایاتی که در مذمت مختار ذکر شده است، بیانگر نظر واقعی ائمه(ع) نیست. در مقابل این گروه پُرشمار، دسته اندکی درباره ایمان و یقین مختار تردید دارند[۳۷]. قیام مختار و موضع امام سجاد(ع) در برابر آن از موضوعات پیچیده تاریخی است. نظر به ماهیت شیعی قیام مختار و اخبار رسیده مبنی بر شخصیت وی و شعارهای مقدسی چون: «یا لَثاراتِ الحُسَین(ع)» برای نهضت که به منزله بیانیه و رمز حرکت است، می‌توان حدس زد که امام سجاد(ع) کلیت و اصل آن را مانند هر قیام دیگری که علیه ظلم باشد، تأیید کرده است[۳۸]، اما به لحاظ مسائل سیاسی و حساسیت شدید حکومت نسبت به آن حضرت، این موضوع هیچ‌گاه علنی نشد و انتخاب محمد بن حنفیه بـه عنوان رهبر معنوی، یک جایگزینی آگاهانه و بر محور استراتژی تقیه انجام گرفت[۳۹].

شورش ابن زبیر

همچنین ببینید: عبدالله بن زبیر بن عوام

پس از مرگ معاویه در سال ۶۰ق و به حکومت رسیدن یزید، عبدالله بن زبیر کـه خود را شایسته خلافت می‌دانست، با یزید بیعت نکرد و با کوچیدن به سوی حرم امن الهی (مکه) جان خود را از خطر نجات داد. او پس از حادثه عاشورا، فرصت را مغتنم شمرد و ضمن تمجید از امام حسین(ع) عده‌ای را در نافرمانی از حاکمیت با خود همراه کرد[۴۰]. لشکر شام پس از واقعه حرّه و پیروزی بر مدینه، به دستور یزید به مکه حمله برد، ولی خبر مرگ یزید آنان را غافلگیر کرد و ناگزیر به شام بازگشتند. با انتشار خبر هلاکت یزید، مردم حجاز، یمن، عراق، مصر و خراسان با فرزند زبیر بیعت کردند و بدین ترتیب عبدالله بن زبیر بیش از هشت سال (۶۵ - ۷۳) بر بیشتر بلاد اسلامی حکومت کرد. وی سرانجام در سال ۷۳ق، پس از درگیری شدید با حجاج بن یوسف که به هتک حرمت حرم الهی انجامید، کشته شد[۴۱].

توقع همکاری یا تأیید امام سجاد(ع) نسبت به قیام‌هایی منطقی است که ماهیت شیعی داشته باشد، اما عبدالله بن زبیر دغدغه دین نداشت، بلکه آن را ابزاری در خدمت حکومت می‌دانست، بدین جهت، دلیلی برای همکاری امام سجاد(ع) با این حرکت وجود نداشت[۴۲].

شورش خوارج

همچنین ببینید: شورش خوارج

در ماجرای حکمیت، خوارج هر دو سوی آن را کافر و قتل آنان را واجب می‌دانستند[۴۳]. آنان پس از شهادت امام علی(ع)، حکومت امویان را نامشروع شمردند و در مواقع مختلف، به ویژه پس از مرگ معاویه دست به شورش زدند[۴۴]. خوارج کوته‌بینانی بودند که پوسته دین را می‌دیدند و از حقیقت و درک معانی آن عاجز بودند. امام علی(ع) آنان را «شرار الناس» وصف کرد[۴۵] و امام سجاد(ع) در شورش آنان نیز مثل فتنه ابن زبیر سکوت نمود. تبیین و ارزیابی چنین موضعی از سوی امام چندان مشکل نیست؛ زیرا ماهیت خوارج روشـن اسـت و بـا ایـن اوصاف، امام سجاد(ع) نمی‌توانست حرکت آنان را تأیید کند[۴۶].

شورش ابن اشعث

همچنین ببینید: دیر جماجم

این حرکت در سال‌های ۸۰ تا ۸۳ ق، به رهبری فرزند اَشعَث کِندی که خود از عاملان دستگاه حکومت بود، به سبب اختلافات درون‌گروهی میان ابن اشعث و حَجّاج بن یوسف ثقفی به وجود آمد و سرانجام در منطقه «دَیر جَماجِم»[۴۷] با پیروزی حجاج به پایان رسید[۴۸]. اگرچه حضور پررنگ فقها و قاریان قرآن و نیز برخی نامداران شیعه، مثل «کمیل بن زیاد نخعی»[۴۹] در سپاه ابن اشعث، به قیام او رنگ دینی می‌داد، ولی آنچه از متون تاریخی به دست می‌آید، افزون بر نارضایتی اقشار مردم از ظلم و بی‌عدالتی، قدرت‌طلبی عبدالرحمان و اختلاف او با حجاج نیز از عوامل اصلی این شورش بود.

بنابراین، نمی‌توان آن را حرکتی دینی در راستای برقراری حاکمیت حق دانست. به خصوص که سابقه دشمنی رهبر این حرکت با اهل بیت(ع) روشن بود و خاندان او در شهادت امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) نقش اساسی و مستقیم داشتند[۵۰]. از این رو، امام سجاد(ع) همچون شورش‌های دیگر که هر دو سوی آن باطل بودند، وارد این نزاع نشد[۵۱].

منابع

  1. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲
  2. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
  3. میرزاپور، محسن، مقاله «امامت امام زین العابدین»، دانشنامه کلام اسلامی
  4. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
  5. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه

پانویس

  1. ↑ شیخ کشی، ابن عمرو، محمد، رجال کشی، ص۱۰۷؛ کوفی، حسین بن سعید، کتاب الزهد، ص۱۰۴- با اندکی اختلاف در اسامی؛ مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، ص۸ و ۶۱ با قدری اختلاف در اسامی افراد-؛ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۲.
  2. ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص۱۳۷-۱۳۹؛ فرهنگ شیعه، ص ۱۰۶؛ میرزاپور، محسن، امامت امام زین العابدین، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۴۳۶؛ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۲۵۴.
  3. ↑ ر.ک: مفید (منسوب)، الاختصاص، ص۶۴.
  4. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۸۷.
  5. ↑ خامنه‌ای، پژوهشی در زندگانی امام سجاد(ع)، ص۴ - ۸.
  6. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۸۸.
  7. ↑ طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۶۱ - ۴۶۲؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۸ – ۴۰.
  8. ↑ ر.ک: آقا سیدمحمد قاری، سیره امام سجاد(ع) در برخورد با سلاطین اموی، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی امام سجاد(ع)، ج۱، ص۱۴۶ - ۱۵۳.
  9. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۸۹.
  10. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۹.
  11. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ص۱۹۶.
  12. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۸۹.
  13. ↑ بنا بر برخی نقل‌ها وی علاوه بر آنکه خالد بن یزید را از ولایتعهدی برکنار کرد او را تحقیر هم می‌نمود از این رو مادر خالد (آن زمان همسر مروان شده بود)، او را به قتل رساند (ر.ک: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۷، ص۲۶۳ - ۲۶۲).
  14. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۰.
  15. ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ص۳۱۴ - ۳۱۵؛ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۵۰.
  16. ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۳، ص۲۹۹؛ شهید اول، البیان، ص۱۸۵.
  17. ↑ راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۵۶.
  18. ↑ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۳۲۳.
  19. ↑ طبری شیعی، عیون المعجزات، ص۱۲۵؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۱، ص۳۷۲؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۸۸.
  20. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۰.
  21. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶۳، ص۱۸۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۶، ص۴۹۶ - ۵۰۲.
  22. ↑ ر.ک: طبری، تاریخ، ج۶، ص۴۲۳؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص۲۷۴.
  23. ↑ صدوق، الاعتقادات، ص۹۸.
  24. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۱.
  25. ↑ نام سنگستانی سیاه رنگ در شرق مدینه و چون این قیام در این سرزمین رخ داد به آن حرّه واقم گفتند. ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۹.
  26. ↑ طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۸۷.
  27. ↑ حنظله از شهدای جنگ احد است که در صبحگاه شب زفافش خود را به میدان مبارزه رساند و وقتی به شهادت رسید رسول خدا(ص) فرمود: «من مشاهده کردم که فرشتگان او را غسل می‌دادند»، بدین جهت او را غسیل الملائکه گفتند (ر.ک: واقدی، المغازی، ج۱، ص۲۷۴).
  28. ↑ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام (تاریخ خلفا)، ص۵۷۴.
  29. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۵۰.
  30. ↑ اگرچه بلعمی می‌گوید مردم مدینه برای بیعت نزد علی بن الحسین(ع) رفتند، او اجابت نکرد و به ینبع در بیرون مدینه کوچید (ر.ک: بلعمی، تاریخ نامه طبری، ج۴، ص۷۱۸)؛ ولی برخی محققان معتقدند بلعمی تنها کسی است که چنین نظری داشته است (ر.ک: واسعی، واقعه حره رویارویی ارزش‌های دینی و سنت‌های جاهلی، ص۱۰۱).
  31. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۲.
  32. ↑ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵۲؛ رأس العین نام شهری از شهرهای جزیره (در شمال شرقی سوریه)؛ ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۸۰.
  33. ↑ طبری، تاریخ، ج۵، ص۵۹۵ - ۶۰۵.
  34. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۴.
  35. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۵۸ - ۲۵۹؛ مقریزی، امتاع الأسماء، ج۱۲، ص۲۵۱.
  36. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.
  37. ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۴۲.
  38. ↑ در روایتی آمده است که امام سجاد(ع) خطاب به محمد بن حنفیه فرمود: «اگر برده زنگی نسبت به ما تعصب به خرج داده باشد بر مردم واجب است او را یاری کنند.»... (ر.ک: ابن نما، ذوب النضار، ص۹۷).
  39. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۵.
  40. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۹۸.
  41. ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۳۱۴ - ۳۱۵.
  42. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۶.
  43. ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ص۱۱۴ - ۱۱۶.
  44. ↑ ر.ک: طبری، تاریخ، ج۵، ۱۶۵؛ مرتضی عاملی، علی(ع) و الخوارج، ج۲، ص۵۱.
  45. ↑ سیدرضی، نهج البلاغه، شرح محمد عبده، ج۲، ص۸.
  46. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۷.
  47. ↑ در هفت فرسخی کوفه، ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۵۰۳.
  48. ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۳۱۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۳۱.
  49. ↑ طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۵۰.
  50. ↑ کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۷.
  51. ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۹۸.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=عصر_امام_سجاد&oldid=1327449»