غنیمت در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
| موضوع مرتبط = غنیمت | | موضوع مرتبط = غنیمت | ||
| عنوان مدخل = غنیمت | | عنوان مدخل = غنیمت | ||
| مداخل مرتبط = [[غنیمت در قرآن]] - [[غنیمت در فقه سیاسی]] - [[غنیمت در فقه اسلامی]] - [[غنیمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | | مداخل مرتبط = [[غنیمت در قرآن]] - [[غنیمت در فقه سیاسی]] - [[غنیمت در فقه اسلامی]] - [[غنیمت در معارف و سیره امام کاظم]] - [[غنیمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در سخنان خویش از بیت المال به «مغانم» تعبیر کرده و [[حاکم اسلامی]] را [[مسئول]] آن دانسته است. ایشان در هنگام بیان | [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در سخنان خویش از بیت المال به «مغانم» تعبیر کرده و [[حاکم اسلامی]] را [[مسئول]] آن دانسته است. ایشان در هنگام بیان شرایط حاکم می‌فرماید: «سزاوار نیست [[بخیل]] بر ناموس، [[خون]]، غنیمت‌ها و درآمدهای [[مسلمانان]] [[ولایت]] یابد. [[احکام]] و [[امامت]] آنان را عهده دار شود تا بر مال‌های آنها [[حریص]] گردد»<ref>{{متن حدیث|وَ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْكَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِينَ الْبَخِيلُ فَتَكُونَ فِي أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۳۱.</ref>؛ در این فراز، از «بیت المال» [[مسلمین]] به «مغانم» تعبیر شده است. مغانم، جمع مغنم است. مغنم و غنیمت به یک معنا است<ref>صحاح اللغه، واژه غنم، ج۵، ص۱۹۹۹.</ref>. راغب در مفردات در واژه غنم گوید: غنم (گوسفند) معروف است.... غنم، [[دست]] یابی به گوسفند است. سپس به کار رفته در آنچه از جهت [[دشمنان]] و غیر آنان به دست آمده است. [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref> و مغنم، آن چیزی است که به غنیمت گرفته می‌شود و جمع آن مغانم است. که خداوند می‌فرماید: {{متن قرآن|فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ}}<ref>«غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است» سوره نساء، آیه ۹۴.</ref>.<ref>راغب، مفردات، ص۳۶۶.</ref> | ||
غنیمت را به معنای فایده دانسته‌اند<ref>تهذیب الأسماء و اللغات، جزء دوم از قسم دوم، ص۶۴؛ ریاض السالکین، ج۲، ص۱۵۸.</ref> که در برابر آن غرم و [[زیان]] است. و این معنا در [[کلام]] علی{{ع}} آمده است. آنجا که می‌فرماید: «زیرا [[مسلمان]]... به مسابقه دهنده‌ای می‌ماند که [[دوست]] دارد در همان آغاز مسابقه، [[پیروز]] شود تا سودی به دست آورد و ضرری متوجه او نگردد»<ref>{{متن حدیث|فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ... كَانَ كَالْفَالِجِ الْيَاسِرِ الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ يُدْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَمُ}}؛ نهج البلاغه، خطبۀ ۲۳، ترجمه دشتی، ص۶۸.</ref>؛ | غنیمت را به معنای فایده دانسته‌اند<ref>تهذیب الأسماء و اللغات، جزء دوم از قسم دوم، ص۶۴؛ ریاض السالکین، ج۲، ص۱۵۸.</ref> که در برابر آن غرم و [[زیان]] است. و این معنا در [[کلام]] علی{{ع}} آمده است. آنجا که می‌فرماید: «زیرا [[مسلمان]]... به مسابقه دهنده‌ای می‌ماند که [[دوست]] دارد در همان آغاز مسابقه، [[پیروز]] شود تا سودی به دست آورد و ضرری متوجه او نگردد»<ref>{{متن حدیث|فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ... كَانَ كَالْفَالِجِ الْيَاسِرِ الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ يُدْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَمُ}}؛ نهج البلاغه، خطبۀ ۲۳، ترجمه دشتی، ص۶۸.</ref>؛ | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
ولی از جهت اصطلاح، میان غنیمت و فیء تفاوت قائل شده‌اند. در تعریف غنیمت نوشته‌اند: «غنیمت آن چیزی است که از [[اموال]] [[کفار]] به واسطه [[جنگ]] به طور قهری گرفته می‌شود»<ref>{{عربی|"الغنیمة ما أخذ من مال الکفار قهرا بالقتال"}}؛ابن قدامه، المغنی، ج۱۲، ص۷۴۲.</ref> | ولی از جهت اصطلاح، میان غنیمت و فیء تفاوت قائل شده‌اند. در تعریف غنیمت نوشته‌اند: «غنیمت آن چیزی است که از [[اموال]] [[کفار]] به واسطه [[جنگ]] به طور قهری گرفته می‌شود»<ref>{{عربی|"الغنیمة ما أخذ من مال الکفار قهرا بالقتال"}}؛ابن قدامه، المغنی، ج۱۲، ص۷۴۲.</ref> | ||
این تعریف در بیشتر [[ | این تعریف در بیشتر منابع [[شیعه]] و [[سنی]] آمده است. در [[مجمع البیان]] می‌نویسد: «غنیمت آن چیزی است که از اموال کفار [[حربی]] به جنگ گرفته می‌شود و آن [[هبه]] [[خداوند]] به [[مسلمانان]] است. و فیء چیزی است که بدون جنگ گرفته شود. این، نظر عطاء، [[شافعی]] و سفیان است و همین از [[امامان]] ما نقل شده است»<ref>{{عربی|"الغنیمة: ما أخذ من اموال اهل الحرب من الکفار بقتال و هی هبة من الله تعالی، للمسلمین، و الفیء ما أخذ بغیر قتال و هو قول عطاء و مذهب الشافعی و سفیان و هو المروی عن ائمتنا{{عم}}"}}؛ مجمع البیان، ج۳-۴، ص۵۴۳.</ref>. | ||
واقعیت آن است که آنچه در [[روایات]] ما وارد شده معنای فیء است. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: «فیء اموالی است که برای آن خونی ریخته نشده و کسی کشته نشده. [[انفال]] نیز مانند آن است، بلکه [[انفال]] به منزله فیء است»<ref>{{متن حدیث|الْفَيْءُ مَا كَانَ مِنْ أَمْوَالٍ لَمْ يَكُنْ فِيهَا هِرَاقَةُ دَمٍ أَوْ قَتْلٌ وَ الْأَنْفَالُ مِثْلُ ذَلِكَ هُوَ بِمَنْزِلَتِهِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۶۸.</ref>. | |||
در روایتی که در رساله [[محکم و متشابه]] وارد شده از [[امام علی]]{{ع}} آورده است که یکی از چهار مورد [[خمس]]، غنائمی است که [[مسلمانان]] از [[مشرکان]] به دست می‌آورند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۶۱.</ref>؛ اما در این جا و در موارد دیگر، [[غنیمت]] به روشنی تعریف نشده است. شاید چون معنای آن روشن بوده از ذکر آن | در روایتی که در رساله [[محکم و متشابه]] وارد شده از [[امام علی]]{{ع}} آورده است که یکی از چهار مورد [[خمس]]، غنائمی است که [[مسلمانان]] از [[مشرکان]] به دست می‌آورند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۶۱.</ref>؛ اما در این جا و در موارد دیگر، [[غنیمت]] به روشنی تعریف نشده است. شاید چون معنای آن روشن بوده از ذکر آن چشم پوشی شده است. در نامه [[مالک اشتر]] برابر نقل [[تحف العقول]]، غنیمت در برابر فیء و درآمد [[بیت المال]] قرار گرفته است و حضرت از مالک می‌خواهد به نیروهای [[ارتش]] توجهی ویژه داشته باشد و افزون بر غنیمت، سهمی از فیء به آنها بدهد تا بهتر در یاری‌اش بکوشند: «سپاهیانت را به همان بهره غنیمت که میان آنها تقسیم می‌شود، وامگذار، بلکه با هر غنیمتی بهره‌ای از آنچه [[خداوند]] به مسلمانان بازگردانده [فیء] عنایت کن، تا [[یاری]] آنها را جلب نمایی و انگیزه بازگشت آنان به یاری خدا و دینش گردد»<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ لَا تَكِلَنَّ جُنُودَكَ إِلَى مَغْنَمٍ وَزَّعْتَهُ بَيْنَهُمْ بَلْ أَحْدِثْ لَهُمْ مَعَ كُلَّ مَغْنَمٍ بَدَلًا مِمَّا سِوَاهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ تَسْتَنْصِرُ بِهِمْ بِهِ وَ يَكُونُ دَاعِيَةً لَهُمْ إِلَى الْعَوْدَةِ لِنَصْرِ اللَّهِ وَ لِدِينِهِ}}؛ مدیریت و سیاست، ص۹۴.</ref>. | ||
در عین اینکه تفاوت غنیمت و فیء را می‌پذیریم، تعریف غنیمت را کامل نمی‌دانیم؛ زیرا این تعریف، وجه غالب غنیمت را در بر می‌گیرد و غنیمتی را که از جنگ با باغیان به دست می‌آید شامل نمی‌شود؛ از این رو در کتاب موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}} آمده است. «غنیمت چیزی است که آن را مسلمانان از [[اموال]] جنگجویان با [[جنگ]] به گونه قهر و غلبه گرفته‌اند»<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۴۸۲.</ref>. و یا به گفته میرزای قمی، [[غنائم]] آن چیزی است که به گونه قهری با [[شمشیر]] و به اذن امام گرفته شود<ref>غنائم الایام، ج۴، ص۲۸۳.</ref>. | |||
در | درباره [[غنایم]] دو نکته شایسته یادآوری است: | ||
# غنیمت، [[هدیه]] [[الهی]]: از [[روایات]] گوناگونی که در منابع شیعه و سنی نقل شده استفاده می‌شود که بهره بردن از غنائم بر [[پیامبران]] گذشته [[حرام]] بوده و بر [[پیامبر اسلام]] و [[مسلمانان]] [[حلال]] شده است؛ از این رو در [[مجمع البیان]] از آن به «هدیه الهی به مسلمانان» تعبیر کرده است. [[امام باقر]]{{ع}} از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «غنیمت‌ها برای من [[حلال]] شده و برای هیچ [[پیامبری]] پیش از من حلال نشده است»<ref>{{متن حدیث| وَ أُحِلَّتْ لِيَ الْمَغَانِمِ وَ لَمْ تُحْلِلْ لِنَبِيٍّ كَانَ قَبْلِي }}؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۲؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۶، ص۲۹۱.</ref>. در مناظره [[مرد]] [[یهودی]] با علی{{ع}} نیز این نکته آمده است که مرد یهودی می‌گوید به [[موسی]] «من و سلوی» داده شده؛ آیا به محمد مانند آن داده شده؟ علی{{ع}} می‌فرماید: آری به محمد چیزی داده شده که [[برتر]] از من و سلوی است؛ زیرا [[خداوند عزوجل]]، غنائم را برای وی و امتش حلال کرده است و برای هیچ کسی پیش از او حلال نکرده است و این برتر از من و سلوی است<ref>الاحتجاج، ج۱، ص۳۲۵.</ref>. [[انفال]] را به معنای غنیمت دانسته‌اند و درباره [[شأن نزول]] [[سوره انفال]] دو نظر هست: اول این که وقتی مسلمانان دربارۀ غنائم [[جنگ بدر]] [[اختلاف]] کردند، [[آیات]] اولیه [[سوره]] نازل شد و همه غنائم و انفال ویژه رسول خدا{{صل}} شد، سپس [[آیه خمس]] نازل شد و بخشی از آن به [[مجاهدان]] اختصاص یافت<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۲.</ref>. دیگر آنکه چون غنائم و نفل بر امت‌های گذشته حرام بود، درباره آن از رسول خدا{{صل}} پرسیدند و [[خداوند]] آن را بر پیامبر اسلام و مسلمانان<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۳؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۴۴.</ref> حلال کرد. | |||
# [[غلول]] و [[سرقت]] از [[غنائم]]: غُلول به معنای [[خیانت]] است<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۱۰۶.</ref> و به خیانت پنهانی در [[بیت المال]] و [[اموال عمومی]] اطلاق می‌شود<ref>کافی، ج۵، ص۱۲۶؛ معانی الأخبار، ص۲۱۱: {{عربی|کل شیء غل من الإمام فهو سحت}}.</ref>. همچنین به معنای برداشت از غنائم پیش از تقسیم آن می‌باشد<ref>ر.ک: مجله حوزه، ش۷۴، ص۱۵۸، مقاله «اسلام در برخورد با ثروت‌های باد آورده».</ref>. [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در [[جنگ‌ها]] به ویژه در [[جنگ]] «حنین» از [[مسلمانان]] خواست که هر کس [[مالی]] از غنائم برداشته، حتی نخ و سوزن، آن را باز گرداند<ref>بحار الأنوار، ج۶۷، ص۱۸۱؛ شرح الأخبار، ج۳، ص۲۴۰؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۱۴۳.</ref> و [[آیه]] غلول {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«هیچ پیامبری را نسزد که خیانت ورزد؛ و هر کس خیانت کند در رستخیز آنچه را خیانت ورزیده است، (با خود) خواهد آورد؛ آنگاه به هر کس (پاداش) هر چه کرده است تمام داده خواهد شد و بر آنان ستم نخواهد رفت» سوره آل عمران، آیه ۱۶۱.</ref> در [[قرآن کریم]] درباره قطیفه سرخی که در [[جنگ بدر]] گم شده بود نازل گردید <ref>التبیان، ج۳، ص۳۴.</ref>. | |||
از [[حضرت علی]]{{ع}} سخنانی درباره غلول نقل شده است. آن حضرت از [[پیامبر]] نقل می‌کند که حضرت فرمود: «برترین اعمال نزد [[خدا]] [[ایمانی]] است که تردیدی در آن نباشد و [[جنگی]] است که خیانتی در [[غنیمت]] آن راه نیابد»<ref>{{متن حدیث|أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِيمَانٌ لَا شَكَ فِيهِ وَ غَزْوٌ لَا غُلُولَ فِيهِ}}؛ مفید، الأمالی، ص۹۹.</ref> | |||
علی{{ع}} مردی را که زره [[طلحه]] را در [[جنگ جمل]] دزدیده بود به دادگاه کشاند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۰۹.</ref>. از سخنی که از حضرت نقل شده استفاده می‌شود که غلول در کلام امیرالمؤمنین{{ع}} تنها به معنای سرقت از غنائم نیست، بلکه سرقت از اموال عمومی است. حضرت می‌فرماید: «چهار گروه هستند که دست آنها قطع نمی‌شود: کسی که به سرعت، [[مال]] [[مردم]] را بدزدد [قاپ [[زن]]]، کسی که در اموال عمومی [[خیانت]] کند، کسی که از غنیمت بدزدد و [[دزدی]] اجیر؛ زیرا خیانت است»<ref>{{متن حدیث|أَرْبَعَةٌ لَا قَطْعَ عَلَيْهِمْ الْمُخْتَلِسُ وَ الْغُلُولُ وَ مَنْ سَرَقَ مِنَ الْغَنِيمَةِ وَ سَرِقَةُ الْأَجِيرِ فَإِنَّهَا خِيَانَةٌ}}؛ استبصار، ج۴، ص۲۴۱؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۷۲.</ref>؛ | |||
بنابراین، دزدی از [[امام]] و اموال عمومی، غلول نامیده می‌شود و ویژه غنائم نیست. پیامبر{{صل}} می‌فرماید: «هر سریه‌ای که بدون اجازه امام حرکت کند، آنچه از [[اموال]] به دست آورد [[غلول]] است»<ref>التبیان، ج۵، ص۷۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۴۸۷ - ۴۹۳.</ref> | |||
== غنیمت در اصطلاح فقهی == | |||
در کلمات [[فقها]] غنیمت در دو معنای خاص و عام به کار رفته است. معنای خاص آن عبارت است از آنچه [[مجاهدان]] با قهر و غلبه و جنگیدن از [[کفار]] [[حربی]] به چنگ می‌آورند و معنای عام آن عبارت است از مطلق فوایدی که به دست می‌آید؛ خواه با کار و تجارت یا حیازت (حیازت) یا [[نبرد]] با کفار حربی یا غیر آنها. موضوع سخن معنای نخست است. | |||
غنیمت شامل همه [[اموال]] کفار حربی؛ اعم از منقول و غیر منقول می‌شود. به قول اکثر فقها، در جنگ با باغیان (= خروج کنندگان بر امام [[معصوم]]{{ع}}) آن مقدار از اموال موجود در دستشان در میدان [[جنگ]] که به چنگ سپاهیان [[حق]] می‌افتد، غنیمت به شمار می‌رود ([[باغی]]). فدیه (فدیه) و وجه المصالحه‌ای که [[مشرکان]] می‌دهند نیز غنیمت محسوب می‌گردد<ref>الروضة البهیة، ج ۲، ص۶۵؛ کشف الغطاء، ج ۴، ص۱۹۸؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۴۷.</ref> | |||
==[[تقسیم غنائم]]== | آیا اموال کافرانی که در پی [[ترس]] از سپاهیان اسلام و پا به فرار گذاشتن بر جای می‌گذارند و [[رزمندگان]] [[اسلام]] به آنها دست می‌یابند، غنیمت محسوب می‌شود؟ برخی آن را غنیمت دانسته‌اند<ref> تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰؛ جامع المقاصد، ج ۳، ص۴۰۱.</ref>؛ لیکن برخی دیگر آن را [[فیء]] و از [[انفال]] دانسته‌اند که از آنِ [[رسول خدا]]{{صل}} و پس از ایشان از آنِ [[ائمه]]{{عم}} است<ref>المبسوط، ج ۲، ص۶۴.</ref>؛ چنان که اموال غیر منقولی که بدون جنگیدن به دست رزمندگان اسلام می‌افتد نیز فیء و از انفال است<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص۱۱۹.</ref>. | ||
آیا اموالی که در جنگ بدون اذن امام{{ع}} از کفّار حربی به چنگ [[مسلمانان]] می‌افتد غنیمت به شمار می‌آید یا از انفال است؟ مشهور آن را از انفال می‌دانند<ref>الروضة البهیة، ج ۲، ص۶۵؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۱۹۸؛ جواهرالکلام، ج ۱۶، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.</ref>. | |||
[[مالی]] که [[کافر حربی]] آن را از [[مسلمان]] یا کسی که مالش [[محترم]] است، مانند [[ذمّی]]، [[غصب]] کرده و به دست سپاهیان اسلام افتاده است، [[غنیمت]] به شمار نمی‌رود؛ بلکه باید به مالکش بر گردد<ref>مصباح‌الفقیه، ج ۱۰، ص۱۴.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)| فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵]]، ص۶۰۹ - ۶۱۳.</ref> | |||
== اقسام [[غنائم]] == | |||
[[غنائم جنگی]] که در [[نبرد]] با [[کفار]] با [[اجازه]] [[رهبر]] و [[امام]] [[مسلمانان]] به دست می‌آید، سه قسم است: | |||
# اموال منقول: این نوع از [[غنایم]] دو گونه است: یا تملک آن برای مسلمان صحیح است و یا صحیح نیست. نوع نخست، بدون [[شک]] غنیمت محسوب و میان [[مجاهدان]] تقسیم می‌شود<ref>جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۴۷.</ref>. نوع دوم بدون شک غنیمت به شمار نمی‌رود، مانند شراب و خوک. آنچه از نوع خوک است باید نابود گردد و آنچه از نوع شراب می‌باشد جایز است آن را برای فایده حلالش ـ از قبیل تبدیل آن به سرکه ـ نگه دارند<ref>جامع المقاصد، ج ۳، ص۴۰۱.</ref>. | |||
# اموال غیر منقول: زمین‌هایی که در حال فتح و [[پیروزی]] سپاهیان اسلام آباد بوده و به دست آنان افتاده است، از آنِ همه [[مسلمانان]] تا [[روز قیامت]] است و اختصاص به احدی ندارد<ref>جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۶ ـ ۱۵۷.</ref>. | |||
به قول مشهور، در این نوع غنیمت نیز خمس [[واجب]] است؛ بلکه بر آن ادعای [[اجماع]] شده است.<ref>مستمسک العروة، ج ۹، ص۴۴۴.</ref> البته در خمس پرداختی [[اختلاف]] است که آیا از حاصل [[زمین]]، جدا و پرداخت می‌شود<ref>تحریر الاحکام، ج ۴، ص۴۸۲.</ref> یا از خود زمین<ref>الوسیلة، ص۲۰۲؛ المبسوط، ج ۲، ص۲۸.</ref> و یا [[حاکم اسلامی]] مخیر میان آن دو است.<ref>قواعدالاحکام، ج۱، ص۴۹۲؛ شرائع الاسلام، ج ۱، ص۲۴۵.</ref> برخی، [[خمس]] را در اموال غیر منقول واجب ندانسته‌اند<ref>الحدائق الناضرة، ج ۱۲، ص۳۲۴ ـ ۳۲۷؛ مستند العروة (الخمس)، ص۱۴.</ref>. | |||
# [[اسیران]] که به دو دسته تقسیم می‌شوند: | |||
## [[زنان]] و بچه‌ها که پس از دستگیری، [[حکم]] [[اسیر]] را داشته و کسی [[حق]] ندارد آنها را بکشد. به [[اسارت]] رفتن برای جلوگیری از کشته شدن آنها است و آنان با [[زندگی]] در خانه مسلمانان با آداب اسلامی آشنا می‌شوند و می‌‌توانند [[مسلمان]] شوند و به [[آزادی]] برسند. [[اسلام]] در موارد گوناگون، [[مردم]] را به آزادی آنها [[تشویق]] کرده است. علی{{ع}} هزار برده را با پولی که با کار به دست آورده بود [[آزاد]] کرد. | |||
## مردان جنگجوی بالغ هستند و اینان نیز دو گروهند: | |||
### کسانی هستند که در هنگام درگیری و عملیات [[جنگی]] اسیر شده‌اند. حکم آنها در [[اختیار]] امام است که ممکن است آنها را بکشد یا برده بداند. | |||
### کسانی هستند که پس از پایان عملیات، [[اسیر]] شوند. درباره آنان یکی از سه [[حکم]] جاری می‌شود: [[بردگی]]، [[آزادی]]، بازخرید. رهبر [[جامعه]] برابر [[مصالح مسلمانان]] یکی از این سه حکم را جاری می‌کند<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۶۹؛ خلاف، ج۴، ص۱۸۹؛ مقنعه، ص۲۸۷؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۴۰۵-۴۰۱.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)| فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵]]، ص۶۰۹ – ۶۱۳؛ [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۴۹۳ - ۴۹۴.</ref> | |||
== [[تقسیم غنائم]] == | |||
پیش از تقسیم غنائم، بخشی از آنها به مصارف ذیل می‌رسد: | پیش از تقسیم غنائم، بخشی از آنها به مصارف ذیل می‌رسد: | ||
#[[انتخاب امام]]: [[رهبر]] [[مسلمانان]] می‌تواند [[اموال]] برگزیده را برای خود بردارد که به آن «[[صفی]]» یا «[[صفو]] اموال» گفته می‌شود. [[شیخ مفید]] می‌گوید [[امام حق]] دارد بیش از صفو [[انتخاب]] و [[نیازهای مالی]] خود را برطرف کند، گر چه این نیاز که برابر [[مصالح مسلمانان]] است، همه [[غنائم]] را در برگیرد<ref>مقنعه، ص۲۸۷.</ref>. | # [[انتخاب امام]]: [[رهبر]] [[مسلمانان]] می‌تواند [[اموال]] برگزیده را برای خود بردارد که به آن «[[صفی]]» یا «[[صفو]] اموال» گفته می‌شود. [[شیخ مفید]] می‌گوید [[امام حق]] دارد بیش از صفو [[انتخاب]] و [[نیازهای مالی]] خود را برطرف کند، گر چه این نیاز که برابر [[مصالح مسلمانان]] است، همه [[غنائم]] را در برگیرد<ref>مقنعه، ص۲۸۷.</ref>. | ||
#سلب؛ منظور از آن، [[اموال شخصی]] جنگجویان [[دشمن]] است؛ مانند [[لباس]]، [[شمشیر]] و [[زره]] در صورتی که [[امام]] در آغاز [[جنگ]] آن را شرط کرده باشد. سلب، پیش از [[تقسیم غنائم]] به افراد داده می‌شود و خمسی به آن تعلق نمی‌گیرد<ref>خلاف، ج۴، ص۱۸۵-۱۸۶.</ref>. چنانچه دو نفر در کشتن کسی شرکت داشته باشند. بنابر فرمایش علی{{ع}}، سلب وی میان آن دو تقسیم می‌شود<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۴۸۳.</ref>. | # سلب؛ منظور از آن، [[اموال شخصی]] جنگجویان [[دشمن]] است؛ مانند [[لباس]]، [[شمشیر]] و [[زره]] در صورتی که [[امام]] در آغاز [[جنگ]] آن را شرط کرده باشد. سلب، پیش از [[تقسیم غنائم]] به افراد داده می‌شود و خمسی به آن تعلق نمی‌گیرد<ref>خلاف، ج۴، ص۱۸۵-۱۸۶.</ref>. چنانچه دو نفر در کشتن کسی شرکت داشته باشند. بنابر فرمایش علی{{ع}}، سلب وی میان آن دو تقسیم می‌شود<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۴۸۳.</ref>. | ||
#[[رضخ]]: سهمی از غنائم که برای [[زنان]]، [[بردگان]] و [[کفار]] همکار، تعیین می‌شود که پیش از تقسیم، از اصل غنائم برداشت می‌شود<ref>خلاف، ج۴، ص۱۹۸.</ref>. عرب‌های بیابانی در اصل [[غنیمت]] سهم ندارند و سهمی از غنیمت به عنوان رضخ به آنان داده می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۴؛ شیخ طوسی، نهایه، ص۲۹۹.</ref>. | # [[رضخ]]: سهمی از غنائم که برای [[زنان]]، [[بردگان]] و [[کفار]] همکار، تعیین می‌شود که پیش از تقسیم، از اصل غنائم برداشت می‌شود<ref>خلاف، ج۴، ص۱۹۸.</ref>. عرب‌های بیابانی در اصل [[غنیمت]] سهم ندارند و سهمی از غنیمت به عنوان رضخ به آنان داده می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۴؛ شیخ طوسی، نهایه، ص۲۹۹.</ref>. | ||
#نفل و [[جعل]]: نفل آن است که امام برای بخشی از [[مجاهدان]]، غنیمت بیشتری تعیین کند؛ مانند این که در عملیات ویژه‌ای شرکت داشته یا در فتح قلعه‌ای و یافتن راهی کمک کرده باشند. [[شیخ طوسی]] بر این [[باور]] است که بهتر است نفل از اصل غنیمت برداشت شود؛ اما ممکن است آن را از اموال خود؛ مانند [[انفال]] و فیء بپردازد و گفته شده که از ۵/۴ غنائم داده می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۶۸.</ref>. | # نفل و [[جعل]]: نفل آن است که امام برای بخشی از [[مجاهدان]]، غنیمت بیشتری تعیین کند؛ مانند این که در عملیات ویژه‌ای شرکت داشته یا در فتح قلعه‌ای و یافتن راهی کمک کرده باشند. [[شیخ طوسی]] بر این [[باور]] است که بهتر است نفل از اصل غنیمت برداشت شود؛ اما ممکن است آن را از اموال خود؛ مانند [[انفال]] و فیء بپردازد و گفته شده که از ۵/۴ غنائم داده می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۶۸.</ref>. | ||
[[اهل سنت]] آن را پس از برداشت [[خمس]]، از ۵/۴ غنائم قرار داده‌اند<ref>ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷.</ref>. | [[اهل سنت]] آن را پس از برداشت [[خمس]]، از ۵/۴ غنائم قرار داده‌اند<ref>ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷.</ref>. روایتی در این باره از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نقل شده که می‌فرمودند: «نفل پس از جداسازی خمس پرداخت می‌شود»<ref>{{متن حدیث|لا نفل إلا بعد الخمس}}؛ ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۹۷.</ref>. | ||
روایتی در این باره از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نقل شده که می‌فرمودند: «نفل پس از جداسازی خمس پرداخت می‌شود»<ref>{{متن حدیث|لا نفل إلا بعد الخمس}}؛ ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۹۷.</ref>. | |||
مخارج جمع‌آوری، [[حفظ]] و [[تقسیم غنائم]] نیز از اصل [[غنیمت]] برداشت می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۰.</ref>. پس از کسر آنچه گذشت، [[غنائم]] در برگیرندۀ [[اموال منقول]] و [[اسیران]] می‌شود به پنج قسم تقسیم می‌شود، ۵/۱ آن [[خمس]] نامیده می‌شود که از آن [[امام]] [[مسلمانان]] است و بقیه آن میان [[مجاهدان]] و شرکت کنندگان در [[جنگ]] تقسیم می‌شود. درباره شیوه تقسیم، چنین نقل شده است: «علی{{ع}} همیشه برای سواره، سه سهم قرار می‌داد و برای پیاده یک سهم»<ref>{{متن حدیث|أَنَّ عَلِيّاً{{ع}} كَانَ يَجْعَلُ لِلْفَارِسِ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْماً}}؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸-۸۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۴۸۵.</ref>. | مخارج جمع‌آوری، [[حفظ]] و [[تقسیم غنائم]] نیز از اصل [[غنیمت]] برداشت می‌شود<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۰.</ref>. پس از کسر آنچه گذشت، [[غنائم]] در برگیرندۀ [[اموال منقول]] و [[اسیران]] می‌شود به پنج قسم تقسیم می‌شود، ۵/۱ آن [[خمس]] نامیده می‌شود که از آن [[امام]] [[مسلمانان]] است و بقیه آن میان [[مجاهدان]] و شرکت کنندگان در [[جنگ]] تقسیم می‌شود. درباره شیوه تقسیم، چنین نقل شده است: «علی{{ع}} همیشه برای سواره، سه سهم قرار می‌داد و برای پیاده یک سهم»<ref>{{متن حدیث|أَنَّ عَلِيّاً{{ع}} كَانَ يَجْعَلُ لِلْفَارِسِ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْماً}}؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸-۸۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۴۸۵.</ref>. | ||
برابر آنچه از علی{{ع}} نقل شده، اگر کسی در جنگ بیش از دو اسب داشت، سهمی برای آنها در نظر گرفته نمی‌شود <ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸.</ref>. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از علی{{ع}} نقل شده که آن حضرت ۵/۴ غنیمت را برای جنگجویان قرار می‌داد؛ دو سهم برای سواره و یک سهم برای پیاده<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۸۷.</ref>. [[شیخ طوسی]] میان روایاتی که می‌گوید: [[فارس]]، دو سهم دارد و آنچه از علی{{ع}} نقل شده که فارس، سه سهم دارد این گونه جمع کرده است که دو سهم در صورتی است که یک اسب داشته باشد، و سه سهم آن گاه است که وی دو اسب داشته باشد؛ خود و هر یک از اسب‌هایش سهم می‌برند و برای بیش از دو اسب نیز سهمی نیست<ref>استبصار، ج۴، ص۴.</ref>. | برابر آنچه از علی{{ع}} نقل شده، اگر کسی در جنگ بیش از دو اسب داشت، سهمی برای آنها در نظر گرفته نمی‌شود<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸.</ref>. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از علی{{ع}} نقل شده که آن حضرت ۵/۴ غنیمت را برای جنگجویان قرار می‌داد؛ دو سهم برای سواره و یک سهم برای پیاده<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۸۷.</ref>. [[شیخ طوسی]] میان روایاتی که می‌گوید: [[فارس]]، دو سهم دارد و آنچه از علی{{ع}} نقل شده که فارس، سه سهم دارد این گونه جمع کرده است که دو سهم در صورتی است که یک اسب داشته باشد، و سه سهم آن گاه است که وی دو اسب داشته باشد؛ خود و هر یک از اسب‌هایش سهم می‌برند و برای بیش از دو اسب نیز سهمی نیست<ref>استبصار، ج۴، ص۴.</ref>. | ||
در [[جواهر الکلام]] بر دو سهم داشتن سواره ادعای [[اجماع]] کرده است و سه سهم را به [[فقهای اهل سنت]] نسبت داده است<ref>جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۱.</ref>. دربارۀ این که آیا جز کسانی که در جنگ شرکت کرده‌اند افراد دیگری هم سهم می‌برند، آنچه از علی{{ع}} نقل شده مبهم است. | در [[جواهر الکلام]] بر دو سهم داشتن سواره ادعای [[اجماع]] کرده است و سه سهم را به [[فقهای اهل سنت]] نسبت داده است<ref>جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۱.</ref>. دربارۀ این که آیا جز کسانی که در جنگ شرکت کرده‌اند افراد دیگری هم سهم می‌برند، آنچه از علی{{ع}} نقل شده مبهم است. | ||
| خط ۶۶: | خط ۷۵: | ||
در جمع میان این [[روایت]] و آنچه از علی{{ع}} نقل شد، [[شیخ طوسی]] دو وجه ذکر کرده است: | در جمع میان این [[روایت]] و آنچه از علی{{ع}} نقل شد، [[شیخ طوسی]] دو وجه ذکر کرده است: | ||
#علت [[محرومیت]] آنان این است که پس از حرکت به سوی دارالاسلام این [[قوم]] به آنها ملحق شدند؛ در نتیجه از اصل غنیمت محروم هستند؛ اما آنچه [[پیامبر]]{{صل}} به آنها داده، تبرعی بوده است. | # علت [[محرومیت]] آنان این است که پس از حرکت به سوی دارالاسلام این [[قوم]] به آنها ملحق شدند؛ در نتیجه از اصل غنیمت محروم هستند؛ اما آنچه [[پیامبر]]{{صل}} به آنها داده، تبرعی بوده است. | ||
#روایت امام صادق{{ع}} ناظر به کسانی است که [[شاهد]] جنگ بودند گرچه در درگیری شرکت نکردند؛ مانند گروه‌هایی که برای [[احتیاط]] آماده می‌شوند؛ ولی نیازی به ورود به عملیات نمی‌شود در نتیجه آنان سهم می‌برند؛ مانند آنچه از حضرت نقل شده است که بچه‌ای که در [[دارالحرب]] متولد شود سهم می‌برد<ref>إستبصار، ج۳، ص۲.</ref>. در نتیجه اختلافی میان دو روایت نیست. ظاهراً شیخ طوسی در هر دو توجیه، بخش دوم روایت را مربوط به جنگجویان دانسته است. | # روایت امام صادق{{ع}} ناظر به کسانی است که [[شاهد]] جنگ بودند گرچه در درگیری شرکت نکردند؛ مانند گروه‌هایی که برای [[احتیاط]] آماده می‌شوند؛ ولی نیازی به ورود به عملیات نمی‌شود در نتیجه آنان سهم می‌برند؛ مانند آنچه از حضرت نقل شده است که بچه‌ای که در [[دارالحرب]] متولد شود سهم می‌برد<ref>إستبصار، ج۳، ص۲.</ref>. در نتیجه اختلافی میان دو روایت نیست. ظاهراً شیخ طوسی در هر دو توجیه، بخش دوم روایت را مربوط به جنگجویان دانسته است. | ||
توجیه سومی نقل شده است که منظور از {{متن حدیث|هَؤُلَاءِ الْمَحْرُومُونَ}} این است که آنان از [[ثواب]] [[جهاد]] محروم هستند؛ اما به آنها سهمی از غنائم داده می‌شود<ref>کافی، ج۵، ص۴۵، «حاشیه»، به نقل از مرآة العقول؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۰.</ref>. | توجیه سومی نقل شده است که منظور از {{متن حدیث|هَؤُلَاءِ الْمَحْرُومُونَ}} این است که آنان از [[ثواب]] [[جهاد]] محروم هستند؛ اما به آنها سهمی از غنائم داده می‌شود<ref>کافی، ج۵، ص۴۵، «حاشیه»، به نقل از مرآة العقول؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۰.</ref>. | ||
| خط ۷۷: | خط ۸۶: | ||
اگر این [[حدیث]] را ملاک قرار دهیم، معنای دیگری نیز برای آن می‌‌توان بیان کرد و آن این است که آنان از [[غنائم]] جنگ جمل محروم بودند؛ اما آنچه به آنان داده شد، از [[بیت المال]] [[بصره]] بود؛ زیرا [[روایت]] شده که حضرت بیت المال بصره را میان [[اصحاب]] خود به گونه مساوی تقسیم کرد و ۵۰۰ درهم نیز مانند دیگران برای خود قرار داد. مردی آمد و گفت: سهم من از نوشته‌ات افتاده. حضرت این ۵۰۰ درهم را به او داد<ref>مفید، الجمل، ص۴۰۲.</ref>. در این گزارش آمده آن حضرت اموالی را میان اصحاب خود یا جنگجویان تقسیم کرد؛ بنابراین کسانی که دیر رسیدند آنان هم سهم بردند. | اگر این [[حدیث]] را ملاک قرار دهیم، معنای دیگری نیز برای آن می‌‌توان بیان کرد و آن این است که آنان از [[غنائم]] جنگ جمل محروم بودند؛ اما آنچه به آنان داده شد، از [[بیت المال]] [[بصره]] بود؛ زیرا [[روایت]] شده که حضرت بیت المال بصره را میان [[اصحاب]] خود به گونه مساوی تقسیم کرد و ۵۰۰ درهم نیز مانند دیگران برای خود قرار داد. مردی آمد و گفت: سهم من از نوشته‌ات افتاده. حضرت این ۵۰۰ درهم را به او داد<ref>مفید، الجمل، ص۴۰۲.</ref>. در این گزارش آمده آن حضرت اموالی را میان اصحاب خود یا جنگجویان تقسیم کرد؛ بنابراین کسانی که دیر رسیدند آنان هم سهم بردند. | ||
نکته شایان [[تأمل]] این است: روایاتی که برای بچۀ متولد شده در [[سرزمین]] [[جنگ]]، سهم در نظر گرفته، ذکر نکرده است که از غنائم سهم می‌برد، بلکه دو روایت از علی{{ع}} نقل شده، در یکی می‌گوید: سهمی برای او در نظر گرفته می‌شود<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۹.</ref>. در روایتی دیگر تصریح می‌کند که از فیء به او داده می‌شود: «[[امام صادق]] از پدرانش نقل کرده که علی{{ع}} فرمود: هرگاه بچه‌ای در [[سرزمین]] [[جنگی]] متولد شود، برای او از آنچه [[خدا]] به [[مسلمانان]] باز گرداند قسمتی داده می‌شود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ{{عم}} أَنَّ عَلِيّاً{{ع}} قَالَ: إِذَا وُلِدَ الْمَوْلُودُ فِي أَرْضِ الْحَرْبِ قُسِمَ لَهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ}}؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، | نکته شایان [[تأمل]] این است: روایاتی که برای بچۀ متولد شده در [[سرزمین]] [[جنگ]]، سهم در نظر گرفته، ذکر نکرده است که از غنائم سهم می‌برد، بلکه دو روایت از علی{{ع}} نقل شده، در یکی می‌گوید: سهمی برای او در نظر گرفته می‌شود<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۹.</ref>. در روایتی دیگر تصریح می‌کند که از فیء به او داده می‌شود: «[[امام صادق]] از پدرانش نقل کرده که علی{{ع}} فرمود: هرگاه بچه‌ای در [[سرزمین]] [[جنگی]] متولد شود، برای او از آنچه [[خدا]] به [[مسلمانان]] باز گرداند قسمتی داده می‌شود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ{{عم}} أَنَّ عَلِيّاً{{ع}} قَالَ: إِذَا وُلِدَ الْمَوْلُودُ فِي أَرْضِ الْحَرْبِ قُسِمَ لَهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ}}؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۸.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)| فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵]]، ص۶۰۹ – ۶۱۳؛ [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۴۹۴ ـ ۴۹۹.</ref> | ||
==[[غنائم]] [[باغیان]]== | == [[غنائم]] [[باغیان]] == | ||
مسلمانانی که علیه [[حاکم]] بحق مسلمانان [[قیام]] می‌کنند، تنها آن بخش از [[اموال]] آنان که در محدوده درگیری و [[جنگ]] است به عنوان غنائم برداشته می‌شود و آنچه در منزل‌های آنان است از آن خود آنهاست. [[زنان]] و [[فرزندان]] آنان [[اسیر]] نمی‌شوند و [[اموال غیر منقول]] آنها به [[ورثه]] شان می‌رسد. | مسلمانانی که علیه [[حاکم]] بحق مسلمانان [[قیام]] می‌کنند، تنها آن بخش از [[اموال]] آنان که در محدوده درگیری و [[جنگ]] است به عنوان غنائم برداشته می‌شود و آنچه در منزل‌های آنان است از آن خود آنهاست. [[زنان]] و [[فرزندان]] آنان [[اسیر]] نمی‌شوند و [[اموال غیر منقول]] آنها به [[ورثه]] شان می‌رسد. | ||
| خط ۸۶: | خط ۹۵: | ||
در روایتی دیگر می‌فرماید: «آنچه [[اهل بغی]] برای [[جنگ]] آورده‌اند از: [[مال]]، [[سلاح]]، اسب، کالا، [[حیوان]]، [[غلام]]، [[کنیز]]، کم و زیاد، همه فیء است که [[خمس]] آن برداشته می‌شود و تقسیم می‌گردد. همان‌گونه که غنائم [[مشرکان]] تقسیم می‌شود»<ref>{{متن حدیث|مَا أَجْلَبَ بِهِ أَهْلُ الْبَغْيِ مِنْ مَالٍ وَ سِلَاحٍ وَ كُرَاعٍ وَ مَتَاعٍ وَ حَيَوَانٍ وَ عَبْدٍ وَ أَمَةٍ وَ قَلِيلٍ وَ كَثِيرٍ فَهُوَ فَيْءٌ يُخَمَّسُ وَ يُقْسَمُ كَمَا تُقْسَمُ غَنَائِمُ الْمُشْرِكِينَ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۶.</ref> | در روایتی دیگر می‌فرماید: «آنچه [[اهل بغی]] برای [[جنگ]] آورده‌اند از: [[مال]]، [[سلاح]]، اسب، کالا، [[حیوان]]، [[غلام]]، [[کنیز]]، کم و زیاد، همه فیء است که [[خمس]] آن برداشته می‌شود و تقسیم می‌گردد. همان‌گونه که غنائم [[مشرکان]] تقسیم می‌شود»<ref>{{متن حدیث|مَا أَجْلَبَ بِهِ أَهْلُ الْبَغْيِ مِنْ مَالٍ وَ سِلَاحٍ وَ كُرَاعٍ وَ مَتَاعٍ وَ حَيَوَانٍ وَ عَبْدٍ وَ أَمَةٍ وَ قَلِيلٍ وَ كَثِيرٍ فَهُوَ فَيْءٌ يُخَمَّسُ وَ يُقْسَمُ كَمَا تُقْسَمُ غَنَائِمُ الْمُشْرِكِينَ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۶.</ref> | ||
بنابر این آنچه به عنوان جنگ آورده‌اند، میان جنگجویان تقسیم می‌شود و آنچه جدای از منطقه [[جنگی]] بوده به آنها باز گردانده می‌شود. از حضرت نقل شده که فرمود: «آنچه خانه‌ها از مال آنها دارد برای آنان است و آنچه برای جنگ بر ضد شما در [[سپاه]] آنان است، آن برای شما [[غنیمت]] است»<ref>{{متن حدیث|ما أوت الدیار من مالهم فهو لهم، و ما أجلبوا به علیکم فی عسکرهم فهو لکم مغنم}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبدالرزاق، ج۱۰، ص۱۲۳.</ref> | بنابر این آنچه به عنوان جنگ آورده‌اند، میان جنگجویان تقسیم می‌شود و آنچه جدای از منطقه [[جنگی]] بوده به آنها باز گردانده می‌شود. از حضرت نقل شده که فرمود: «آنچه خانه‌ها از مال آنها دارد برای آنان است و آنچه برای جنگ بر ضد شما در [[سپاه]] آنان است، آن برای شما [[غنیمت]] است»<ref>{{متن حدیث|ما أوت الدیار من مالهم فهو لهم، و ما أجلبوا به علیکم فی عسکرهم فهو لکم مغنم}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبدالرزاق، ج۱۰، ص۱۲۳.</ref>. | ||
برابر این [[حدیث]]، می‌‌توان گفت آنچه در احادیثی نقل شده که حضرت با [[اهل بصره]] جنگید و [[اموال]] آنها را رها کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۶.</ref>، منظور اموالی است که در منازل آنها بوده نه آنچه در [[لشکرگاه]] بوده. آنچه از [[مروان بن حکم]] نقل شده نیز به همین معنا است که گفته است: «هنگامی که علی{{ع}} ما را در [[بصره]] [[شکست]] داد، اموال ما را برگرداند. هر کسی [[گواهی]] اقامه کرد به او داد و کسی که گواهی اقامه نمی‌کرد او را قسم می‌داد. گوینده‌ای به او گفت: فیء و [[اسیران]] را میان ما تقسیم کن؛ چون بسیار تکرار کردند، فرمود: کدام یک از شما [[ام المؤمنین]] را در سهم خود قرار می‌دهد؟ پس از ادعای خود دست برداشتند» <ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۵.</ref>. | برابر این [[حدیث]]، می‌‌توان گفت آنچه در احادیثی نقل شده که حضرت با [[اهل بصره]] جنگید و [[اموال]] آنها را رها کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۶.</ref>، منظور اموالی است که در منازل آنها بوده نه آنچه در [[لشکرگاه]] بوده. آنچه از [[مروان بن حکم]] نقل شده نیز به همین معنا است که گفته است: «هنگامی که علی{{ع}} ما را در [[بصره]] [[شکست]] داد، اموال ما را برگرداند. هر کسی [[گواهی]] اقامه کرد به او داد و کسی که گواهی اقامه نمی‌کرد او را قسم می‌داد. گوینده‌ای به او گفت: فیء و [[اسیران]] را میان ما تقسیم کن؛ چون بسیار تکرار کردند، فرمود: کدام یک از شما [[ام المؤمنین]] را در سهم خود قرار می‌دهد؟ پس از ادعای خود دست برداشتند»<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۵.</ref>. | ||
بر این اساس، نقل شده است که علی{{ع}} همه آنچه از خانه‌های [[اهل]] [[نهروان]] به دستش رسید به آنها بازگرداند و دیگی باقی ماند که تا دو ماه آن را معرفی میکرد؛ و سپس آن را مردی گرفت و چنانچه صاحب [[مال]] کشته شده بود آن را به ورثه‌اش می‌داد<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبد الرزاق، ج۱۰، ص۱۲۲.</ref>. | بر این اساس، نقل شده است که علی{{ع}} همه آنچه از خانه‌های [[اهل]] [[نهروان]] به دستش رسید به آنها بازگرداند و دیگی باقی ماند که تا دو ماه آن را معرفی میکرد؛ و سپس آن را مردی گرفت و چنانچه صاحب [[مال]] کشته شده بود آن را به ورثه‌اش می‌داد<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبد الرزاق، ج۱۰، ص۱۲۲.</ref>. | ||
در [[روایات]] گوناگونی وارد شده که این [[سیره علی]]{{ع}} از باب [[منت]] بوده آن گونه که [[رسول خدا]]{{صل}} بر [[مردم]] [[مکه]] منت نهاد و آنها را [[آزاد]] اعلام کرد. و این بدان جهت بود که [[آینده]] [[شیعیان]] گرفتار [[دشمنان]] نشوند و آنان را [[اسیر]] ننمایند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۷-۹۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، | در [[روایات]] گوناگونی وارد شده که این [[سیره علی]]{{ع}} از باب [[منت]] بوده آن گونه که [[رسول خدا]]{{صل}} بر [[مردم]] [[مکه]] منت نهاد و آنها را [[آزاد]] اعلام کرد. و این بدان جهت بود که [[آینده]] [[شیعیان]] گرفتار [[دشمنان]] نشوند و آنان را [[اسیر]] ننمایند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۷-۹۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۴۹۹ - ۵۰۲.</ref> | ||
==دیگر [[احکام]]== | == دیگر [[احکام]] == | ||
بهتر است [[غنایم]] در همان جبهه نبرد تقسیم شود و تأخیر قسمت بدون [[عذر]] [[کراهت]] دارد.<ref>مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۱۶۶</ref> | بهتر است [[غنایم]] در همان جبهه نبرد تقسیم شود و تأخیر قسمت بدون [[عذر]] [[کراهت]] دارد.<ref>مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۱۶۶.</ref>. | ||
آیا غنایم به محض به چنگ آوردن از [[کافر]] به [[ملک]] مشاع مستحقان آن در می‌آید یا تملک آن متوقف بر قسمت غنیمت و جدا کردن سهم هر یک از مستحقان است؟ مسئله اختلافی است. قول دوم به مشهور نسبت داده شده است | آیا غنایم به محض به چنگ آوردن از [[کافر]] به [[ملک]] مشاع مستحقان آن در می‌آید یا تملک آن متوقف بر قسمت غنیمت و جدا کردن سهم هر یک از مستحقان است؟ مسئله اختلافی است. قول دوم به مشهور نسبت داده شده است<ref>مسالک الافهام، ج ۱، ص۳۶۰؛ مفتاح الکرامة، ج ۷، ص۴۶ ـ ۴۷.</ref>. | ||
چنانچه در میان غنایم اموالی باشد که [[زکات]] به آنها تعلّق می‌گیرد، [[وجوب]] زکات منوط به گذشت[[سال]] است؛ لیکن در اینکه مبدأ سال [[زمان]] به غنیمت گرفتن [[اموال]] است یا زمان قسمت، [[اختلاف]] است. بنابر قول مشهور که تملّک را از [[زمان]] قسمت می‌دانند، مبدأ سال، زمان قسمت خواهد بود، بر خلاف قول دیگر<ref>مسالک الافهام، ج ۱، ص۳۶۰؛ مفتاح الکرامة، ج ۷، ص۴۶ ـ ۴۷</ref> | چنانچه در میان غنایم اموالی باشد که [[زکات]] به آنها تعلّق می‌گیرد، [[وجوب]] زکات منوط به گذشت[[سال]] است؛ لیکن در اینکه مبدأ سال [[زمان]] به غنیمت گرفتن [[اموال]] است یا زمان قسمت، [[اختلاف]] است. بنابر قول مشهور که تملّک را از [[زمان]] قسمت می‌دانند، مبدأ سال، زمان قسمت خواهد بود، بر خلاف قول دیگر<ref>مسالک الافهام، ج ۱، ص۳۶۰؛ مفتاح الکرامة، ج ۷، ص۴۶ ـ ۴۷.</ref>. | ||
هر گونه | هر گونه تصرف در [[غنیمت]] پیش از تقسیم آن جز برای [[امام]]{{ع}} جایز نیست؛ لیکن استفاده از آن در حدّ نیاز و [[ضرورت]]، مانند تأمین غذای سپاهیان و علوفه چارپایان به قول مشهور جایز است<ref>شرح تبصرة المتعلمین، ج ۴، ص۴۱۶؛ منهاج االصالحین (خویی)، ج ۱، ص۳۷۹.</ref>. بلکه بر آن ادعای [[اجماع]] شده است<ref>تذکرة الفقهاء، ج۹، ص.۱۲۳.</ref>. | ||
مباحات اصلی [[دار الحرب]] (دار الحرب) همچون حیوانات وحشی و درختان جنگلی، غنیمت به شمار نمی‌روند و تملّک آنها برای هر [[مسلمانی]] جایز است<ref>جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۴.</ref>. | |||
چنانچه [[دارالحرب]] اموالی | چنانچه [[دارالحرب]] اموالی مجهول المالک داشته باشد که معلوم نباشد [[مال]] [[مسلمان]] است یا [[کافر]]، مانند [[خیمه]] و [[اسلحه]]، [[حکم]] لقطه(لقطه) بر آن جاری می‌گردد. از برخی قدما نقل شده که یک سال تعریف(تعریف) می‌شود. چنانچه صاحبش پیدا نشود، به غنیمت ملحق می‌گردد<ref>جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۴.</ref>. | ||
بنابر قول جمعی از [[فقها]]، بر کسی که غنیمتی را دزدیده است، حد جاری نمی‌شود. جمعی دیگر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر دزد سهمی از غنیمت داشته باشد و مقدار به [[سرقت]] رفته بیش از سهمش باشد و یا اصلا سهمی از غنیمت نداشته باشد، با فراهم بودن شرایط ثبوت حد، حد بر او جاری می‌شود. این قول به اکثر فقها نسبت داده شده است<ref>المبسوط، ج ۲، ص۳۱؛ کتاب السرائر، ج ۳، ص۴۸۵؛ الجامع للشرائع، ص۲۴۰؛ منتهی المطلب، ج ۱۴، ص۱۹۵؛ مسالک الافهام، ج ۱۴، ص۴۸۲ ـ ۴۸۳.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] | بنابر قول جمعی از [[فقها]]، بر کسی که غنیمتی را دزدیده است، حد جاری نمی‌شود. جمعی دیگر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر دزد سهمی از غنیمت داشته باشد و مقدار به [[سرقت]] رفته بیش از سهمش باشد و یا اصلا سهمی از غنیمت نداشته باشد، با فراهم بودن شرایط ثبوت حد، حد بر او جاری می‌شود. این قول به اکثر فقها نسبت داده شده است<ref>المبسوط، ج ۲، ص۳۱؛ کتاب السرائر، ج ۳، ص۴۸۵؛ الجامع للشرائع، ص۲۴۰؛ منتهی المطلب، ج ۱۴، ص۱۹۵؛ مسالک الافهام، ج ۱۴، ص۴۸۲ ـ ۴۸۳.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵ (کتاب)| فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵]]، ص۶۰۹ - ۶۱۳.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۰۷
این مدخل زیرشاخهٔ بحث غنیمت است. غنیمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: غنیمت در قرآن - غنیمت در فقه سیاسی - غنیمت در فقه اسلامی - غنیمت در معارف و سیره امام کاظم - غنیمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
امیرالمؤمنین(ع) در سخنان خویش از بیت المال به «مغانم» تعبیر کرده و حاکم اسلامی را مسئول آن دانسته است. ایشان در هنگام بیان شرایط حاکم می‌فرماید: «سزاوار نیست بخیل بر ناموس، خون، غنیمت‌ها و درآمدهای مسلمانان ولایت یابد. احکام و امامت آنان را عهده دار شود تا بر مال‌های آنها حریص گردد»[۱]؛ در این فراز، از «بیت المال» مسلمین به «مغانم» تعبیر شده است. مغانم، جمع مغنم است. مغنم و غنیمت به یک معنا است[۲]. راغب در مفردات در واژه غنم گوید: غنم (گوسفند) معروف است.... غنم، دست یابی به گوسفند است. سپس به کار رفته در آنچه از جهت دشمنان و غیر آنان به دست آمده است. خداوند می‌فرماید: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ﴾[۳] و مغنم، آن چیزی است که به غنیمت گرفته می‌شود و جمع آن مغانم است. که خداوند می‌فرماید: ﴿فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ﴾[۴].[۵]
غنیمت را به معنای فایده دانسته‌اند[۶] که در برابر آن غرم و زیان است. و این معنا در کلام علی(ع) آمده است. آنجا که می‌فرماید: «زیرا مسلمان... به مسابقه دهنده‌ای می‌ماند که دوست دارد در همان آغاز مسابقه، پیروز شود تا سودی به دست آورد و ضرری متوجه او نگردد»[۷]؛
تعبیر از بیت المال به مغانم، بدان سبب است که بیشتر درآمد آن، از طریق غنیمت است، چه آنچه در اصطلاح فقها غنیمت نامیده می‌شود و چه آنچه فیء دانسته شده که عمده درآمد بیت المال بوده است. در کتب لغت، غنم، غنیمت و مغنم به معنای فیء نیز آمده است[۸].
ولی از جهت اصطلاح، میان غنیمت و فیء تفاوت قائل شده‌اند. در تعریف غنیمت نوشته‌اند: «غنیمت آن چیزی است که از اموال کفار به واسطه جنگ به طور قهری گرفته می‌شود»[۹]
این تعریف در بیشتر منابع شیعه و سنی آمده است. در مجمع البیان می‌نویسد: «غنیمت آن چیزی است که از اموال کفار حربی به جنگ گرفته می‌شود و آن هبه خداوند به مسلمانان است. و فیء چیزی است که بدون جنگ گرفته شود. این، نظر عطاء، شافعی و سفیان است و همین از امامان ما نقل شده است»[۱۰].
واقعیت آن است که آنچه در روایات ما وارد شده معنای فیء است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «فیء اموالی است که برای آن خونی ریخته نشده و کسی کشته نشده. انفال نیز مانند آن است، بلکه انفال به منزله فیء است»[۱۱].
در روایتی که در رساله محکم و متشابه وارد شده از امام علی(ع) آورده است که یکی از چهار مورد خمس، غنائمی است که مسلمانان از مشرکان به دست می‌آورند[۱۲]؛ اما در این جا و در موارد دیگر، غنیمت به روشنی تعریف نشده است. شاید چون معنای آن روشن بوده از ذکر آن چشم پوشی شده است. در نامه مالک اشتر برابر نقل تحف العقول، غنیمت در برابر فیء و درآمد بیت المال قرار گرفته است و حضرت از مالک می‌خواهد به نیروهای ارتش توجهی ویژه داشته باشد و افزون بر غنیمت، سهمی از فیء به آنها بدهد تا بهتر در یاری‌اش بکوشند: «سپاهیانت را به همان بهره غنیمت که میان آنها تقسیم می‌شود، وامگذار، بلکه با هر غنیمتی بهره‌ای از آنچه خداوند به مسلمانان بازگردانده [فیء] عنایت کن، تا یاری آنها را جلب نمایی و انگیزه بازگشت آنان به یاری خدا و دینش گردد»[۱۳].
در عین اینکه تفاوت غنیمت و فیء را می‌پذیریم، تعریف غنیمت را کامل نمی‌دانیم؛ زیرا این تعریف، وجه غالب غنیمت را در بر می‌گیرد و غنیمتی را که از جنگ با باغیان به دست می‌آید شامل نمی‌شود؛ از این رو در کتاب موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع) آمده است. «غنیمت چیزی است که آن را مسلمانان از اموال جنگجویان با جنگ به گونه قهر و غلبه گرفته‌اند»[۱۴]. و یا به گفته میرزای قمی، غنائم آن چیزی است که به گونه قهری با شمشیر و به اذن امام گرفته شود[۱۵].
درباره غنایم دو نکته شایسته یادآوری است:
- غنیمت، هدیه الهی: از روایات گوناگونی که در منابع شیعه و سنی نقل شده استفاده می‌شود که بهره بردن از غنائم بر پیامبران گذشته حرام بوده و بر پیامبر اسلام و مسلمانان حلال شده است؛ از این رو در مجمع البیان از آن به «هدیه الهی به مسلمانان» تعبیر کرده است. امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «غنیمت‌ها برای من حلال شده و برای هیچ پیامبری پیش از من حلال نشده است»[۱۶]. در مناظره مرد یهودی با علی(ع) نیز این نکته آمده است که مرد یهودی می‌گوید به موسی «من و سلوی» داده شده؛ آیا به محمد مانند آن داده شده؟ علی(ع) می‌فرماید: آری به محمد چیزی داده شده که برتر از من و سلوی است؛ زیرا خداوند عزوجل، غنائم را برای وی و امتش حلال کرده است و برای هیچ کسی پیش از او حلال نکرده است و این برتر از من و سلوی است[۱۷]. انفال را به معنای غنیمت دانسته‌اند و درباره شأن نزول سوره انفال دو نظر هست: اول این که وقتی مسلمانان دربارۀ غنائم جنگ بدر اختلاف کردند، آیات اولیه سوره نازل شد و همه غنائم و انفال ویژه رسول خدا(ص) شد، سپس آیه خمس نازل شد و بخشی از آن به مجاهدان اختصاص یافت[۱۸]. دیگر آنکه چون غنائم و نفل بر امت‌های گذشته حرام بود، درباره آن از رسول خدا(ص) پرسیدند و خداوند آن را بر پیامبر اسلام و مسلمانان[۱۹] حلال کرد.
- غلول و سرقت از غنائم: غُلول به معنای خیانت است[۲۰] و به خیانت پنهانی در بیت المال و اموال عمومی اطلاق می‌شود[۲۱]. همچنین به معنای برداشت از غنائم پیش از تقسیم آن می‌باشد[۲۲]. رسول گرامی اسلام(ص) در جنگ‌ها به ویژه در جنگ «حنین» از مسلمانان خواست که هر کس مالی از غنائم برداشته، حتی نخ و سوزن، آن را باز گرداند[۲۳] و آیه غلول ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾[۲۴] در قرآن کریم درباره قطیفه سرخی که در جنگ بدر گم شده بود نازل گردید [۲۵].
از حضرت علی(ع) سخنانی درباره غلول نقل شده است. آن حضرت از پیامبر نقل می‌کند که حضرت فرمود: «برترین اعمال نزد خدا ایمانی است که تردیدی در آن نباشد و جنگی است که خیانتی در غنیمت آن راه نیابد»[۲۶]
علی(ع) مردی را که زره طلحه را در جنگ جمل دزدیده بود به دادگاه کشاند[۲۷]. از سخنی که از حضرت نقل شده استفاده می‌شود که غلول در کلام امیرالمؤمنین(ع) تنها به معنای سرقت از غنائم نیست، بلکه سرقت از اموال عمومی است. حضرت می‌فرماید: «چهار گروه هستند که دست آنها قطع نمی‌شود: کسی که به سرعت، مال مردم را بدزدد [قاپ زن]، کسی که در اموال عمومی خیانت کند، کسی که از غنیمت بدزدد و دزدی اجیر؛ زیرا خیانت است»[۲۸]؛
بنابراین، دزدی از امام و اموال عمومی، غلول نامیده می‌شود و ویژه غنائم نیست. پیامبر(ص) می‌فرماید: «هر سریه‌ای که بدون اجازه امام حرکت کند، آنچه از اموال به دست آورد غلول است»[۲۹].[۳۰]
غنیمت در اصطلاح فقهی
در کلمات فقها غنیمت در دو معنای خاص و عام به کار رفته است. معنای خاص آن عبارت است از آنچه مجاهدان با قهر و غلبه و جنگیدن از کفار حربی به چنگ می‌آورند و معنای عام آن عبارت است از مطلق فوایدی که به دست می‌آید؛ خواه با کار و تجارت یا حیازت (حیازت) یا نبرد با کفار حربی یا غیر آنها. موضوع سخن معنای نخست است.
غنیمت شامل همه اموال کفار حربی؛ اعم از منقول و غیر منقول می‌شود. به قول اکثر فقها، در جنگ با باغیان (= خروج کنندگان بر امام معصوم(ع)) آن مقدار از اموال موجود در دستشان در میدان جنگ که به چنگ سپاهیان حق می‌افتد، غنیمت به شمار می‌رود (باغی). فدیه (فدیه) و وجه المصالحه‌ای که مشرکان می‌دهند نیز غنیمت محسوب می‌گردد[۳۱]
آیا اموال کافرانی که در پی ترس از سپاهیان اسلام و پا به فرار گذاشتن بر جای می‌گذارند و رزمندگان اسلام به آنها دست می‌یابند، غنیمت محسوب می‌شود؟ برخی آن را غنیمت دانسته‌اند[۳۲]؛ لیکن برخی دیگر آن را فیء و از انفال دانسته‌اند که از آنِ رسول خدا(ص) و پس از ایشان از آنِ ائمه(ع) است[۳۳]؛ چنان که اموال غیر منقولی که بدون جنگیدن به دست رزمندگان اسلام می‌افتد نیز فیء و از انفال است[۳۴].
آیا اموالی که در جنگ بدون اذن امام(ع) از کفّار حربی به چنگ مسلمانان می‌افتد غنیمت به شمار می‌آید یا از انفال است؟ مشهور آن را از انفال می‌دانند[۳۵].
مالی که کافر حربی آن را از مسلمان یا کسی که مالش محترم است، مانند ذمّی، غصب کرده و به دست سپاهیان اسلام افتاده است، غنیمت به شمار نمی‌رود؛ بلکه باید به مالکش بر گردد[۳۶].[۳۷]
اقسام غنائم
غنائم جنگی که در نبرد با کفار با اجازه رهبر و امام مسلمانان به دست می‌آید، سه قسم است:
- اموال منقول: این نوع از غنایم دو گونه است: یا تملک آن برای مسلمان صحیح است و یا صحیح نیست. نوع نخست، بدون شک غنیمت محسوب و میان مجاهدان تقسیم می‌شود[۳۸]. نوع دوم بدون شک غنیمت به شمار نمی‌رود، مانند شراب و خوک. آنچه از نوع خوک است باید نابود گردد و آنچه از نوع شراب می‌باشد جایز است آن را برای فایده حلالش ـ از قبیل تبدیل آن به سرکه ـ نگه دارند[۳۹].
- اموال غیر منقول: زمین‌هایی که در حال فتح و پیروزی سپاهیان اسلام آباد بوده و به دست آنان افتاده است، از آنِ همه مسلمانان تا روز قیامت است و اختصاص به احدی ندارد[۴۰].
به قول مشهور، در این نوع غنیمت نیز خمس واجب است؛ بلکه بر آن ادعای اجماع شده است.[۴۱] البته در خمس پرداختی اختلاف است که آیا از حاصل زمین، جدا و پرداخت می‌شود[۴۲] یا از خود زمین[۴۳] و یا حاکم اسلامی مخیر میان آن دو است.[۴۴] برخی، خمس را در اموال غیر منقول واجب ندانسته‌اند[۴۵].
- اسیران که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- زنان و بچه‌ها که پس از دستگیری، حکم اسیر را داشته و کسی حق ندارد آنها را بکشد. به اسارت رفتن برای جلوگیری از کشته شدن آنها است و آنان با زندگی در خانه مسلمانان با آداب اسلامی آشنا می‌شوند و می‌‌توانند مسلمان شوند و به آزادی برسند. اسلام در موارد گوناگون، مردم را به آزادی آنها تشویق کرده است. علی(ع) هزار برده را با پولی که با کار به دست آورده بود آزاد کرد.
- مردان جنگجوی بالغ هستند و اینان نیز دو گروهند:
- کسانی هستند که در هنگام درگیری و عملیات جنگی اسیر شده‌اند. حکم آنها در اختیار امام است که ممکن است آنها را بکشد یا برده بداند.
- کسانی هستند که پس از پایان عملیات، اسیر شوند. درباره آنان یکی از سه حکم جاری می‌شود: بردگی، آزادی، بازخرید. رهبر جامعه برابر مصالح مسلمانان یکی از این سه حکم را جاری می‌کند[۴۶].[۴۷]
تقسیم غنائم
پیش از تقسیم غنائم، بخشی از آنها به مصارف ذیل می‌رسد:
- انتخاب امام: رهبر مسلمانان می‌تواند اموال برگزیده را برای خود بردارد که به آن «صفی» یا «صفو اموال» گفته می‌شود. شیخ مفید می‌گوید امام حق دارد بیش از صفو انتخاب و نیازهای مالی خود را برطرف کند، گر چه این نیاز که برابر مصالح مسلمانان است، همه غنائم را در برگیرد[۴۸].
- سلب؛ منظور از آن، اموال شخصی جنگجویان دشمن است؛ مانند لباس، شمشیر و زره در صورتی که امام در آغاز جنگ آن را شرط کرده باشد. سلب، پیش از تقسیم غنائم به افراد داده می‌شود و خمسی به آن تعلق نمی‌گیرد[۴۹]. چنانچه دو نفر در کشتن کسی شرکت داشته باشند. بنابر فرمایش علی(ع)، سلب وی میان آن دو تقسیم می‌شود[۵۰].
- رضخ: سهمی از غنائم که برای زنان، بردگان و کفار همکار، تعیین می‌شود که پیش از تقسیم، از اصل غنائم برداشت می‌شود[۵۱]. عرب‌های بیابانی در اصل غنیمت سهم ندارند و سهمی از غنیمت به عنوان رضخ به آنان داده می‌شود[۵۲].
- نفل و جعل: نفل آن است که امام برای بخشی از مجاهدان، غنیمت بیشتری تعیین کند؛ مانند این که در عملیات ویژه‌ای شرکت داشته یا در فتح قلعه‌ای و یافتن راهی کمک کرده باشند. شیخ طوسی بر این باور است که بهتر است نفل از اصل غنیمت برداشت شود؛ اما ممکن است آن را از اموال خود؛ مانند انفال و فیء بپردازد و گفته شده که از ۵/۴ غنائم داده می‌شود[۵۳].
اهل سنت آن را پس از برداشت خمس، از ۵/۴ غنائم قرار داده‌اند[۵۴]. روایتی در این باره از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که می‌فرمودند: «نفل پس از جداسازی خمس پرداخت می‌شود»[۵۵].
مخارج جمع‌آوری، حفظ و تقسیم غنائم نیز از اصل غنیمت برداشت می‌شود[۵۶]. پس از کسر آنچه گذشت، غنائم در برگیرندۀ اموال منقول و اسیران می‌شود به پنج قسم تقسیم می‌شود، ۵/۱ آن خمس نامیده می‌شود که از آن امام مسلمانان است و بقیه آن میان مجاهدان و شرکت کنندگان در جنگ تقسیم می‌شود. درباره شیوه تقسیم، چنین نقل شده است: «علی(ع) همیشه برای سواره، سه سهم قرار می‌داد و برای پیاده یک سهم»[۵۷].
برابر آنچه از علی(ع) نقل شده، اگر کسی در جنگ بیش از دو اسب داشت، سهمی برای آنها در نظر گرفته نمی‌شود[۵۸]. در دعائم الاسلام روایتی از علی(ع) نقل شده که آن حضرت ۵/۴ غنیمت را برای جنگجویان قرار می‌داد؛ دو سهم برای سواره و یک سهم برای پیاده[۵۹]. شیخ طوسی میان روایاتی که می‌گوید: فارس، دو سهم دارد و آنچه از علی(ع) نقل شده که فارس، سه سهم دارد این گونه جمع کرده است که دو سهم در صورتی است که یک اسب داشته باشد، و سه سهم آن گاه است که وی دو اسب داشته باشد؛ خود و هر یک از اسب‌هایش سهم می‌برند و برای بیش از دو اسب نیز سهمی نیست[۶۰].
در جواهر الکلام بر دو سهم داشتن سواره ادعای اجماع کرده است و سه سهم را به فقهای اهل سنت نسبت داده است[۶۱]. دربارۀ این که آیا جز کسانی که در جنگ شرکت کرده‌اند افراد دیگری هم سهم می‌برند، آنچه از علی(ع) نقل شده مبهم است.
در سنن بیهقی آمده است که علی(ع) فرمود: «غنیمت از آن کسانی است که در درگیری شرکت داشته‌اند»[۶۲]؛ این دیدگاه اهل سنت است. روایتی در کتاب‌های معتبر شیعه نقل شده است که طلحة بن زید از امام صادق(ع) از پدرانش از علی(ع) نقل کرده درباره مردی که نزد قومی آمد در حالی که غنیمت گرفته‌اند و او همراه آنها در جنگ شرکت نداشته است، حضرت فرمود: «آنان محروم هستند و دستور داد برای آنها نیز تقسیم شود» [۶۳].
بخش اول حدیث با بخش دوم آن هماهنگ نیست. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که گروهی در سرزمین جنگ، جهاد کرده و غنائمی به دست آورده‌اند. آنگاه سپاهی به آنان پیوسته پیش از این که به دارالاسلام بروند و در این میان هر دو نیرو بدون درگیری وارد دارالاسلام شدند. حضرت فرمود: اینان (سپاه دوم) هم در غنائم شرکت کنند[۶۴].
در جمع میان این روایت و آنچه از علی(ع) نقل شد، شیخ طوسی دو وجه ذکر کرده است:
- علت محرومیت آنان این است که پس از حرکت به سوی دارالاسلام این قوم به آنها ملحق شدند؛ در نتیجه از اصل غنیمت محروم هستند؛ اما آنچه پیامبر(ص) به آنها داده، تبرعی بوده است.
- روایت امام صادق(ع) ناظر به کسانی است که شاهد جنگ بودند گرچه در درگیری شرکت نکردند؛ مانند گروه‌هایی که برای احتیاط آماده می‌شوند؛ ولی نیازی به ورود به عملیات نمی‌شود در نتیجه آنان سهم می‌برند؛ مانند آنچه از حضرت نقل شده است که بچه‌ای که در دارالحرب متولد شود سهم می‌برد[۶۵]. در نتیجه اختلافی میان دو روایت نیست. ظاهراً شیخ طوسی در هر دو توجیه، بخش دوم روایت را مربوط به جنگجویان دانسته است.
توجیه سومی نقل شده است که منظور از «هَؤُلَاءِ الْمَحْرُومُونَ» این است که آنان از ثواب جهاد محروم هستند؛ اما به آنها سهمی از غنائم داده می‌شود[۶۶].
به این معنا اشکال شده است که ضمیر «هم» به قوم بر می‌گردد و تعبیر هؤلاء درباره یک نفر به کار نمی‌رود. درنتیجه، حدیث مبهم و قابل استناد نیست[۶۷].
در پاسخ به این اشکال می‌‌توان گفت برابر روایتی که در مصنف ابن ابی شیبه در این باره نقل شده توجیه سوم درست می‌نماید و شبهه تعبیر هؤلاء نسبت به فرد در آن نیست؛ زیرا چنین نقل شده است: «قومی پس از واقعه جنگ جمل بر علی وارد شدند. فرمود آنان محروم هستند، پس برای آنان نیز قسمتی قرار داد»[۶۸].
اگر این حدیث را ملاک قرار دهیم، معنای دیگری نیز برای آن می‌‌توان بیان کرد و آن این است که آنان از غنائم جنگ جمل محروم بودند؛ اما آنچه به آنان داده شد، از بیت المال بصره بود؛ زیرا روایت شده که حضرت بیت المال بصره را میان اصحاب خود به گونه مساوی تقسیم کرد و ۵۰۰ درهم نیز مانند دیگران برای خود قرار داد. مردی آمد و گفت: سهم من از نوشته‌ات افتاده. حضرت این ۵۰۰ درهم را به او داد[۶۹]. در این گزارش آمده آن حضرت اموالی را میان اصحاب خود یا جنگجویان تقسیم کرد؛ بنابراین کسانی که دیر رسیدند آنان هم سهم بردند.
نکته شایان تأمل این است: روایاتی که برای بچۀ متولد شده در سرزمین جنگ، سهم در نظر گرفته، ذکر نکرده است که از غنائم سهم می‌برد، بلکه دو روایت از علی(ع) نقل شده، در یکی می‌گوید: سهمی برای او در نظر گرفته می‌شود[۷۰]. در روایتی دیگر تصریح می‌کند که از فیء به او داده می‌شود: «امام صادق از پدرانش نقل کرده که علی(ع) فرمود: هرگاه بچه‌ای در سرزمین جنگی متولد شود، برای او از آنچه خدا به مسلمانان باز گرداند قسمتی داده می‌شود»[۷۱].[۷۲]
غنائم باغیان
مسلمانانی که علیه حاکم بحق مسلمانان قیام می‌کنند، تنها آن بخش از اموال آنان که در محدوده درگیری و جنگ است به عنوان غنائم برداشته می‌شود و آنچه در منزل‌های آنان است از آن خود آنهاست. زنان و فرزندان آنان اسیر نمی‌شوند و اموال غیر منقول آنها به ورثه شان می‌رسد.
این سیره‌ای بود که علی(ع) در جنگ جمل به آن عمل کرد و شیعه و سنی نیز برابر آن عمل می‌کنند. در کتاب دعائم الاسلام می‌نویسد: از علی(ع) روایت شده است هنگامی که اهل جمل شکست خوردند، آنچه در سیاه آنها بود و به واسطه آن میجنگیدند گرد آورد و خمس آن را برداشت و باقی مانده آن را میان یاران خود تقسیم کرد و حرکت کرد. هنگامی که به بصره رسید گفتند: ای امیرمؤمنان! تقسیم کن میان ما، فرزندان و اموال آنان را! فرمود: برای شما چنین حقی نیست. گفتند: چگونه برای ما خون آنها را حلال کرده‌ای؛ اسارت زن و فرزند آنان را حلال نمی‌دانی؟ فرمود: مردان آنان با ما جنگیدند، پس ما هم با آنان جنگیدیم؛ اما زنان و فرزندان راهی برای ما بر آنان نیست؛ زیرا آنان مسلمان و در سرزمین هجرت می‌باشند، پس برای شما بر آنان راهی نیست؛ اما آنچه بر ضد شما استفاده کردند و در جنگ علیه شما از آن یاری جسته‌اند و در سپاه آنان بوده، برای شماست. برای شما خانه‌های آنان نیست پس خانه‌ها، میراث فرزندانشان برابر فریضه‌های خداست و بر زنان آنها گرفتن عده واجب است. و شما بر زنان و فرزندان راهی ندارید. آنان از سخن خود برگشتند؛ اما هنگامی که بسیار سخن خود را تکرار کرده و ایراد گرفتند، فرمود: «سهم‌های خود را بیاورید و تعیین کنید کدام یک از شما عایشه را در سهم خود می‌گیرد؛ زیرا او در فراز غنائم است»[۷۳] گفتند: از خدا آمرزش می‌طلبیم. حضرت فرمود: و من هم از خدا آمرزش می‌طلبم، پس آنان ساکت شدند و متعرض زنان و فرزندانشان و آنچه در خانه‌ها بود نشدند و این سیره درباره باغیان است[۷۴].
در روایتی دیگر می‌فرماید: «آنچه اهل بغی برای جنگ آورده‌اند از: مال، سلاح، اسب، کالا، حیوان، غلام، کنیز، کم و زیاد، همه فیء است که خمس آن برداشته می‌شود و تقسیم می‌گردد. همان‌گونه که غنائم مشرکان تقسیم می‌شود»[۷۵]
بنابر این آنچه به عنوان جنگ آورده‌اند، میان جنگجویان تقسیم می‌شود و آنچه جدای از منطقه جنگی بوده به آنها باز گردانده می‌شود. از حضرت نقل شده که فرمود: «آنچه خانه‌ها از مال آنها دارد برای آنان است و آنچه برای جنگ بر ضد شما در سپاه آنان است، آن برای شما غنیمت است»[۷۶].
برابر این حدیث، می‌‌توان گفت آنچه در احادیثی نقل شده که حضرت با اهل بصره جنگید و اموال آنها را رها کرد[۷۷]، منظور اموالی است که در منازل آنها بوده نه آنچه در لشکرگاه بوده. آنچه از مروان بن حکم نقل شده نیز به همین معنا است که گفته است: «هنگامی که علی(ع) ما را در بصره شکست داد، اموال ما را برگرداند. هر کسی گواهی اقامه کرد به او داد و کسی که گواهی اقامه نمی‌کرد او را قسم می‌داد. گوینده‌ای به او گفت: فیء و اسیران را میان ما تقسیم کن؛ چون بسیار تکرار کردند، فرمود: کدام یک از شما ام المؤمنین را در سهم خود قرار می‌دهد؟ پس از ادعای خود دست برداشتند»[۷۸].
بر این اساس، نقل شده است که علی(ع) همه آنچه از خانه‌های اهل نهروان به دستش رسید به آنها بازگرداند و دیگی باقی ماند که تا دو ماه آن را معرفی میکرد؛ و سپس آن را مردی گرفت و چنانچه صاحب مال کشته شده بود آن را به ورثه‌اش می‌داد[۷۹].
در روایات گوناگونی وارد شده که این سیره علی(ع) از باب منت بوده آن گونه که رسول خدا(ص) بر مردم مکه منت نهاد و آنها را آزاد اعلام کرد. و این بدان جهت بود که آینده شیعیان گرفتار دشمنان نشوند و آنان را اسیر ننمایند[۸۰].[۸۱]
دیگر احکام
بهتر است غنایم در همان جبهه نبرد تقسیم شود و تأخیر قسمت بدون عذر کراهت دارد.[۸۲].
آیا غنایم به محض به چنگ آوردن از کافر به ملک مشاع مستحقان آن در می‌آید یا تملک آن متوقف بر قسمت غنیمت و جدا کردن سهم هر یک از مستحقان است؟ مسئله اختلافی است. قول دوم به مشهور نسبت داده شده است[۸۳].
چنانچه در میان غنایم اموالی باشد که زکات به آنها تعلّق می‌گیرد، وجوب زکات منوط به گذشتسال است؛ لیکن در اینکه مبدأ سال زمان به غنیمت گرفتن اموال است یا زمان قسمت، اختلاف است. بنابر قول مشهور که تملّک را از زمان قسمت می‌دانند، مبدأ سال، زمان قسمت خواهد بود، بر خلاف قول دیگر[۸۴].
هر گونه تصرف در غنیمت پیش از تقسیم آن جز برای امام(ع) جایز نیست؛ لیکن استفاده از آن در حدّ نیاز و ضرورت، مانند تأمین غذای سپاهیان و علوفه چارپایان به قول مشهور جایز است[۸۵]. بلکه بر آن ادعای اجماع شده است[۸۶].
مباحات اصلی دار الحرب (دار الحرب) همچون حیوانات وحشی و درختان جنگلی، غنیمت به شمار نمی‌روند و تملّک آنها برای هر مسلمانی جایز است[۸۷].
چنانچه دارالحرب اموالی مجهول المالک داشته باشد که معلوم نباشد مال مسلمان است یا کافر، مانند خیمه و اسلحه، حکم لقطه(لقطه) بر آن جاری می‌گردد. از برخی قدما نقل شده که یک سال تعریف(تعریف) می‌شود. چنانچه صاحبش پیدا نشود، به غنیمت ملحق می‌گردد[۸۸].
بنابر قول جمعی از فقها، بر کسی که غنیمتی را دزدیده است، حد جاری نمی‌شود. جمعی دیگر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر دزد سهمی از غنیمت داشته باشد و مقدار به سرقت رفته بیش از سهمش باشد و یا اصلا سهمی از غنیمت نداشته باشد، با فراهم بودن شرایط ثبوت حد، حد بر او جاری می‌شود. این قول به اکثر فقها نسبت داده شده است[۸۹].[۹۰]
منابع
پانویس
- ↑ «وَ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْكَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِينَ الْبَخِيلُ فَتَكُونَ فِي أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۳۱.
- ↑ صحاح اللغه، واژه غنم، ج۵، ص۱۹۹۹.
- ↑ «بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد» سوره انفال، آیه ۴۱.
- ↑ «غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است» سوره نساء، آیه ۹۴.
- ↑ راغب، مفردات، ص۳۶۶.
- ↑ تهذیب الأسماء و اللغات، جزء دوم از قسم دوم، ص۶۴؛ ریاض السالکین، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ «فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ... كَانَ كَالْفَالِجِ الْيَاسِرِ الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ يُدْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَمُ»؛ نهج البلاغه، خطبۀ ۲۳، ترجمه دشتی، ص۶۸.
- ↑ قاموس المحیط، ج۴، ص۱۵۸، "المغنم و الغنیم و الغنیمة و الغنم بالضم، الفیء".
- ↑ "الغنیمة ما أخذ من مال الکفار قهرا بالقتال"؛ابن قدامه، المغنی، ج۱۲، ص۷۴۲.
- ↑ "الغنیمة: ما أخذ من اموال اهل الحرب من الکفار بقتال و هی هبة من الله تعالی، للمسلمین، و الفیء ما أخذ بغیر قتال و هو قول عطاء و مذهب الشافعی و سفیان و هو المروی عن ائمتنا(ع)"؛ مجمع البیان، ج۳-۴، ص۵۴۳.
- ↑ «الْفَيْءُ مَا كَانَ مِنْ أَمْوَالٍ لَمْ يَكُنْ فِيهَا هِرَاقَةُ دَمٍ أَوْ قَتْلٌ وَ الْأَنْفَالُ مِثْلُ ذَلِكَ هُوَ بِمَنْزِلَتِهِ»؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۶۸.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۶۱.
- ↑ «ثُمَّ لَا تَكِلَنَّ جُنُودَكَ إِلَى مَغْنَمٍ وَزَّعْتَهُ بَيْنَهُمْ بَلْ أَحْدِثْ لَهُمْ مَعَ كُلَّ مَغْنَمٍ بَدَلًا مِمَّا سِوَاهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ تَسْتَنْصِرُ بِهِمْ بِهِ وَ يَكُونُ دَاعِيَةً لَهُمْ إِلَى الْعَوْدَةِ لِنَصْرِ اللَّهِ وَ لِدِينِهِ»؛ مدیریت و سیاست، ص۹۴.
- ↑ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۴۸۲.
- ↑ غنائم الایام، ج۴، ص۲۸۳.
- ↑ « وَ أُحِلَّتْ لِيَ الْمَغَانِمِ وَ لَمْ تُحْلِلْ لِنَبِيٍّ كَانَ قَبْلِي »؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۲؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۶، ص۲۹۱.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۲.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۳؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۴۴.
- ↑ لسان العرب، ج۱۰، ص۱۰۶.
- ↑ کافی، ج۵، ص۱۲۶؛ معانی الأخبار، ص۲۱۱: کل شیء غل من الإمام فهو سحت.
- ↑ ر.ک: مجله حوزه، ش۷۴، ص۱۵۸، مقاله «اسلام در برخورد با ثروت‌های باد آورده».
- ↑ بحار الأنوار، ج۶۷، ص۱۸۱؛ شرح الأخبار، ج۳، ص۲۴۰؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۱۴۳.
- ↑ «هیچ پیامبری را نسزد که خیانت ورزد؛ و هر کس خیانت کند در رستخیز آنچه را خیانت ورزیده است، (با خود) خواهد آورد؛ آنگاه به هر کس (پاداش) هر چه کرده است تمام داده خواهد شد و بر آنان ستم نخواهد رفت» سوره آل عمران، آیه ۱۶۱.
- ↑ التبیان، ج۳، ص۳۴.
- ↑ «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِيمَانٌ لَا شَكَ فِيهِ وَ غَزْوٌ لَا غُلُولَ فِيهِ»؛ مفید، الأمالی، ص۹۹.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۰۹.
- ↑ «أَرْبَعَةٌ لَا قَطْعَ عَلَيْهِمْ الْمُخْتَلِسُ وَ الْغُلُولُ وَ مَنْ سَرَقَ مِنَ الْغَنِيمَةِ وَ سَرِقَةُ الْأَجِيرِ فَإِنَّهَا خِيَانَةٌ»؛ استبصار، ج۴، ص۲۴۱؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۷۲.
- ↑ التبیان، ج۵، ص۷۳.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۴۸۷ - ۴۹۳.
- ↑ الروضة البهیة، ج ۲، ص۶۵؛ کشف الغطاء، ج ۴، ص۱۹۸؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۴۷.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰؛ جامع المقاصد، ج ۳، ص۴۰۱.
- ↑ المبسوط، ج ۲، ص۶۴.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص۱۱۹.
- ↑ الروضة البهیة، ج ۲، ص۶۵؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۱۹۸؛ جواهرالکلام، ج ۱۶، ص۱۲۶ ـ ۱۲۸.
- ↑ مصباح‌الفقیه، ج ۱۰، ص۱۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، ص۶۰۹ - ۶۱۳.
- ↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۴۷.
- ↑ جامع المقاصد، ج ۳، ص۴۰۱.
- ↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۶ ـ ۱۵۷.
- ↑ مستمسک العروة، ج ۹، ص۴۴۴.
- ↑ تحریر الاحکام، ج ۴، ص۴۸۲.
- ↑ الوسیلة، ص۲۰۲؛ المبسوط، ج ۲، ص۲۸.
- ↑ قواعدالاحکام، ج۱، ص۴۹۲؛ شرائع الاسلام، ج ۱، ص۲۴۵.
- ↑ الحدائق الناضرة، ج ۱۲، ص۳۲۴ ـ ۳۲۷؛ مستند العروة (الخمس)، ص۱۴.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۶۹؛ خلاف، ج۴، ص۱۸۹؛ مقنعه، ص۲۸۷؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۴۰۵-۴۰۱.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، ص۶۰۹ – ۶۱۳؛ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۴۹۳ - ۴۹۴.
- ↑ مقنعه، ص۲۸۷.
- ↑ خلاف، ج۴، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۴۸۳.
- ↑ خلاف، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۴؛ شیخ طوسی، نهایه، ص۲۹۹.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۶۸.
- ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷.
- ↑ «لا نفل إلا بعد الخمس»؛ ابن قدامه، المغنی، ج۹، ص۱۸۷؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۹۷.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۲، ص۷۰.
- ↑ «أَنَّ عَلِيّاً(ع) كَانَ يَجْعَلُ لِلْفَارِسِ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْماً»؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸-۸۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۴۸۵.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۸.
- ↑ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۸۷.
- ↑ استبصار، ج۴، ص۴.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۱.
- ↑ «الغنیمة لمن شهد الوقعة»؛ سنن الکبری، ج۹، ص۵۱؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۴۸۵.
- ↑ «هَؤُلَاءِ الْمَحْرُومُونَ وَ أَمَرَ أَنْ يُقْسَمَ لَهُمْ»؛ کافی، ج۵، ص۴۵؛ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۷۸.
- ↑ إستبصار، ج۳، ص۲.
- ↑ إستبصار، ج۳، ص۲.
- ↑ کافی، ج۵، ص۴۵، «حاشیه»، به نقل از مرآة العقول؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۰۰.
- ↑ خوئی، منهاج الصالحین، ج۱، ص۳۸۶، مسئله ۵۴.
- ↑ «إن قوما قدموا علی علی یوم الجمل بعد الوقعة فقال: هؤلاء المحرومون فأقسم لهم»؛ ابن أبی شیبه، المصنف، ج۷، ص۶۶۹.
- ↑ مفید، الجمل، ص۴۰۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۹.
- ↑ «عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ(ع) أَنَّ عَلِيّاً(ع) قَالَ: إِذَا وُلِدَ الْمَوْلُودُ فِي أَرْضِ الْحَرْبِ قُسِمَ لَهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ»؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۷، ح۸.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، ص۶۰۹ – ۶۱۳؛ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۴۹۴ ـ ۴۹۹.
- ↑ «هَاتُوا سِهَامَكُمْ وَ اضْرِبُوا عَلَى عَائِشَةَ أَيُّكُمْ يَأْخُذُهَا فَهِيَ رَأْسُ الْأَمْرِ»
- ↑ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۵.
- ↑ «مَا أَجْلَبَ بِهِ أَهْلُ الْبَغْيِ مِنْ مَالٍ وَ سِلَاحٍ وَ كُرَاعٍ وَ مَتَاعٍ وَ حَيَوَانٍ وَ عَبْدٍ وَ أَمَةٍ وَ قَلِيلٍ وَ كَثِيرٍ فَهُوَ فَيْءٌ يُخَمَّسُ وَ يُقْسَمُ كَمَا تُقْسَمُ غَنَائِمُ الْمُشْرِكِينَ»؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۶.
- ↑ «ما أوت الدیار من مالهم فهو لهم، و ما أجلبوا به علیکم فی عسکرهم فهو لکم مغنم»؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبدالرزاق، ج۱۰، ص۱۲۳.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۶.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸، ح۵.
- ↑ موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع)، ص۱۳۱ به نقل از المصنف عبد الرزاق، ج۱۰، ص۱۲۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۵۷-۹۵.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۴۹۹ - ۵۰۲.
- ↑ مهذب الاحکام، ج ۱۵، ص۱۶۶.
- ↑ مسالک الافهام، ج ۱، ص۳۶۰؛ مفتاح الکرامة، ج ۷، ص۴۶ ـ ۴۷.
- ↑ مسالک الافهام، ج ۱، ص۳۶۰؛ مفتاح الکرامة، ج ۷، ص۴۶ ـ ۴۷.
- ↑ شرح تبصرة المتعلمین، ج ۴، ص۴۱۶؛ منهاج االصالحین (خویی)، ج ۱، ص۳۷۹.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۹، ص.۱۲۳.
- ↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۴.
- ↑ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۵۴.
- ↑ المبسوط، ج ۲، ص۳۱؛ کتاب السرائر، ج ۳، ص۴۸۵؛ الجامع للشرائع، ص۲۴۰؛ منتهی المطلب، ج ۱۴، ص۱۹۵؛ مسالک الافهام، ج ۱۴، ص۴۸۲ ـ ۴۸۳.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۵، ص۶۰۹ - ۶۱۳.