توبه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'علل' به 'علل') |
(←پیشینه) |
||
| (۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فضایل اخلاقی| عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[توبه در قرآن]] - [[توبه در حدیث]] - [[توبه در نهج البلاغه]] - [[توبه در اخلاق اسلامی]] - [[توبه در فقه اسلامی]] - [[توبه در معارف دعا و زیارات]] - [[توبه در معارف و سیره سجادی]] - [[توبه در معارف و سیره نبوی]] - [[توبه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = }} | |||
'''توبه''' به‌معنای بازگشت و عبارت از [[پشیمانی]] و [[ترک گناه]] و بازگشت به سوی [[خداوند]] است و کسی را که توبه می‌‌کند «تائب» می‌‌نامند. براساس [[آیات]] و [[روایات]] توبه از [[گناهان]] [[واجب]] است، مانند: {{متن قرآن|وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ تُفْلِحُونَ}}. البته توبه شرایطی مانند: پشیمانی از گذشته؛ [[عزم]] بر ترک گناه برای همیشه و ... نیز دارد. | |||
: | |||
== معناشناسی == | |||
=== معنای لغوی === | |||
«توبه» در لغت به معانی رجوع کردن<ref>جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۱؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۳۵۷.</ref>، کنده شدن از گناه<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۷۸.</ref> و حیا کردن<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۸/۱۳۸.</ref> به‌کار رفته است. توبه در دو معنای رجوع [[بنده]] به خداوند و رجوع خداوند به بنده به کار می‌رود. رجوع بنده به [[خدا]]، به معنای برگشت بنده از [[نافرمانی]] به [[طاعت]] است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱/۲۳۳.</ref> و رجوع خدا به بنده، به معنای موفق کردن بنده به توبه<ref>جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۲؛ زمخشری، اساس البلاغه، ۶۵.</ref> یا بخشیدن و [[نجات]] وی از گناهان<ref>فیّومی، المصباح المنیر، ۷۸.</ref> است<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[توبه - نصیری (مقاله)|مقاله «توبه»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص۵۵۲ – ۵۵۷.</ref>. | |||
=== معنای اصطلاحی === | |||
«توبه» در اصطلاح [[علم اخلاق]] یعنی بازگشت از [[سرکشی]] به [[بندگی]]؛ از [[اطاعت]] نفس به [[اطاعت]] [[پروردگار]] و برای تحقق توبه صیغه و عبارت خاصی [[تشریع]] نشده است<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۰۴؛ [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. | |||
===معنای اصطلاحی=== | |||
توبه عبارت است از | توبه عبارت است از «قیام [[انسان]] علیه خودش»، یک [[قیام]] اصلاحی<ref>اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۱۶۵؛ گفتارهای معنوی، ص۱۵۸.</ref> به انگیزه [[پاکیزه]] کردن خود<ref>گفتارهای معنوی، ص۷۲.</ref>. توبه یعنی حرکت دادن [[انسان‌ها]] از نفس‌پرستی به سوی حقیقت‌پرستی<ref>سیری در سیره نبوی، ص۱۸۶.</ref>. توبه یک حالت روانی و [[روحی]] و بلکه یک [[انقلاب]] روحی در انسان است، که لفظ {{متن حدیث|أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ}} بیان این حالت است<ref>گفتارهای معنوی، ص۱۰۸.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۲۸۶.</ref> | ||
==توبه و [[وجوب]] آن در [[قرآن]]== | == پیشینه == | ||
توبه نام نهمین سورۀ [[قرآن]] است که به [[سوره]] [[برائت]] هم مشهور است و تنها سوره‌ای است که در آغاز آن {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} نیست<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۶۰.</ref>. توبه و مشتقات آن ۸۷ بار در [[قرآن کریم]] به کار رفتهاند و در این موارد از مطالبی چون [[وجوب توبه]]؛ شرایط | توبه از مسائل مهم [[اخلاقی]] ـ [[عرفانی]] است که در [[ادیان الهی]]، مانند [[یهود]] و [[مسیحیت]]<ref>کتاب مقدس، مزامیر، ب ۱۳، ۱–۶ و ب ۱۹، ۱۲–۱۳؛ متی، ب ۹، ۱۳؛ مرقس، ب ۱، ۴.</ref> جایگاه ویژه‌ای دارد. در فرهنگ اسلامی نیز به این مسئله توجه خاصی شده است. [[قرآن کریم]] بر توبه بسیار تأکید کرده<ref>سوره توبه، آیه ۱۰۴، سوره توبه، آیه ۱۱۲، سوره فرقان، آیه ۷۱، سوره نصر، آیه ۳.</ref> و آن را سبب پاک شدن [[گناهان]]<ref>سوره شوری، آیه ۲۵، سوره طه، آیه ۸۲.</ref> و محبوب شدن نزد [[پروردگار]]<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۲.</ref>می‌داند. [[روایات]] بسیاری نیز در موضوعاتی چون [[فضیلت]] توبه<ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۳۰–۴۳۶.</ref>، چگونگی وقوع<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۶/۷۶–۷۸.</ref>، وقت انجام<ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۴۰.</ref> و شرایط قبول آن<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۴۴.</ref> آمده است. [[احیاء علوم الدین (کتاب)|احیاء علوم الدین]] [[غزالی]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۳–۲۱۲.</ref> و [[المحجة البیضاء (کتاب)|المحجة البیضاء]] [[فیض کاشانی]]<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۷/۳–۱۰۵.</ref> را می‌توان از جمله نخستین کتاب‌های اخلاقی در این زمینه دانست<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[توبه - نصیری (مقاله)|مقاله «توبه»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص۵۵۲ – ۵۵۷.</ref>. | ||
== توبه و [[وجوب]] آن در [[قرآن]] == | |||
{{اصلی|توبه در قرآن}} | |||
توبه نام نهمین سورۀ [[قرآن]] است که به [[سوره]] [[برائت]] هم مشهور است و تنها سوره‌ای است که در آغاز آن {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} نیست<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۶۰.</ref>. توبه و مشتقات آن ۸۷ بار در [[قرآن کریم]] به کار رفتهاند و در این موارد از مطالبی چون [[وجوب توبه]]؛ شرایط پذیرش توبه؛ آثار و ویژگی توبه [[سخن]] به میان آمده است. | |||
در ۷ [[آیه]] به صراحت [[وجوب توبه]] بیان شده است، مانند: {{متن قرآن|وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ تُفْلِحُونَ}}<ref>سورۀ نور، آیۀ ۳۱.</ref>. از این [[آیات]] استفاده میشود [[وجوب توبه]] فوری است. | در ۷ [[آیه]] به صراحت [[وجوب توبه]] بیان شده است، مانند: {{متن قرآن|وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ تُفْلِحُونَ}}<ref>سورۀ نور، آیۀ ۳۱.</ref>. از این [[آیات]] استفاده میشود [[وجوب توبه]] فوری است. | ||
دربارۀ [[وجوب]] [[توبه در قرآن]] پرسش‌‌هایی وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | دربارۀ [[وجوب]] [[توبه در قرآن]] پرسش‌‌هایی وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | ||
#آیا توبه از هر گناهی [[واجب]] است؟ بیشتر محقّقان بر این عقیده‌اند که توبه تنها از [[گناهان کبیره]] و نیز از [[گناهان]] صغیره در صورتی که بر اثر عواملی مانند | # آیا توبه از هر گناهی [[واجب]] است؟ بیشتر محقّقان بر این عقیده‌اند که توبه تنها از [[گناهان کبیره]] و نیز از [[گناهان]] صغیره در صورتی که بر اثر عواملی مانند کوچک شمردن گناه، تکرار یا اظهار آن و... [[حکم]] کبیره یابند [[واجب]] است؛ ولی توبه از دیگر [[گناهان]] صغیره به شرط اجتناب از کبایر [[واجب]] نیست؛ زیرا اجتناب از [[گناهان کبیره]] سبب بخشیده شدن [[گناهان]] صغیره است: {{متن قرآن|إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا}}<ref>«اگر از گناهان بزرگی که از آن بازداشته شده‌اید دوری گزینید از گناهان (کوچک) تان چشم می‌پوشیم و شما را به جایگاهی کرامند در می‌آوریم» سوره نساء، آیه ۳۱.</ref>. | ||
#آیا برای هر گناهی توبهای لازم است یا | # آیا برای هر گناهی توبهای لازم است یا ترک توبه خود گناهی مستقل است؟ برای هر گناهی توبه ای مستقل لازم نیست؛ زیرا این امکان هست که [[انسان]] از همۀ گناهانش پشیمان شود ولی متذکر مورد خاصی نیز نباشد<ref>کشف المراد، ص ۵۷۲.</ref>. تأخیر یا ترک توبه نیز [[گناه]] مستقلی نیست؛ چون [[اوامر الهی]] دربارۀ توبه ارائۀ طریق و [[ارشاد]] به [[حکم عقل]] است، لذا [[گناه]] مستقلی محسوب نمیشود<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. | ||
#آیا ممکن است [[انسان]] از بعضی [[گناهان]] توبه کند در حالی که مرتکب [[گناهان]] دیگری میشود؟ همان‌‌گونه که [[انسان]] در | # آیا ممکن است [[انسان]] از بعضی [[گناهان]] توبه کند در حالی که مرتکب [[گناهان]] دیگری میشود؟ همان‌‌گونه که [[انسان]] در مقام [[ارتکاب گناه]] ممکن است مرتکب بعضی از [[گناهان]] شود، در مقام [[پشیمانی]] و توبه نیز ممکن است از برخی [[گناهان]] توبه کند و اساسا شدنی نیست که انسان‌‌های معمولی در یک لحظه آنچنان [[پاک]] و [[وارسته]] شوند که پیوند خود را با هر‌گونه گناهی قطع کنند. البته برخی هم قائلند [[تبعیض]] در توبه صحیح نیست زیرا [[بنده]] یا دست از تمامی [[گناهان]] می‌‌کشد و یا بدون توبه باقی می‌‌ماند و در شمار [[گناهکاران]] قرار میگیرد<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۲۰.</ref>. | ||
==توبه در [[روایات]]== | == توبه در [[روایات]] == | ||
{{اصلی|توبه در حدیث}} | |||
برخی از روایاتی که در مورد توبه آمده است عبارت‌اند از: | برخی از روایاتی که در مورد توبه آمده است عبارت‌اند از: | ||
# [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «چون [[بنده]] به توبه بی‌بازگشت رو آورد، [[خداوند]] او را [[دوست]] خواهد داشت؛ از این رو در [[دنیا]] و [[آخرت]] پرده‌ای بر او می‌‌افکند تا گناهانش آشکار نشود. | # [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «چون [[بنده]] به توبه بی‌بازگشت رو آورد، [[خداوند]] او را [[دوست]] خواهد داشت؛ از این رو در [[دنیا]] و [[آخرت]] پرده‌ای بر او می‌‌افکند تا گناهانش آشکار نشود. راوی میگوید: از [[امام]] سؤال کردم: چگونه او را می‌‌پوشاند؟ فرمودند: دو فرشته‌اش گناهانی که از او ضبط کرده‌اند را محو می‌‌نمایند و [[خداوند]] به اندام‌های او [[فرمان]] می‌‌دهد که [[گناهان]] او را [[کتمان]] کنید و به مناطق [[زمین]] [[فرمان]] می‌‌دهد گناهانی که بر شما انجام داده را [[کتمان]] نمایید. بدین ترتیب آن [[بنده]] [[خداوند]] را [[ملاقات]] می‌‌کند در حالی که هیچ چیزی وجود ندارد که بر [[گناهان]] او [[شهادت]] بدهد»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}: إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحًا أَحَبَّهُ اللَّهُ فَسَتَرَ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ یَسْتُرُ عَلَیْهِ قَالَ یُنْسِی مَلَکَیْهِ مَا کَتَبَا عَلَیْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یُوحِی إِلَی جَوَارِحِهِ اکْتُمِی عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ وَ یُوحِی إِلَی بِقَاعِ الْأَرْضِ اکْتُمِی مَا کَانَ یَعْمَلُ عَلَیْکِ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَلْقَی اللَّهَ حِینَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ شَیْءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَیْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۰.</ref>. | ||
# [[امام صادق]]{{ع}} دربارۀ آیۀ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبهای راستین کنید» سوره تحریم، آیه ۸.</ref> فرمودند: «منظور از توبۀ نصوح، آن است که [[بنده]] از [[گناه]] توبه کند و پس از آن هرگز به آن روی نیاورد»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا قَالَ یَتُوبُ الْعَبْدُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ. قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا الْحَسَنِ{{ع}} فَقَالَ یَتُوبُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الْمُفَتَّنُونَ التَّوَّابُونَ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۲.</ref>. | # [[امام صادق]]{{ع}} دربارۀ آیۀ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا}}<ref>«ای مؤمنان! به سوی خداوند توبهای راستین کنید» سوره تحریم، آیه ۸.</ref> فرمودند: «منظور از توبۀ نصوح، آن است که [[بنده]] از [[گناه]] توبه کند و پس از آن هرگز به آن روی نیاورد»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا قَالَ یَتُوبُ الْعَبْدُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ. قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} فَقَالَ یَتُوبُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الْمُفَتَّنُونَ التَّوَّابُونَ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۲.</ref>. | ||
# [[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: «[[خداوند]] از توبۀ بنده‌اش بیشتر از مردی که شتر و توشه‌اش را در شبی تاریک گم کرده و بعد آن را می‌‌یابد، شادمان می‌گردد؛ [[خداوند]] از توبۀ بنده‌اش بیشتر از این مرد به هنگام یافتن توشه‌اش، شادمان میشود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ{{ع}}: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِینَ وَجَدَهَا}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۵.</ref>. | # [[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: «[[خداوند]] از توبۀ بنده‌اش بیشتر از مردی که شتر و توشه‌اش را در شبی تاریک گم کرده و بعد آن را می‌‌یابد، شادمان می‌گردد؛ [[خداوند]] از توبۀ بنده‌اش بیشتر از این مرد به هنگام یافتن توشه‌اش، شادمان میشود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ {{ع}}: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِینَ وَجَدَهَا}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۵.</ref>. | ||
# [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «چون [[بنده]] گناهی انجام دهد از صبح تا | # [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «چون [[بنده]] گناهی انجام دهد از صبح تا شب به او فرصت داده میشود اگر در این مدت [[استغفار]] کرد آن [[گناه]] بر او نوشته نمیشود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} یَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۷.</ref> و...<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۳۱ـ ۳۳۸.</ref>. | ||
== [[حقیقت]] و ارکان == | |||
دانشمندان و متفکران اسلامی دربارۀ حقیقت توبه آرای مختلفی دارند. بعضی معتقدند [[ندامت]] و پشیمانی از گناه، حقیقت و [[روح]] توبه است<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷–۱۹۸؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۵۰؛ حلی، علامه، تحریر الاحکام، ۵/۲۵۰.</ref> و برخی دیگر، حقیقت توبه را بازگشت [[بنده]] به [[خداوند]] معنا کرده‌اند<ref>انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، ۵۵؛ طباطبایی، المیزان، ۴/۲۴۵.</ref>. پشیمانی و ندامت از گناه و [[عزم]] برای [[ترک گناه]]، دو رکن [[توبه]] محسوب می‌شوند و مقوّم [[حقیقت]] توبه‌اند. [[ندامت]] و پشیمانی باید عزم بر ترک گناه را به دنبال داشته باشد و اگر نداشته باشد، حقیقت توبه محقق نمیشود<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۲۷۵–۲۷۶؛ امام خمینی، صحیفه، ۲/۲۲–۲۳.</ref>.<ref>[[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[توبه - نصیری (مقاله)|مقاله «توبه»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص۵۵۲ – ۵۵۷.</ref> | |||
==شرایط | == شرایط پذیرش توبه == | ||
برخی از شرایط | برخی از شرایط پذیرش توبه بدین شرح است: | ||
# [[گناه]] کردن از روی [[جهالت]] باشد نه عناد و [[استکبار]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref>. | # '''[[گناه]] کردن از روی [[جهالت]] باشد نه عناد و [[استکبار]]:''' {{متن قرآن|إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref>. | ||
#قبل از فرا رسیدن زمان [[مرگ]] باشد: {{متن قرآن|وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و توبه آن کسان که کارهای زشت میکنند تا هنگامی که مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، میگوید: اکنون توبه کردم و نیز توبه آنان که در کفر می‌میرند پذیرفته نیست؛ برای آنها عذابی دردناک فراهم ساخته‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref> | # '''قبل از فرا رسیدن زمان [[مرگ]] باشد:''' {{متن قرآن|وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و توبه آن کسان که کارهای زشت میکنند تا هنگامی که مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، میگوید: اکنون توبه کردم و نیز توبه آنان که در کفر می‌میرند پذیرفته نیست؛ برای آنها عذابی دردناک فراهم ساخته‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref> | ||
# توبه را به تأخیر نیندازد: آیۀ شریفۀ {{متن قرآن|ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ}}<ref>«سپس زود توبه میکنند» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref> [[بندگان]] را از خطر تسویف یعنی به [[آینده]] واگذار کردن [[آگاه]] می‌‌سازد؛ چون تأخیر در توبه و نپرداختن به آن، [[گناه]] را اندک اندک از | # '''توبه را به تأخیر نیندازد:''' آیۀ شریفۀ {{متن قرآن|ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ}}<ref>«سپس زود توبه میکنند» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref> [[بندگان]] را از خطر تسویف یعنی به [[آینده]] واگذار کردن [[آگاه]] می‌‌سازد؛ چون تأخیر در توبه و نپرداختن به آن، [[گناه]] را اندک اندک از ذهن [[آدمی]] [[پاک]] کرده و آن را به [[فراموشی]] می‌‌سپارد. | ||
# [[توسّل]] به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{ع}} و [[شفاعت]] ایشان: بدون [[توسل]] نه دعایی به [[اجابت]] می‌‌رسد و نه توبهای پذیرفته میشود؛ زیرا [[خداوند]]، تمامی امور را بر اساس مجاری و علل خود به انجام می‌‌رساند و در این زمینه نیز [[توسّل]] را وسیله و سبب | # '''[[توسّل]] به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و [[اهل بیت]] {{ع}} و [[شفاعت]] ایشان:''' بدون [[توسل]] نه دعایی به [[اجابت]] می‌‌رسد و نه توبهای پذیرفته میشود؛ زیرا [[خداوند]]، تمامی امور را بر اساس مجاری و علل خود به انجام می‌‌رساند و در این زمینه نیز [[توسّل]] را وسیله و سبب پذیرش توبه و [[دعا]] قرار داده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۲۴.</ref> | ||
#جبران | # '''جبران حق الله:''' برخی از [[گناهان]] به حق الله تعلّق میگیرد و حق الله دارای دو قسم است: | ||
## [[حق]] اللّهی که جبران‌ناپذیر است و پس از انجام آن هرچند می‌‌باید به [[پشیمانی]] و [[استغفار]] پرداخت، امّا راهی برای جبران آن وجود ندارد مانند: دروغ‌زنی، شنیدن موسیقی‌های [[حرام]]، مشروب [[خواری]] و.... | ## [[حق]] اللّهی که جبران‌ناپذیر است و پس از انجام آن هرچند می‌‌باید به [[پشیمانی]] و [[استغفار]] پرداخت، امّا راهی برای جبران آن وجود ندارد مانند: دروغ‌زنی، شنیدن موسیقی‌های [[حرام]]، مشروب [[خواری]] و.... | ||
## [[حق]] اللّهی که جبران پذیر است. این نوع [[گناهان]] قابل جبرانند و [[انسان]] هنگام توبه باید آنها را جبران کند مانند: ترک [[نماز]]، [[روزه]]، [[حج]] و دیگر [[عبادات]]<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. | ## [[حق]] اللّهی که جبران پذیر است. این نوع [[گناهان]] قابل جبرانند و [[انسان]] هنگام توبه باید آنها را جبران کند مانند: ترک [[نماز]]، [[روزه]]، [[حج]] و دیگر [[عبادات]]<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. | ||
#جبران [[حق الناس]]: برخی از [[گناهان]] به [[حق]] النّاس تعلّق میگیرد و [[حق]] النّاس نیز دارای دو قسم است: | # '''جبران [[حق الناس]]:''' برخی از [[گناهان]] به [[حق]] النّاس تعلّق میگیرد و [[حق]] النّاس نیز دارای دو قسم است: | ||
## [[حق]] النّاسی که جبران آن ممکن است مانند: استفادۀ ناروا از [[اموال]] دیگران، [[گمراه کردن]] آنان در [[اصول دین]]، [[قتل]] عمد یا غیر عمد، ضرر وارد آوردن به اندام دیگران و.... در این موارد، توبه [[پشیمانی]] از آن [[گناه]] است، امّا جبران ننمودن آن، خودْ گناهی دیگر است که تنها با جبران آنچه انجام گرفته، رفع خواهد شد. | ## [[حق]] النّاسی که جبران آن ممکن است مانند: استفادۀ ناروا از [[اموال]] دیگران، [[گمراه کردن]] آنان در [[اصول دین]]، [[قتل]] عمد یا غیر عمد، ضرر وارد آوردن به اندام دیگران و.... در این موارد، توبه [[پشیمانی]] از آن [[گناه]] است، امّا جبران ننمودن آن، خودْ گناهی دیگر است که تنها با جبران آنچه انجام گرفته، رفع خواهد شد. | ||
## [[حق]] النّاسی که امکان جبران نخواهد داشت مانند: [[غیبت]] دیگران و [[تهمت]] زدن به آنها و...<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص | ## [[حق]] النّاسی که امکان جبران نخواهد داشت مانند: [[غیبت]] دیگران و [[تهمت]] زدن به آنها و...<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۳۰؛ [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[توبه - نصیری (مقاله)|مقاله «توبه»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص۵۵۲ ـ ۵۵۷.</ref>. | ||
شرایطی برای کمال توبه نیز وجود دارد؛ شرایطی که بدون آنها توبه محقّق میشود ولی کامل نیست؛ مانند اینکه زحمت [[طاعت]] را به خود بچشاند، چنانکه [[لذت]] [[گناه]] را چشیده است و نیز گوشتی را که از راه [[حرام]] بر بدنش روییده است با [[غم]] و [[اندوه]] از بین ببرد<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. [[امام علی]]{{ع}} | شرایطی برای کمال توبه نیز وجود دارد؛ شرایطی که بدون آنها توبه محقّق میشود ولی کامل نیست؛ مانند اینکه زحمت [[طاعت]] را به خود بچشاند، چنانکه [[لذت]] [[گناه]] را چشیده است و نیز گوشتی را که از راه [[حرام]] بر بدنش روییده است با [[غم]] و [[اندوه]] از بین ببرد<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. [[امام علی]] {{ع}} توبۀ کامل را در شش مرحله می‌داند: | ||
# [[پشیمانی]] از گذشته؛ | # [[پشیمانی]] از گذشته؛ | ||
# [[عزم]] بر [[ترک گناه]] برای همیشه؛ | # [[عزم]] بر [[ترک گناه]] برای همیشه؛ | ||
# | # ادای حقوق از دست رفتۀ [[مردم]] تا [[خداوند]] را بدون [[گناه]] دیدار کند؛ | ||
#هر واجبی را که بر عهده‌اش بوده و انجام نگرفته است، به‌جای آورد؛ | # هر واجبی را که بر عهده‌اش بوده و انجام نگرفته است، به‌جای آورد؛ | ||
#گوشتی را که از [[گناه]] بر بدنش روییده، با [[غم]] و [[اندوه]] [[آب]] کند؛ | # گوشتی را که از [[گناه]] بر بدنش روییده، با [[غم]] و [[اندوه]] [[آب]] کند؛ | ||
# | # تحمل [[سختی]] [[اطاعت]] همانطور که شیرینی [[گناه]] را چشیده بود<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ {{ع}} لِقَائِلٍ قَالَ بِحَضْرَتِهِ "أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ": ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ، أَ تَدْرِی مَا الِاسْتِغْفَارُ؟ الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعَانٍ: أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی، وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً، وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ، وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا، وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّی تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ، وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ؛ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۴۱۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۲۱۸.</ref> | ||
==[[ضرورت]] | == [[ضرورت]] پذیرش توبه == | ||
براساس برخی از [[آیات]] و [[روایات]] | براساس برخی از [[آیات]] و [[روایات]] پذیرش توبه امری ضروری است یعنی اگر شخصی توبه واقعی کرد توبه او مورد پذیرش قرار خواهد گرفت: | ||
#{{متن قرآن|وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ}}<ref>«و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.</ref>؛ [[سنت الهی]] بر این [[استوار]] است که توبۀ [[بندگان]] را بپذیرد<ref>ر.ک: | #{{متن قرآن|وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ}}<ref>«و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.</ref>؛ [[سنت الهی]] بر این [[استوار]] است که توبۀ [[بندگان]] را بپذیرد<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۲۱۷ ـ ۲۱۸.</ref>. | ||
#ظاهر برخی [[آیات]] مانند: {{متن قرآن|إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref> و نیز مدلول التزامی ادله‌‌ای که توبه را بر [[گنهکاران]] [[واجب]] میکنند، این است که | # ظاهر برخی [[آیات]] مانند: {{متن قرآن|إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.</ref> و نیز مدلول التزامی ادله‌‌ای که توبه را بر [[گنهکاران]] [[واجب]] میکنند، این است که قبول توبه بر [[خداوند]] [[واجب]] باشد و گرنه در مواردی که توبه پذیرفته نمیشود لازم می‌‌آید [[فرمان الهی]] به توبه لغو و [[بیهوده]] باشد و صادر شدن لغو از [[خداوند حکیم]] محال است<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸.</ref>. | ||
# [[امام علی]]{{ع}} در عباراتی با اشاره به آیۀ {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.</ref> فرمودند: «کسی را که [[توفیق]] توبه دهند از پذیرفته شدن توبه [[محروم]] نماند»<ref>{{متن حدیث|وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۵.</ref>. | # [[امام علی]] {{ع}} در عباراتی با اشاره به آیۀ {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.</ref> فرمودند: «کسی را که [[توفیق]] توبه دهند از پذیرفته شدن توبه [[محروم]] نماند»<ref>{{متن حدیث|وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۵.</ref>. | ||
#همچنین فرمودند: «سزاوار نیست [[خداوند]]... در [[دعا]] را بگشاید و در [[اجابت]] را ببندد یا در توبه را بگشاید و در [[مغفرت]] را ببندد»<ref>وَ قَالَ{{ع}}: {{متن حدیث|مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۴۳۵.</ref> و....<ref>ر.ک: | # همچنین فرمودند: «سزاوار نیست [[خداوند]]... در [[دعا]] را بگشاید و در [[اجابت]] را ببندد یا در توبه را بگشاید و در [[مغفرت]] را ببندد»<ref>وَ قَالَ {{ع}}: {{متن حدیث|مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۴۳۵.</ref> و....<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۲۱۷ـ ۲۱۸.</ref> بنابراین پذیرش توبه از وعده‌های قطعی [[خداوند]] است<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۴، ص ۲۳۸.</ref> و نیز از هر گناهکاری پذیرفته میشود<ref>کنز العمال، ج ۴، ص ۲۱۰.</ref>. بر این اساس توبۀ [[کافر]] نیز پذیرفتنی است و در [[آیات]] و روایاتی که توبه از برخی [[گناهان]] نظیر [[شرک]]، اصرار بر [[کفر]] پس از [[ایمان]] و [[بدعت]] گذاری در [[دین]] را پذیرفته نمی‌دانند، منظور یا توبۀ صوری است و یا توبه در ظرف قبول انجام نگرفته است<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸. </ref>. | ||
== | == آثار توبه == | ||
توبه واقعی آثاری دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | توبه واقعی آثاری دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | ||
#تبدیل [[سیئات]] به [[حسنات]]: {{متن قرآن|إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ}}<ref>«جز کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کاری شایسته کنند؛ که خداوند نیکی آنان را جانشین بدی‌هایشان می‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره فرقان، آیه ۷۰.</ref>. | # '''تبدیل [[سیئات]] به [[حسنات]]:''' {{متن قرآن|إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ}}<ref>«جز کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کاری شایسته کنند؛ که خداوند نیکی آنان را جانشین بدی‌هایشان می‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره فرقان، آیه ۷۰.</ref>. | ||
# [[رهایی]] از [[لعنت خدا]] و [[خلق]] و برخورداری از [[هدایت]] و [[رحمت الهی]]: {{متن قرآن|أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کیفر آنان لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست در آن جاودانند و نه از عذابشان کاسته میشود و نه به آنان مهلت خواهند داد مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۷ ـ ۸۹</ref>. | # '''[[رهایی]] از [[لعنت خدا]] و [[خلق]] و برخورداری از [[هدایت]] و [[رحمت الهی]]:''' {{متن قرآن|أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کیفر آنان لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست در آن جاودانند و نه از عذابشان کاسته میشود و نه به آنان مهلت خواهند داد مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۷ ـ ۸۹</ref>. | ||
#بهره‌مندی از [[استغفار]] حاملان [[عرش]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است | # '''بهره‌مندی از [[استغفار]] حاملان [[عرش]]:''' {{متن قرآن|الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ}}<ref>«کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس آنان را كه توبه كردهاند و به راه تو آمدهاند بيامرز و از عذاب جهنم نگه دار» سوره غافر، آیه ۷.</ref>. | ||
# | # '''محبوب [[خدا]] شدن:''' {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ}}<ref>«بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست» سوره بقره، آیه ۲۲۲.</ref>، در [[ادعیه]] و [[روایات]] نیز از [[خداوند]] با اسم [[شریف]] "محب التوابین" یاد شده است<ref>صحیفۀ سجادیه، دعای ۳۸، ص ۱۹۰؛ المجتنی من دعاء المجتبی، ص ۶۳.</ref> و...<ref>ر.ک: [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹]]، ص ۵۰ ـ ۵۸؛ [[سعید نصیری|نصیری، سعید]]، [[توبه - نصیری (مقاله)|مقاله «توبه»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۳]]، ص۵۵۲ – ۵۵۷.</ref>. | ||
==عوامل مؤثر در تقویت انگیزۀ توبه== | == عوامل مؤثر در تقویت انگیزۀ توبه == | ||
برخی از عوامل موجب تقویت | برخی از عوامل موجب تقویت انگیزه برای توبه میشود مانند: | ||
# [[تفکّر]] در | # [[تفکّر]] در عاقبت [[گناه]] و [[گناهکاران]]: در [[قرآن کریم]] بیش از ده مورد [[دعوت]] شده است تا در [[سرنوشت]] [[گناهکاران]] [[فکر]] شود: {{متن قرآن|فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ}}<ref>«پیش از شما سنّت‌هایی (بوده و) از میان رفتهاند پس روی زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۷.</ref>. | ||
# [[تفکّر]] در اینکه تمامی [[مصیبت‌ها]] و [[مشکلات]] [[آدمی]] در دو [[دنیا]] و به ویژه [[مشکلات]] [[روحی]] اثر [[گناهان]] است. | # [[تفکّر]] در اینکه تمامی [[مصیبت‌ها]] و [[مشکلات]] [[آدمی]] در دو [[دنیا]] و به ویژه [[مشکلات]] [[روحی]] اثر [[گناهان]] است. | ||
# [[فکر]] در اینکه رسیدن به [[خداوند]]، [[هدف]] نهایی از [[خلقت انسان]] است و این [[هدف]] با توبه از [[گناهان]] امکان دارد و...<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۲۷ـ ۳۲۸.</ref>. | # [[فکر]] در اینکه رسیدن به [[خداوند]]، [[هدف]] نهایی از [[خلقت انسان]] است و این [[هدف]] با توبه از [[گناهان]] امکان دارد و...<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۳]]، ص ۳۲۷ـ ۳۲۸.</ref>. | ||
==جستارهای وابسته== | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[آداب باطنی دعا]] | * [[آداب باطنی دعا]] | ||
* [[انابه]] | * [[انابه]] | ||
| خط ۱۳۴: | خط ۱۳۵: | ||
* [[ندامت از گناه]] | * [[ندامت از گناه]] | ||
* [[وجوب توبه]] | * [[وجوب توبه]] | ||
{{پایان | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{ | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم | # [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[مهدی احمدپور|احمدپور، مهدی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹''']] | ||
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | ||
# [[پرونده:10115255.jpg|22px]] [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|'''دانش اخلاق اسلامی''']] | # [[پرونده:10115255.jpg|22px]] [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|'''دانش اخلاق اسلامی''']] | ||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه''']] | # [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | ||
# [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']] | # [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']] | ||
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']] | # [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']] | ||
{{پایان}} | {{پایان منابع}} | ||
== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
{{فضایل اخلاقی}} | {{فضایل اخلاقی}} | ||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | [[رده:فضایل اخلاقی]] | ||
[[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۵۷
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضایل اخلاقی است. توبه از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: توبه در قرآن - توبه در حدیث - توبه در نهج البلاغه - توبه در اخلاق اسلامی - توبه در فقه اسلامی - توبه در معارف دعا و زیارات - توبه در معارف و سیره سجادی - توبه در معارف و سیره نبوی - توبه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردتوبه به‌معنای بازگشت و عبارت از پشیمانی و ترک گناه و بازگشت به سوی خداوند است و کسی را که توبه می‌‌کند «تائب» می‌‌نامند. براساس آیات و روایات توبه از گناهان واجب است، مانند: 
وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ تُفْلِحُونَ
. البته توبه شرایطی مانند: پشیمانی از گذشته؛ عزم بر ترک گناه برای همیشه و ... نیز دارد.
معناشناسی
معنای لغوی
«توبه» در لغت به معانی رجوع کردن[۱]، کنده شدن از گناه[۲] و حیا کردن[۳] به‌کار رفته است. توبه در دو معنای رجوع بنده به خداوند و رجوع خداوند به بنده به کار می‌رود. رجوع بنده به خدا، به معنای برگشت بنده از نافرمانی به طاعت است[۴] و رجوع خدا به بنده، به معنای موفق کردن بنده به توبه[۵] یا بخشیدن و نجات وی از گناهان[۶] است[۷].
معنای اصطلاحی
«توبه» در اصطلاح علم اخلاق یعنی بازگشت از سرکشی به بندگی؛ از اطاعت نفس به اطاعت پروردگار و برای تحقق توبه صیغه و عبارت خاصی تشریع نشده است[۸].
توبه عبارت است از «قیام انسان علیه خودش»، یک قیام اصلاحی[۹] به انگیزه پاکیزه کردن خود[۱۰]. توبه یعنی حرکت دادن انسان‌ها از نفس‌پرستی به سوی حقیقت‌پرستی[۱۱]. توبه یک حالت روانی و روحی و بلکه یک انقلاب روحی در انسان است، که لفظ «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ» بیان این حالت است[۱۲].[۱۳]
پیشینه
توبه از مسائل مهم اخلاقی ـ عرفانی است که در ادیان الهی، مانند یهود و مسیحیت[۱۴] جایگاه ویژه‌ای دارد. در فرهنگ اسلامی نیز به این مسئله توجه خاصی شده است. قرآن کریم بر توبه بسیار تأکید کرده[۱۵] و آن را سبب پاک شدن گناهان[۱۶] و محبوب شدن نزد پروردگار[۱۷]می‌داند. روایات بسیاری نیز در موضوعاتی چون فضیلت توبه[۱۸]، چگونگی وقوع[۱۹]، وقت انجام[۲۰] و شرایط قبول آن[۲۱] آمده است. احیاء علوم الدین غزالی[۲۲] و المحجة البیضاء فیض کاشانی[۲۳] را می‌توان از جمله نخستین کتاب‌های اخلاقی در این زمینه دانست[۲۴].
توبه و وجوب آن در قرآن
توبه نام نهمین سورۀ قرآن است که به سوره برائت هم مشهور است و تنها سوره‌ای است که در آغاز آن بِسْمِ اللَّهِ نیست[۲۵]. توبه و مشتقات آن ۸۷ بار در قرآن کریم به کار رفتهاند و در این موارد از مطالبی چون وجوب توبه؛ شرایط پذیرش توبه؛ آثار و ویژگی توبه سخن به میان آمده است.
در ۷ آیه به صراحت وجوب توبه بیان شده است، مانند: وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ تُفْلِحُونَ[۲۶]. از این آیات استفاده میشود وجوب توبه فوری است.
دربارۀ وجوب توبه در قرآن پرسش‌‌هایی وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- آیا توبه از هر گناهی واجب است؟ بیشتر محقّقان بر این عقیده‌اند که توبه تنها از گناهان کبیره و نیز از گناهان صغیره در صورتی که بر اثر عواملی مانند کوچک شمردن گناه، تکرار یا اظهار آن و... حکم کبیره یابند واجب است؛ ولی توبه از دیگر گناهان صغیره به شرط اجتناب از کبایر واجب نیست؛ زیرا اجتناب از گناهان کبیره سبب بخشیده شدن گناهان صغیره است:
إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا
[۲۷]. - آیا برای هر گناهی توبهای لازم است یا ترک توبه خود گناهی مستقل است؟ برای هر گناهی توبه ای مستقل لازم نیست؛ زیرا این امکان هست که انسان از همۀ گناهانش پشیمان شود ولی متذکر مورد خاصی نیز نباشد[۲۸]. تأخیر یا ترک توبه نیز گناه مستقلی نیست؛ چون اوامر الهی دربارۀ توبه ارائۀ طریق و ارشاد به حکم عقل است، لذا گناه مستقلی محسوب نمیشود[۲۹].
- آیا ممکن است انسان از بعضی گناهان توبه کند در حالی که مرتکب گناهان دیگری میشود؟ همان‌‌گونه که انسان در مقام ارتکاب گناه ممکن است مرتکب بعضی از گناهان شود، در مقام پشیمانی و توبه نیز ممکن است از برخی گناهان توبه کند و اساسا شدنی نیست که انسان‌‌های معمولی در یک لحظه آنچنان پاک و وارسته شوند که پیوند خود را با هر‌گونه گناهی قطع کنند. البته برخی هم قائلند تبعیض در توبه صحیح نیست زیرا بنده یا دست از تمامی گناهان می‌‌کشد و یا بدون توبه باقی می‌‌ماند و در شمار گناهکاران قرار میگیرد[۳۰].
توبه در روایات
برخی از روایاتی که در مورد توبه آمده است عبارت‌اند از:
- امام صادق(ع) فرمودند: «چون بنده به توبه بی‌بازگشت رو آورد، خداوند او را دوست خواهد داشت؛ از این رو در دنیا و آخرت پرده‌ای بر او می‌‌افکند تا گناهانش آشکار نشود. راوی میگوید: از امام سؤال کردم: چگونه او را می‌‌پوشاند؟ فرمودند: دو فرشته‌اش گناهانی که از او ضبط کرده‌اند را محو می‌‌نمایند و خداوند به اندام‌های او فرمان می‌‌دهد که گناهان او را کتمان کنید و به مناطق زمین فرمان می‌‌دهد گناهانی که بر شما انجام داده را کتمان نمایید. بدین ترتیب آن بنده خداوند را ملاقات می‌‌کند در حالی که هیچ چیزی وجود ندارد که بر گناهان او شهادت بدهد»[۳۱].
- امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا[۳۲] فرمودند: «منظور از توبۀ نصوح، آن است که بنده از گناه توبه کند و پس از آن هرگز به آن روی نیاورد»[۳۳].
- امام باقر(ع) فرمودند: «خداوند از توبۀ بنده‌اش بیشتر از مردی که شتر و توشه‌اش را در شبی تاریک گم کرده و بعد آن را می‌‌یابد، شادمان می‌گردد؛ خداوند از توبۀ بنده‌اش بیشتر از این مرد به هنگام یافتن توشه‌اش، شادمان میشود»[۳۴].
- امام صادق(ع) فرمودند: «چون بنده گناهی انجام دهد از صبح تا شب به او فرصت داده میشود اگر در این مدت استغفار کرد آن گناه بر او نوشته نمیشود»[۳۵] و...[۳۶].
حقیقت و ارکان
دانشمندان و متفکران اسلامی دربارۀ حقیقت توبه آرای مختلفی دارند. بعضی معتقدند ندامت و پشیمانی از گناه، حقیقت و روح توبه است[۳۷] و برخی دیگر، حقیقت توبه را بازگشت بنده به خداوند معنا کرده‌اند[۳۸]. پشیمانی و ندامت از گناه و عزم برای ترک گناه، دو رکن توبه محسوب می‌شوند و مقوّم حقیقت توبه‌اند. ندامت و پشیمانی باید عزم بر ترک گناه را به دنبال داشته باشد و اگر نداشته باشد، حقیقت توبه محقق نمیشود[۳۹].[۴۰]
شرایط پذیرش توبه
برخی از شرایط پذیرش توبه بدین شرح است:
- گناه کردن از روی جهالت باشد نه عناد و استکبار: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا[۴۱].
- قبل از فرا رسیدن زمان مرگ باشد: وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا[۴۲].[۴۳]
- توبه را به تأخیر نیندازد: آیۀ شریفۀ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ[۴۴] بندگان را از خطر تسویف یعنی به آینده واگذار کردن آگاه می‌‌سازد؛ چون تأخیر در توبه و نپرداختن به آن، گناه را اندک اندک از ذهن آدمی پاک کرده و آن را به فراموشی می‌‌سپارد.
- توسّل به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) و شفاعت ایشان: بدون توسل نه دعایی به اجابت می‌‌رسد و نه توبهای پذیرفته میشود؛ زیرا خداوند، تمامی امور را بر اساس مجاری و علل خود به انجام می‌‌رساند و در این زمینه نیز توسّل را وسیله و سبب پذیرش توبه و دعا قرار داده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ[۴۵].[۴۶]
- جبران حق الله: برخی از گناهان به حق الله تعلّق میگیرد و حق الله دارای دو قسم است:
- حق اللّهی که جبران‌ناپذیر است و پس از انجام آن هرچند می‌‌باید به پشیمانی و استغفار پرداخت، امّا راهی برای جبران آن وجود ندارد مانند: دروغ‌زنی، شنیدن موسیقی‌های حرام، مشروب خواری و....
- حق اللّهی که جبران پذیر است. این نوع گناهان قابل جبرانند و انسان هنگام توبه باید آنها را جبران کند مانند: ترک نماز، روزه، حج و دیگر عبادات[۴۷].
- جبران حق الناس: برخی از گناهان به حق النّاس تعلّق میگیرد و حق النّاس نیز دارای دو قسم است:
- حق النّاسی که جبران آن ممکن است مانند: استفادۀ ناروا از اموال دیگران، گمراه کردن آنان در اصول دین، قتل عمد یا غیر عمد، ضرر وارد آوردن به اندام دیگران و.... در این موارد، توبه پشیمانی از آن گناه است، امّا جبران ننمودن آن، خودْ گناهی دیگر است که تنها با جبران آنچه انجام گرفته، رفع خواهد شد.
- حق النّاسی که امکان جبران نخواهد داشت مانند: غیبت دیگران و تهمت زدن به آنها و...[۴۸].
شرایطی برای کمال توبه نیز وجود دارد؛ شرایطی که بدون آنها توبه محقّق میشود ولی کامل نیست؛ مانند اینکه زحمت طاعت را به خود بچشاند، چنانکه لذت گناه را چشیده است و نیز گوشتی را که از راه حرام بر بدنش روییده است با غم و اندوه از بین ببرد[۴۹]. امام علی (ع) توبۀ کامل را در شش مرحله می‌داند:
- پشیمانی از گذشته؛
- عزم بر ترک گناه برای همیشه؛
- ادای حقوق از دست رفتۀ مردم تا خداوند را بدون گناه دیدار کند؛
- هر واجبی را که بر عهده‌اش بوده و انجام نگرفته است، به‌جای آورد؛
- گوشتی را که از گناه بر بدنش روییده، با غم و اندوه آب کند؛
- تحمل سختی اطاعت همانطور که شیرینی گناه را چشیده بود[۵۰].[۵۱]
ضرورت پذیرش توبه
براساس برخی از آیات و روایات پذیرش توبه امری ضروری است یعنی اگر شخصی توبه واقعی کرد توبه او مورد پذیرش قرار خواهد گرفت:
- وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ[۵۲]؛ سنت الهی بر این استوار است که توبۀ بندگان را بپذیرد[۵۳].
- ظاهر برخی آیات مانند: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا[۵۴] و نیز مدلول التزامی ادله‌‌ای که توبه را بر گنهکاران واجب میکنند، این است که قبول توبه بر خداوند واجب باشد و گرنه در مواردی که توبه پذیرفته نمیشود لازم می‌‌آید فرمان الهی به توبه لغو و بیهوده باشد و صادر شدن لغو از خداوند حکیم محال است[۵۵].
- امام علی (ع) در عباراتی با اشاره به آیۀ وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا[۵۶] فرمودند: «کسی را که توفیق توبه دهند از پذیرفته شدن توبه محروم نماند»[۵۷].
- همچنین فرمودند: «سزاوار نیست خداوند... در دعا را بگشاید و در اجابت را ببندد یا در توبه را بگشاید و در مغفرت را ببندد»[۵۸] و....[۵۹] بنابراین پذیرش توبه از وعده‌های قطعی خداوند است[۶۰] و نیز از هر گناهکاری پذیرفته میشود[۶۱]. بر این اساس توبۀ کافر نیز پذیرفتنی است و در آیات و روایاتی که توبه از برخی گناهان نظیر شرک، اصرار بر کفر پس از ایمان و بدعت گذاری در دین را پذیرفته نمی‌دانند، منظور یا توبۀ صوری است و یا توبه در ظرف قبول انجام نگرفته است[۶۲].
آثار توبه
توبه واقعی آثاری دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تبدیل سیئات به حسنات: إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ[۶۳].
- رهایی از لعنت خدا و خلق و برخورداری از هدایت و رحمت الهی: أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ[۶۴].
- بهره‌مندی از استغفار حاملان عرش: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ[۶۵].
- محبوب خدا شدن: إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ[۶۶]، در ادعیه و روایات نیز از خداوند با اسم شریف "محب التوابین" یاد شده است[۶۷] و...[۶۸].
عوامل مؤثر در تقویت انگیزۀ توبه
برخی از عوامل موجب تقویت انگیزه برای توبه میشود مانند:
- تفکّر در عاقبت گناه و گناهکاران: در قرآن کریم بیش از ده مورد دعوت شده است تا در سرنوشت گناهکاران فکر شود: فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ[۶۹].
- تفکّر در اینکه تمامی مصیبت‌ها و مشکلات آدمی در دو دنیا و به ویژه مشکلات روحی اثر گناهان است.
- فکر در اینکه رسیدن به خداوند، هدف نهایی از خلقت انسان است و این هدف با توبه از گناهان امکان دارد و...[۷۰].
جستارهای وابسته
- آداب باطنی دعا
- انابه
- توبه مجمل
- توبه موقت
- توبه ربانی
- توبه نفسانی
- درجات تائبان
- توبه اوصیا
- توبه اصفیا
- توبه انبیا
- توبه اولیا
- توبه استجابت
- توبه انابت
- توبه از بعضی گناهان
- توبه از جمیع گناهان
- توبه نصوح
- توبه اخص
- توبه خاص
- توبه عام
- توبه از حقوق خداوند
- توبه از حقوق مردم
- توبه از گناه صغیره
- توبه از گناه کبیره
- آثار توبه
- اخلاص در توبه
- آداب توبه
- یادآوری استغفار
- اسباب توبه
- استغفار
- اسرار توبه
- اصرار بر گناه
- تدارک سیئه با توبه
- تدارک گناهان
- ترک توبه
- تسویف توبه
- تعجیل در توبه
- تکفیر
- حسن عاقبت
- حقیقت توبه
- دوام توبه
- رجای توبه با آرزوی طولانی
- ستایش توبه
- شرایط توبه
- عزم بر ترک معاصی
- عزم بر جبران گذشته
- عفت
- قبول توبه
- یقین
- کراهت مرگ
- مرابطه
- مراتب توبه
- موانع توبه
- ندامت از گناه
- وجوب توبه
منابع
پانویس
- ↑ جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۱؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۳۵۷.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۷۸.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۸/۱۳۸.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱/۲۳۳.
- ↑ جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۲؛ زمخشری، اساس البلاغه، ۶۵.
- ↑ فیّومی، المصباح المنیر، ۷۸.
- ↑ نصیری، سعید، مقاله «توبه»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص۵۵۲ – ۵۵۷.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۰۴؛ احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۱۶۵؛ گفتارهای معنوی، ص۱۵۸.
- ↑ گفتارهای معنوی، ص۷۲.
- ↑ سیری در سیره نبوی، ص۱۸۶.
- ↑ گفتارهای معنوی، ص۱۰۸.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۲۸۶.
- ↑ کتاب مقدس، مزامیر، ب ۱۳، ۱–۶ و ب ۱۹، ۱۲–۱۳؛ متی، ب ۹، ۱۳؛ مرقس، ب ۱، ۴.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۰۴، سوره توبه، آیه ۱۱۲، سوره فرقان، آیه ۷۱، سوره نصر، آیه ۳.
- ↑ سوره شوری، آیه ۲۵، سوره طه، آیه ۸۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۴۳۰–۴۳۶.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۶/۷۶–۷۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۴۴۰.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۴۴.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۳–۲۱۲.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۷/۳–۱۰۵.
- ↑ نصیری، سعید، مقاله «توبه»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص۵۵۲ – ۵۵۷.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۶۰.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ ۳۱.
- ↑ «اگر از گناهان بزرگی که از آن بازداشته شده‌اید دوری گزینید از گناهان (کوچک) تان چشم می‌پوشیم و شما را به جایگاهی کرامند در می‌آوریم» سوره نساء، آیه ۳۱.
- ↑ کشف المراد، ص ۵۷۲.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۲۰.
- ↑ «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع): إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحًا أَحَبَّهُ اللَّهُ فَسَتَرَ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ یَسْتُرُ عَلَیْهِ قَالَ یُنْسِی مَلَکَیْهِ مَا کَتَبَا عَلَیْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یُوحِی إِلَی جَوَارِحِهِ اکْتُمِی عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ وَ یُوحِی إِلَی بِقَاعِ الْأَرْضِ اکْتُمِی مَا کَانَ یَعْمَلُ عَلَیْکِ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَلْقَی اللَّهَ حِینَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ شَیْءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَیْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ «ای مؤمنان! به سوی خداوند توبهای راستین کنید» سوره تحریم، آیه ۸.
- ↑ «عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا قَالَ یَتُوبُ الْعَبْدُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ. قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا الْحَسَنِ (ع) فَقَالَ یَتُوبُ مِنَ الذَّنْبِ ثُمَّ لَا یَعُودُ فِیهِ وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الْمُفَتَّنُونَ التَّوَّابُونَ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع): إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِینَ وَجَدَهَا»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۵.
- ↑ «عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۳۱ـ ۳۳۸.
- ↑ قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷–۱۹۸؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۵۰؛ حلی، علامه، تحریر الاحکام، ۵/۲۵۰.
- ↑ انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، ۵۵؛ طباطبایی، المیزان، ۴/۲۴۵.
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۲۷۵–۲۷۶؛ امام خمینی، صحیفه، ۲/۲۲–۲۳.
- ↑ نصیری، سعید، مقاله «توبه»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص۵۵۲ – ۵۵۷.
- ↑ «(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.
- ↑ «و توبه آن کسان که کارهای زشت میکنند تا هنگامی که مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، میگوید: اکنون توبه کردم و نیز توبه آنان که در کفر می‌میرند پذیرفته نیست؛ برای آنها عذابی دردناک فراهم ساخته‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۸.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ «سپس زود توبه میکنند» سوره نساء، آیه ۱۷.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۲۴.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۳۰؛ نصیری، سعید، مقاله «توبه»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص۵۵۲ ـ ۵۵۷.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ «وَ قَالَ (ع) لِقَائِلٍ قَالَ بِحَضْرَتِهِ "أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ": ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ، أَ تَدْرِی مَا الِاسْتِغْفَارُ؟ الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعَانٍ: أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی، وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً، وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ، وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا، وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّی تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ، وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ؛ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۴۱۷.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۲۱۸.
- ↑ «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۲۱۷ ـ ۲۱۸.
- ↑ «(پذیرش) توبه بر خداوند تنها برای آنان است که از نادانی کار زشتی انجام می‌دهند سپس زود توبه میکنند پس، این کسانند که خداوند توبه آنها را می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۷.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ «و هر کس کار بدی کند یا بر خود ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش بخواهد خداوند را آمرزنده‌ای بخشاینده خواهد یافت» سوره نساء، آیه ۱۱۰.
- ↑ «وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۵.
- ↑ وَ قَالَ (ع): «مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ؛ وَ لَا لِیَفْتَحَ لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ، وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۴۳۵.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۲۱۷ـ ۲۱۸.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۴، ص ۲۳۸.
- ↑ کنز العمال، ج ۴، ص ۲۱۰.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸.
- ↑ «جز کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کاری شایسته کنند؛ که خداوند نیکی آنان را جانشین بدی‌هایشان می‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاینده است» سوره فرقان، آیه ۷۰.
- ↑ «کیفر آنان لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست در آن جاودانند و نه از عذابشان کاسته میشود و نه به آنان مهلت خواهند داد مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۷ ـ ۸۹
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس آنان را كه توبه كردهاند و به راه تو آمدهاند بيامرز و از عذاب جهنم نگه دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ «بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست» سوره بقره، آیه ۲۲۲.
- ↑ صحیفۀ سجادیه، دعای ۳۸، ص ۱۹۰؛ المجتنی من دعاء المجتبی، ص ۶۳.
- ↑ ر.ک: احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹، ص ۵۰ ـ ۵۸؛ نصیری، سعید، مقاله «توبه»، دانشنامه امام خمینی ج۳، ص۵۵۲ – ۵۵۷.
- ↑ «پیش از شما سنّت‌هایی (بوده و) از میان رفتهاند پس روی زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۷.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳، ص ۳۲۷ـ ۳۲۸.