سوره بلد در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره بلد است. "سوره بلد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره بلد در علوم قرآنی

مقدمه

سوره بلد به اتفاق مفسران، مکّی است و در ترتیب نزول پس از سوره ق و پیش از سوره طارق واقع شده و روایات ترتیب نزول ردیف‌های ۳۲ تا ۳۵ را برای این سوره گزارش کرده‌‌اند، هرچند برخی خاورشناسان ردیف‌های بسیار پراکنده‌‌ای را نیز برای این سوره حدس زده‌‌اند. این‌‌ سوره ۲۰‌‌ آیه و ۸۲ کلمه دارد. نام این سوره بلد به معنای «سرزمین» و منظور از آن سرزمین مکّه است که از نخستین آیه آن: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ گرفته شده است. سوره بلد افزون بر‌‌عنوان مشهور آن به سوره «العقبه» به معنای راه دشوار و گردنه صعب العبور که از یازدهمین آیه آن گرفته شده نام گرفته است..

محتوای سوره

در این سوره این حقیقت بیان می‌‌شود که آفرینش آدمی براساس رنج و مشقّت بوده، تمامی شئون حیات آدمی توأم با تلخی‌ها، رنج‌ها و خستگی‌هاست. سپس به بیان سعادت و شقاوت انسان و اختیار آدمی در پیمودن هریک از این دو مسیر و ذکر پاره‌‌ای از عوامل سعادت و شقاوت و بیان فرجام هریک از این دو مسیر پرداخته است.

این سوره با دو سوگند آغاز می‌‌شود: یکی به سرزمین مکّه، که بر اثر اقامت پیامبر‌‌اکرم(ص) در آن، شرافت و عظمت یافته است و دیگری به وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ و این دو نام به ابراهیم و اسماعیل ((ع))، ابراهیم و همه اولاد عرب او، آدم و ذریّه صالح او و همه پدران و فرزندان تفسیر شده است؛ اما تناسب این دو اسم با کلمه «بلد» در آیه قبل (سرزمین مکه) موجب ترجیح نظر نخست می‌‌شود.

در آیه لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي كَبَدٍ خداوند هدف نهایی سوگندها را تأکید و بیان این حقیقت معرفی می‌‌کند که همه شئون حیات انسانی را رنج و محنت در بر گرفته و این سختیها از آغاز تولد تا برزخ و آخرت همراه آدمی است.

در آیات أَيَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ، يَقُولُ أَهْلَكْتُ مَالًا لُبَدًا، أَيَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ به خصلت غرور آدمی اشاره می‌‌کند که با وجود همه حوادث ناگوار و فراز و نشیبهای زندگی به قدرت و ثروت خویش فریفته می‌‌گردد و می‌‌پندارد که هیچ‌‌کس را یارای غلبه یافتن بر او نیست و به آنچه در راه مخالفت با دین حق صرف کرده افتخار می‌‌کند.

در آیات أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ، وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ، وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ برای بیدار کردن انسان‌های غفلت زده و مغرور به ذکر پاره‌‌ای از نعمت‌های خود می‌‌پردازد. نعمت دو چشم، زبان و دو لب، و نعمت بزرگ هدایت آدمی و نمایاندن خیر و شر به او که مبدأ اختیار و راه نجات انسان است از جمله این نعمت‌‌هاست.

در آیات فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ آزاد کردن بردگان، اِطعام یتیمانِ خویشاوند و مستمندان به خاک نشسته و ایمان به خدا و توصیه یکدیگر به بردباری و مهربانی گردنه‌‌های صعب العبور در مسیر زندگی انسان معرفی شده است که انسان با ناسپاسی، از گذشتن آن سرپیچی می‌‌کند.

در آیات أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ عَلَيْهِمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةٌ از کسانی که از این گردنه صعب‌‌العبور بگذرند به اصحاب یمین یعنی کسانی‌‌که به نشانه پذیرفته شدن اعمالشان نامه عمل آنان به دست راستشان داده می‌‌شود یاد می‌‌کند و در مقابل، کسانی را که به آیات خداوند کافر شوند اصحاب مشئمه که نامه عملشان به دست چپشان داده می‌‌شود و بر آنها آتشی فراگیر و پوشنده است معرفی می‌‌کند.

فضیلت تلاوت سوره

امام صادق(ع) فرموده‌‌اند: کسی که در نماز واجب خود سوره بلد را بخواند در دنیا او را به عنوان انسانی صالح و در آخرت او را به عنوان کسی که نزد خدا منزلتی دارد خواهند شناخت و در روز قیامت از دوستان پیامبران، شهدا و صالحان خواهد بود.

سوره بلد در دانشنامه معاصر قرآن کریم

نودمین سوره قرآن و سی و پنجمین آن به ترتیب نزول و از سوره‌های «مفصلات» و نازل شده در مکه.

این سوره را «بلد» می‌نامند به این مناسبت که با سوگند به بلد = مکه آغاز می‌گردد: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ. سوره بلد دارای ۲۰ آیه، ۸۲ کلمه و ۳۴۳ حرف است. به ترتیب مصحف نودمین و به ترتیب نزول سی و پنجمین سوره قرآن و در مکه نازل شده است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و «اوساط» است.

همچنین هفدهمین سوره از سوره‌های سوگنددار است و با ۳ مورد سوگند آغاز می‌شود. سوگند به شهر مکه در جهت بیان عظمت و قداست آن آغازگر این سوره است، سپس به آفرینش انسان و این که زندگی او همراه با رنج و محنت است اشاره می‌کند. در ادامه سخت‌ترین اما با ارزش‌ترین اعمال انسان مانند آزادسازی برده‌ها، اطعام و کمک به بینوایان را بیان می‌کند و از دارندگان اعمال نیک با عنوان اصحاب میمنه (اصحاب یمین، بهشتیان) و از منکران و بدکاران و اشاره به سرنوشت آنان با عنوان اصحاب مشئمه (اصحاب شمال، دوزخیان) یاد می‌کند.

میبدی در تأویل سوره بلد نوشته است: قوله تعالی: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، به نام ملکی که از کفی مرکز غبرا کرد و از دودی قبه خضرا کرد، شواهد قدرت در خطه فطرت پیدا کرد از پاره‌ای گوشت زبان گویا کرد از پاره‌ای پیه چشم بینا کرد و از پاره‌ای خون دل دانا کرد. عاصی را به لطف خود آشنا کرد، جان‌های دوستان از شوق خود شیدا کرد، هر چه کرد به جلال و کبریا کرد.

از جمله خلایق بنده‌ای را جدا کرد، نام او محمد مصطفی کرد، او را کان کرم و وفا کرد، معدن صدق و صفا کرد، قاعده جود و سخا کرد، قانون خلق و حیا کرد، مایه نور و ضیا کرد، زینت دنیا و عقبی کرد و از شرف و کرامت او به قدمگاه او سوگند یاد کرد که: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ، هر که را دوستی بود پیوسته در جستن رضای او بود، نظر خود از وی بازنگیرد، با وی رازها کند، در سفر و در حضر ذکر و مراعات وی بنگذارد، در هیچ حال حدیث و سلام از وی بازنگیرد، قدمگاه وی عزیز دارد، به جان وی سوگند خورد. خداوند کریم، جبار، عزیز و رحیم جل جلاله حقایق این معنی جمله آن رسول مکرم را و سید محترم را ارزانی داشت، تا جهانیان را معلوم گردد که بر درگاه عزت هیچ کس را آن منزلت و مرتبت نیست که او راست.

این سوره بیانگر این حقیقت است که خلقت انسان بر اساس رنج و مشقت است، هیچ شأنی از شؤون حیات را نخواهی دید که توأم با تلخی‌ها و رنج‌ها و خستگی‌ها نباشد از آن روزی که در شکم مادر روح به کالبدش دمیده شد، تا روزی که از این دنیا رخت بر می‌بندد هیچ راحتی و آسایشی که خالی از تعب و مشقت باشد نمی‌بیند و هیچ سعادتی را خالص از شقاوت نمی‌یابد، تنها خانه آخرت است که راحتی‌اش آمیخته با تعب نیست. بنابراین، چه بهتر به جای هر تلخی و ناکامی و رنج، سنگینی تکالیف الهی را تحمل کند، در برابر آنها صبر نماید صبر بر اطاعت و بر ترک معصیت و در گسترش دادن رحمت بر همه مبتلایان کوشا باشد، کسانی را از قبیل ایتام و فقرا و بیماران و امثال آنها که دچار مصائب شده‌اند مورد شفقت خود قرار دهد، تا جزو «اصحاب میمنه» شود وگرنه آخرتش هم مثل دنیایش خواهد شد و در آخرت از «اصحاب مشئمه» خواهد بود که نَارٌ مُؤْصَدَةٌ مسلط بر آنان است.

سیاق آیات این سوره شبیه به سیاق سوره‌های مکی است و همین سیاق، مکی بودن آن را تأیید می‌کند و این که بعضی آن را مدنی دانسته‌اند، با سیاق آن نمی‌سازد.

سوره بلد از جهت ساختاری به چهار بخش تقسیم می‌شود:

1. آیات: لا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ فِي كَبَدٍ ؛
2. آیات: أَيَحْسَبُ أَن لَّن يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ يَقُولُ أَهْلَكْتُ مَالا لُّبَدًا أَيَحْسَبُ أَن لَّمْ يَرَهُ أَحَدٌ أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ ؛
3. آیات: فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ؛
4. آیات: أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ عَلَيْهِمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةٌ .

اختتام سوره با آیه مشهور رنج و سختی جنس انسان، امر ذاتی سیر حیات بشری است. سپس سوره به دو گروه اجتماعی جوانمردان مؤمن و کافران بی‌ایمان و مسلمانان خودپرست اشاره می‌کند. و فاتحان زندگی سرمدی سرافراز را مؤمنین صابر و مهربان بر خلق می‌شمارد و تعاون اجتماعی و یاری طبقات بی‌پناه و ضعیف نظیر بردگان و یتیمان را از شروط رستگاری اخروی بیان می‌کند. اختتام سوره حاوی هشدار شدید به کافران آیات الهی است.

منابع

1. اسعدی، علی، مقاله «سوره بلد»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره بلد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس