قلمرو ولایت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ولایت تشریعی (به معنای حق تصرف) در حقیقت منحصر به خداوند است، برخی مراتب آن برای بعضی انبیاء، پیامبر اسلام(ص)، امامان معصوم(ع) و در عصر غیبت برای فقیه عادل آگاه به مسائل زمان نیز ثابت است.

قلمرو ولایت پیامبران

ولایت انبیاء را می‌توان در دو حوزه تکوین و تشریع بررسی کرد:

قلمرو ولایت تکوینی پیامبران

ولایت تکوینی پیامبران به این معناست که آنها به اذن خداوند در جهان آفرینش و تکوین تصرف کنند و برخلاف عادت و جریان طبیعی عالم اسباب، حوادثی را به وجود آورند. مثل درمان بیمار غیر قابل علاج، زنده کردن مردگان و کارهای دیگری از این قبیل و هرگونه تصرف معنوی غیر مادی در نفوس و اجسام انسان‌ها، و جهان طبیعت. نمونه‌ این نوع ولایت را می‌توان در مورد حضرت عیسی(ع) ﴿أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾ و سلیمان(ع) ﴿فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ﴾ و پیامبر اسلام(ص) ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ﴾ جستجو کرد.

سؤال این است که آیا همه انبیاء از چنین ولایتی برخوردارند یا برخی از آنان؟ در پاسخ این سؤال یکی از مفسران ذیل آیاتی‌که ولایت تکوینی حضرت عیسی(ع)، موسی(ع) و آصف بن برخیا را بیان می‌کنند، می‌گوید: "کوتاه سخن اینکه این آیات به روشنی مسأله «ولایت تکوینی» را در محدوده خاصی برای حضرت مسیح(ع) اثبات می‏‌کند و هیچ دلیلی بر انحصار آن به حضرت مسیح نیست و به مقتضای حُکْمُ الامْثالِ فی ما یَجُوزُ وَ ما لایَجُوزُ واحِدٌ در مورد سایر پیامبران یا امامان معصوم(ع)، نیز می‏تواند صادق باشد.

قلمرو ولایت تشریعی پیامبران

انبیاء از جهات مختلف ولایت تشریعی دارند:

1. ولایت در ابلاغ رسالت: براساس آیات: ﴿فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾، ﴿وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾، نخستین مقام ولایی انبیاء(ع)، ابلاغ احکام و دستورات الهی و تبیین آن برای مردم است.
2. مرجعیت دینی: از مرجعیت دینی به ولایت تفسیری نیز تعبیر کرده‌اند. بر اساس آیه ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، یکی از شؤون ولایت پیامبر، علاوه بر ابلاغ پیام الهی، تبیین و تفسیر آن نیز هست. در مورد سایر پیامبران نیز باید گفت: ‌انبیاء اولوالعزم، صاحب کتاب و شریعت بودند. آنها علاوه بر ابلاغ پیامبر، تبین نیز می‌کردند، اما سایر پیامبرانی که دارای کتاب نبودند، از پیامبر صاحب کتاب قبلی پیروی نموده و شریعیت آنان تبلیغ و تبیین می‌کردند و مرجع دینی مردم زمان خودشان بودند.
3. ولایت در شؤون سیاسی و اجتماعی: یکی از محدوده‌های ولایت پیامبران، ولایت زعامت و رهبری سیاسی و اجتماعی آنان بر مردم است. ‌آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، این آیه شأن ولایت پیامبر اسلام(ص) را بیان می‌کند و او را به عنوان ولی مسلمین معرفی می‌نماید.

دو نکته را در باب ولایت تشریعی پیامبران باید توجه داشت: نکته اول اینکه همه پیامبران ولایت تشریعی به معنای قانون‌گذاری را نداشتند، بلکه برخی از آنان وظیفه داشتند از شرایع قبل (شرایع پیامبران اولو العزم) تبلیغ نمایند؛ نکته دوم اینکه همه پیامبران ولایت در زعامت سیاسی را هم نداشتند، نمونه آن پیامبر زمان طالوت است که خودش از خداوند خواست برای بنی اسرائیل ملک و فرمانروایی را مبعوث نماید ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.

قلمرو ولایت پیامبر خاتم

قلمرو ولایت پیامبر را می‌توان در دو حوزه تکوینی و تشریعی بیان کرد.

قلمرو ولایت تکوینی پیامبر خاتم

ایشان همانند سایر انبیا، ولایت تکوینی دارند به این معنا که می‌توانند به اذن خداوند در عالم هستی تصرف نمایند. نمونه آن، نصف کردن ماه ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ﴾ و همچنین حرکت درخت به فرمان پیامبر است.

براساس آیات و روایاتی‌ که حیات برزخی پیامبر و ائمه طاهرین(ع) را ثابت می‌کنند، ولایت تکوینی پیامبر و همچنین ائمه(ع) پس از حیات آنان نیز استمرار دارد.

قلمرو ولایت تشریعی پیامبر خاتم

پیامبر اسلام(ص) به دلیل اینکه افضل انبیا و خاتم آنان بودند، همه اقسام ولایتی را که در قلمرو ولایت پیامبران ذکر شد، دارا بود و به همه آنها در جامعه اسلامی عینیت بخشید و آنها را پیاده کرد. ابلاغ رسالت، تبیین احکام و مرجعیت دینی و همچنین ولایت در شؤون سیاسی و اجتماعی ایشان در آیات بیان شده است که نمونه آنها ذکر شد.

قلمرو ولایت اهل بیت(ع)

ائمه طاهرین(ع) همانند پیامبر(ص) دارای ولایت تکوینی و تشریعی هستند.

قلمرو ولایت تکوینی اهل بیت

ولایت تکوینی ایشان یا به معنای تصرف در امور عالم هستی است، به این بیان که خداوند اراده آنان را در موجودات هستی نافذ قرار داده است. یا به معنای آن است که آنها همانند فرشتگان در سلسه علل و اسباب آفرینش قرار گرفته اند. در منابع روایی، نمونه‌های فراوانی نقل شده است که ولایت تکوینی به این دو معنا را برای ائمه ثابت می‌کنند:

1. امیرمؤمنان(ع) از نزدیک کوفه عبور می‌کردند، گروهی از یهود نزدش آمدند و گفتند: شما امام علی بن ابیطالب هستی؟ فرمود: آری منم. عرض کردند: در کتاب‌های ما سخن از صخره ای به میان آمده که نام شش نفر از انبیاء روی آن نوشته شده. هر چه دنبال آن می‌‌گردیم، نمی‌یابیم؛ اگر تو امامی آن را برای ما پیدا کن. فرمود: به دنبال من بیائید. جمعیّت به دنبال آن حضرت حرکت کردند. هنگامی که به صحرا رسید تپّه بزرگی از شن در آنجا بود، امام فرمود: «اَیَّتُهَا الرَّیحُ اِنسِفی الرَّمْلَ عَنِ الصَّخْرَةِ بِحَقِّ اسْمِ اللهِ الاَعْظَمِ»؛ (ای باد! شن‌ها را از روی صخره کنار بزن به حق اسم اعظم خدا! چیزی نگذشت باد وزیدن گرفت و شن‌ها کنار رفت و صخره آشکار شد).
2. در زیارت جامعه کبیره مقامات ائمه طاهرین(ع) مفصل بیان شده در قسمتی از زیارتنامه آمده است: «بِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ وَ بِکُمْ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ بِکُمْ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ بِکُمْ یَکْشِفُ الضُّر». این قسمت از زیارت نامه، علت بودن آنها را در افاضه نعمات و برکات الهی و دفع بلیات از موجودات عالم، ثابت می‌کند.

قلمرو ولایت تشریعی اهل بیت

پیش از این گفته شد که ائمه طاهرین(ع) ولایت تشریعی به معنای تبیین و تفسیر احکام و همچنین ولایت بر هدایت ایصالی را دارا هستند، هرچند برخی از امامان معصوم(ع) زعامت سیاسی شان (ولایت تدبیر) به معنای تشکیل حکومت محقق نگردید ولی در واقع دارای این ولایت هستند؛ اما در مقابل برخی از حوزه‌های ولایی آنان ظهور و نمود بیشتری داشت. مثل ولایت فرهنگی (در واقع مرجعیت دینی) آنان که می‌توان در محورهای زیر به صورت خلاصه بیان کرد: ۱. تربیت شاگردان دانشمند در زمان امامین صادقین(ع)؛ ۲. پاسخ به پرسش‌ها و مناظره با دانشمندان ملل جهان (مثل مناظره امام صادق(ع) با اسقف مسیحیان)؛ ۳. بهره‌گیری از موعظه و ارشاد برای انتقال اندیشه درست اسلامی؛ ۴. برخورد با دانشمندان دنیا پرست؛ مانند نامه امام سجاد(ع) به زهری؛ ۵. نشر آثار تربیتی و اخلاقی (مانند رساله حقوق و صحیفه سجادیه)؛ ۶. دفاع از مبانی اسلامی در برابر امواج فکری بیگانگان (مانند مناظره امام رضا(ع) با بزرگان یهودی، مسیحی، زردشتی و منکران خدا)؛ ۷. مبارزه با انحرافات فکری چون غلو، مانند تبرّی امام هادی(ع) از غلات و طرد آنان از جامعه شیعی.

قلمرو ولایت فقیه

از مطالب گفته شده به دست آمد که ولایت دارای مراتبی است، بالاترین مرتبه آن ویژه پیامبر و اوصیای طاهرین آن حضرت که قابل تفویض به دیگران نیست. مثل ولایت تکوینی به معنای تصرف در عالم وجود و یا ولایت تشریعی آنان. اما برخی از مراتب ولایت همانند ولایت بر افتا، قضاوت و یا حکومت، مختص به آن بزرگوران نیست و فقیه می‌تواند ‌آن را داشته باشد.

در محدوده و قلمرو ولایت فقیه، دو نظریه وجود دارد:

1. نظریه نخست آن است که برخی فقیهان، ولایت فقیه را به موارد خاصی محدود می‌دانند؛ همچون ولایت در امور حسبیه؛ افعالی است که شارع راضی به ترک آن نیست که به این امور، حسبه گفته می‌شود. هرچند درباره امور حسبه هم اختلاف وجود دارد؛ زیرا عوامل بسیاری سبب می‌شود که یک امر از امور حسبه قرار گیرد.
2. بسیاری از فقها و بزرگان دائره اختیارات او را گسترده می‌دانند و با طرح وراثت و نیابت عامه فقیه از پیامبر اسلام(ص) و ائمه طاهرین(ع) بر این باور هستند که در هر موردی‌که آن بزرگواران ولایت داشته‌اند، ولی فقیه در روزگار غیبت ولایت دارد و حکم او اثر گذار است.

قلمرو ولایت حاکم

مقصود از حاکم، حاکم شرع است. در کتب فقهی محدوده ولایت حاکم شرع بیان شده است؛ ولایت بر خمس و زکات، مال امام، میراث بدون وارث، اجرای حدود و قضاوت، پرداخت دین ناتوان، ولایت اجازه در بسیاری از اجرای احکام شرعی، ولایت در ازدواج برخی موارد، ولایت در طلاق دادن زنی که شوهرش مفقود شده و بسیاری از موارد دیگر. نکته مهم در تفاوت حاکم شرع با ولی فقیه آن است، طبق آنچه در اختیارات حاکم شرع گفته شد، مصادیق حاکم شرع می‌‌تواند شامل قاضی، مرجع تقلید، امام جمعه یک شهر یا منطقه باشد. بر این اساس دایره و قلمرو اختیارات و ولایت حاکم شرع به واسطه اینکه عنان حکومت در اختیارش نیست محدودتر از ولی فقیه است ـ با این حال ولی فقیه هم مصداقی از حاکم شرع است.

قلمرو ولایت پدر و جد پدری

بر اساس ادله قرآن، سنت و اجماع، چند گروه بر برخی مردم ولایت دارند که فقها در کتاب‌های بیع، حجر، طلاق و نکاح و غیر آن از آنها نامبرده‌اند. از جمله آنها پدر و جد پدری است.

این دو گروه، بر طفل صغیر، مجنون، شخص غایب، کسی‌که از اداء حق ناتوان باشد و فرزند بکر هرچند رشیده باشد، ولایت دارند. در بحث نکاح گفته‌اند رأی جد پدری مقدم بر نظر پدر دختر است ولی اگر پدر جلوتر از جد نظر داده باشد، جد پدری حق اعتراض ندارد.

قلمرو ولایت زنان

پیش از این ثابت شد که بحث جواز ولایت زنان در امور سیاسی و قضاوت، مورد اختلاف است، بنابراین اصل در مسئله، عدم ولایت و عدم وجوب اطاعت است، مگر آنکه دلیلی بر آن اقامه شود. مثل: اصلح بودن زن برای تصدی قضاوت یا تفویض ولایت از جانب مردان به زنان. با توجه به این نکته، قلمرو ولایت زن مشخص می‌شود. گفتنی است فلسفه عدم ولایت زنان، نقصان ذاتی آنها نیست بلکه رعایت مصالح زن و مرد است که از جمله آن، اجتناب از اختلاط مردان و زنان است.