قم در معارف مهدویت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قم است. قم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قم در حدیث - قم در نهج البلاغه - قم در تاریخ اسلامی - قم در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

قم در فرهنگ‌نامه مهدویت

• قم یکی از شهرهای مشهور ایران است که در طول تاریخ شیعه، همواره از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار بوده است. از آن‏جا که در همان اوایل سلطه عرب‌‏ها بر این شهر، دوستان و محبان اهل بیت (ع) بدان‏جا مهاجرت کردند، سنگ نخستین اعتقاد مردمان آن، شیعی نهاده شد. این شهر رفته ‏رفته یکی از پایگاه‌‏های شناخته شده ترویج فرهنگ شیعی در تاریخ ثبت شده است. به دنبال آن، با تأسیس حلقه‏‌ها و مراکز علمی، این شهر در جایگاه مرکز بسیار مهم نشر فرهنگ‏ اهل بیت (ع) ایفای نقش کرده است؛ چنان‏که امروزه به عنوان پایتخت جهان تشیع، دانش و معارف از آن به تمام جهان نورافشانی می‏‌کند که مراجع و دانشمندان بزرگ جهان اسلام، از این‏جا فیوضات وجودی خویش را به مشتاقان در سراسر گیتی ارائه می‏‌دهند.
• آنچه این شهر را در فرهنگ "مهدویت" از برجستگی خاصی برخوردار کرده، روایاتی است که این شهر و اهالی آن را با موضوعات مربوط به حضرت مهدی (ع) پیوند زده است. در برخی از این روایات، فلسفه نام‏گذاری این شهر به قم، با نام حضرت مهدی (ع) "قائم به حق" مناسب است و همچنین با قیام و به پا خاستن اهل قم و اطراف آن شهر، در زمینه‏‌سازی و یاری آن حضرت، تناسب دارد.
• عفان بصری روایت کرده است: "امام صادق (ع) به من فرمود: آیا می‏دانی از چه رو این شهر را قم می‌‏نامند؟ عرض کردم: خدا و رسولش آگاه‏‌ترند. فرمود: همانا قم نام‏گذاری شده است برای این‏که اهل قم، اطراف قائم گرد آمده و با وی قیام می‌‏نمایند و کنار او ثابت قدم مانده و او را یاری می‌‏کنند"
• ظاهر برخی روایات این است که امامان (ع) به شهر قم، عنایت ویژه‌‏ای داشته و مفهومی را برتر و وسیع‌‏تر از یک شهر و توابع آن، به این شهر بخشیده‏‌اند.
• در روایتی آمده است عده‌‏ای از بزرگان ری به حضور امام صادق (ع) رسیدند و عرض کردند: "ما از اهل ری هستیم که خدمت رسیده‏‌ایم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. آنان عرض کردند: ما اهل ری هستیم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. باز عرض کردند: ما اهل ری هستیم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. دوباره عرض کردند: ما اهالی ری هستیم. امام نیز کلام اوّل خود را تکرار کرد. آنان گفته خود را چند بار یادآور شدند و امام نیز مانند اوّل آنان را پاسخ داد و چنین فرمود: خداوند سبحانه و تعالی دارای حرمی است که مکه است و پیامبر (ص) دارای حرمی‏ است و آن مدینه منوره است و امیر المؤمنین (ع) حرمی دارد که کوفه است. ما اهل بیت (ع) نیز دارای حرمی هستیم که آن، شهر قم است. به زودی بانویی از سلاله من به نام فاطمه (س) در این شهر دفن خواهد شد. کسی که او را در قم زیارت کند، اهل بهشت می‌‏باشد" راوی گفت: این سخن را امام صادق (ع) زمانی فرمود که هنوز حضرت کاظم (ع) متولد نشده بود.
• در بحار الانوار دو روایت را، از امام صادق (ع) درباره آینده شهر قم و نقش مکتبی آن پیش از ظهور حضرت مهدی (ع)‏ نقل شده است:

1. خداوند سبحانه و تعالی به وسیله شهر کوفه بر سایر شهرها استدلال می‏‌کند، همچنین به مؤمنان آن شهر بر سایر مؤمنان و به شهر قم بر سایر شهرها و به واسطه اهل قم بر جهانیان، اعم از جن و انسان. خداوند سبحانه و تعالی اهل قم را مستضعف فکری قرار نداده؛ بلکه همواره آنان را موفق و تأیید کرده است. سپس فرمود: دینداران در این شهر، در مضیقه زندگی می‌‏باشند. اگر غیر این باشد، مردم به سرعت به آن‏جا روی می‏‌آورند و آن‏جا خراب می‏‌گردد و اهل آن، تباه می‌‏شوند و آن‏گونه که باید نمی‌‏تواند بر سایر سرزمین‌‏ها حجّت باشد. زمانی که موقعیت قم بدین‏جا برسد، آسمان و زمین آرامش ندارد و ساکنان آن‏ها لحظه‏ای باقی نمی‏‌مانند. بلا و گرفتاری از قم و اهل آن دفع شده است. به زودی زمانی خواهد رسید که قم و اهل آن، حجت بر مردم خواهند بود و این در زمان غیبت قائم ما و ظهور وی می‌‏باشد. اگر چنین نباشد، زمین، اهل خودش را فرومی‌‏برد. فرشته‌‏های الهی مأمور دور کردن بلاها از این شهر و اهل آن می‏‌باشند. هر ستمگری که درباره آنان اراده بد داشته باشد، خداوند سبحانه و تعالی که در هم کوبنده ستم‏‌پیشگان است، او را در هم می‌‏شکند یا به گرفتاری و مصیبت یا دشمنی، مبتلا می‏‌کند. خداوند متعال نام قم و اهلش را در زمان فرمانروایی ستمگران، از یاد آنان می‏‌برد؛ آن‏گونه که آن‏ها یاد خدا را فراموش کردند.
2. به زودی شهر کوفه از مؤمنان خالی می‏‌شود و به گونه‏‌ای که مار در جایگاه خود فرو می‌‏رود، علم نیز این چنین از کوفه رخت برمی‏‌بندد و از شهری به نام قم آشکار می‌‏شود. آن سامان، معدن فضل و دانش می‏‌شود؛ به گونه‌‏ای که در زمین کسی در استضعاف فکری به سر نمی‏‌برد، حتی نوعروسان در حجله‌‏گاه خویش. این قضایا نزدیک ظهور قائم ما به وقوع می‌‏پیوندد. خداوند سبحان، قم و اهلش را برای رساندن پیام اسلام، قائم‏ مقام حضرت حجت می‌‏گرداند. اگر چنین نشود، زمین اهل خودش را فرو می‌‏برد و در زمین حجتی باقی نمی‏‌ماند. دانش، از این شهر به شرق و غرب جهان منتشر می‌‏شود.

• بدین سان بر مردم اتمام حجّت می‏‌شود و یکی باقی نمی‌‏ماند که دین و دانش به وی نرسیده باشد. آن‏گاه قائم (ع) ظهور می‌‏کند و ظهور وی، باعث خشم و غضب خداوند سبحانه و تعالی بر بندگان می‏‌شود؛ زیرا خداوند سبحانه و تعالی از بندگانش انتقام نمی‌‏گیرد، مگر بعد از آن‏که آنان وجود مقدس حضرت حجت را انکار کنند.

قم در موعودنامه

• آن‌گاه که جامعه بشری به سوی انحطاط‍‌ پیش می‌رود، روزنه امیدی نمایان می‌شود و مردمی پرچمدار نور در دل آن تاریکی‌ها می‌گردند، شهر قم در آخر الزمان این نقش را به عهده دارد. روایات بسیاری وجود دارد که این شهر مقدس و انسان‌های وارسته آن را می‌ستاید. امام صادق (ع) می‌فرمایند: خداوند حرمی دارد که در مکه است و برای رسول خدا (ص) حرمی است و آن در مدینه است. کوفه حرم امیر المؤمنین (ع) است و حرم ما اهل بیت شهر قم است و به زودی دختری از فرزندانم به نام فاطمه در آن دفن می‌شود که هرکس او را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود.
• صفوان می‌گوید: روزی نزد ابا الحسن -امام کاظم (ع)- بودم و سخن از مردم قم و علاقه آنان به حضرت مهدی (ع) به میان آمد. امام هفتم (ع) فرمودند: خداوند آنان را رحمت کند و از آنان خشنود باشد. آن‌گاه ادامه داد: بهشت هشت در دارد که یکی از آن‌ها برای مردم قم است. در میان شهرها و کشورها، آنان نیکان و نخبگان شیعیان ما هستند. خداوند ولایت و دوستی ما را با طینت و سرشت آنان آمیخته است. در روایات داریم که در عصر غیبت، قم و مردم آن بر دیگر انسان‌ها حجت هستند. امام صادق (ع) می‌فرمایند: گرفتاری‌ها و مشکلات از قم و مردمش به دور است و روزگاری خواهد رسید که قم و مردم آن، حجت بر همه مردمان باشند و آن هنگام در زمان غیبت قائم ما تا به هنگام ظهور حضرتش می‌باشد و اگر چنین نبود، زمین اهلش را فرو می‌برد. به یقین فرشتگان، گرفتاری‌ها را از قم و مردمانش دور می‌کنند و هیچ ستمگری قصد قم را نمی‌کند، مگر آن‌که خداوند کمرش را می‌شکند و او را گرفتار درد یا دشمن می‌گرداند. خداوند نام قم و مردم آن را از یاد ستمگران می‌برد، چنان‌که آنان خدا را فراموش کرده‌اند.
• در روایات، قم مرکز نشر فرهنگ اسلامی نیز معرفی شده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: به زودی شهر کوفه از مؤمنان تهی می‌گردد و علم و دانش از آن‌جا رخت برمی‌بندد و چون ماری که در گوشه‌ای چنبره زده است، محدود می‌گردد و از شهری که آن را قم می‌نامند، ظهور می‌کند و آن‌جا پایگاه علم و فضیلت و معدن دانش و کمال می‌گردد. امام صادق (ع) در روایت دیگری می‌فرمایند: بر فراز قم فرشته‌ای است که دو بال خود را بر آن به حرکت درمی‌آورد و هیچ ستمگری به آن قصد سوئی نمی‌کند، مگر آن‌که خداوند او را همانند نمک در آب ذوب می‌کند. حضرت آن‌گاه به [[عیسی بن عبدالله قمی]] اشاره کرد و فرمود: درود خداوند بر قم! پروردگار جهان، سرزمین‌شان را از باران سیراب و برکاتش را بر آنان نازل می‌گرداند و گناهانشان را به حسنات مبدل می‌سازد. آنان اهل رکوع، سجود، قیام و قعودند؛ چنان‌که آنان فقیه، دانشمند و اهل درک و فهم هستند. آنان اهل درایت و روایت و بینش عبادت‌کنندگان نیکی هستند.
• در پاره‌ای روایات از مردم قم به یاوران مهدی (ع) نام برده شده است. امام صادق (ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ﴾ فرمود: آنان به خدا سوگند اهل قم، آنان به خدا سوگند اهل قم، آنان به خدا سوگند اهل قم هستند. در قدیم، شهر قم به واسطه وجود محدثان بسیار و موثق، مرکز نقل و حفظ‍‌ احادیث اهل بیت (ع) بود و از این حیث جایگاه والایی داشت به‌طوری که حتی سایر مراکز تشیع به محدثان قمی اعتباری خاص می‌بخشیدند و چنان‌چه یکی از محدثان قم به شهر آن‌ها وارد می‌شد، مورد توجه اهل علم و حدیث واقع می‌گردید. مثلا زمانی که عبدالله بن جعفر حمیری که از اصحاب امام عسکری (ع) بود، در سال ۲۹۲ ق. به کوفه وارد شد، چون خبر به گوش مردم رسید همگی بر گرد او جمع شدند و به استماع حدیث از وی پرداختند. در واقع این امر ناشی از این بود که قمی‌ها دارای اعتقادات سالم و به دور از انحرافات افراطی و تفریطی بودند. از نظر پای‌بندی به تشیع دوازده‌امامی، قم دارای موقعیت ممتاز و برتری نسبت به کوفه بود، در واقع کوفه و بغداد مرکز گرایش‌های فرقه‌ای و اندیشه‌های افراطی و غالی بود، در حالی که در قم از هیچ‌یک از فرق شیعه چون زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه اثری نبود.
• مادلونگ، اسلام‌شناس آلمانی در این‌باره نوشته است: شیعیان قم در وفاداری به امامت دوازده‌امامی باقی ماندند و هیچ‌گونه انشقاق فطحی یا واقفی در میان تعداد بی‌شمار محدثان امامی این شهر یاد نشده است .

خاندان برقی از خاندان‌های علمی بزرگ در قم بودند. چهره شاخص این خاندان، "احمد بن محمد بن خالد برقی" است. وی در اوایل عصر غیبت می‌زیست و تصانیف بسیاری داشت.

• شیخ طوسی در "فهرست" خود نزدیک به صد کتاب از وی نام می‌برد. ابن قولویه، جعفر بن محمد (متوفای ۳۶۲ ق) نیز از دانشمندان و محدثان این عصر بود. او کتاب‌های فقهی به تعداد ابواب فقه داشت. از کتاب‌های ارزنده وی "جامع الزیارات" است که با نام "کامل الزیارات" چاپ شده است. از دیگر عالمان بزرگ قم در این عصر می‌توان از: "محمد بن حسن بن فروخ الصفار، (متوفای ۲۹۰ ق) صاحب "بصائر الدرجات"، "محمد بن حسن بن ولید" و "[[عبدالله بن جعفر حمیری قمی]]" نام برد.

قم در فرهنگنامه آخرالزمان

• شهری معروف در ناحیه مرکزی ایران است این شهر از دیرباز وجود داشته است و پس از ظهور اسلام و امامت ائمه هدی (ع) پناهگاه دوستان و شیعیان اهل بیت (ع) بوده است در روایات زیادی از این شهر به نیکی یاد شده است و دستور داده شده است که در زمان فتنه و بلا به این شهر پناهنده شوند. مهمترین ویژگی این شهر که شرافت قم در حقیقت بدان بستگی دارد، فرزند حضرت موسی بن جعفر (ع) است؛ حضرت فاطمه معصومه (س) که با هجرت ایشان و سپس قبر مطهر آن مخدره در قم شرافت‌بخش این سرزمین می‌باشد. گروهی از ناحیه ری به خدمت حضرت صادق (ع) شرفیاب شدند و خود را معرفی نمودند، اما حضرت فرمود: آفرین به برادران ما از قم! این گفتن و این جواب چندین بار میان آن گروه و حضرت تکرار شد؛ سپس حضرت فرمود: همانا خداوند را حرمی است که مکه می‌باشد و حرم رسول خدا مدینه است و امیرالمؤمنین را حرمی است که کوفه می‌باشد. حرم ما اهل بیت نیز شهر قم است به زودی در آن سرزمین دختری از فرزندان من به خاک سپرده می‌شود که نامش "فاطمه" است. هر کس که او را زیارت نماید بهشت سزاوار او خواهد بود. راوی می‌گوید: این سخن را امام صادق (ع) زمانی فرمود که هنوز حضرت موسی بن جعفر (ع) به دنیا نیامده بود! و در روایت دیگری امام صادق (ع) فرمود: شیعیان ما جملگی به واسطه شفاعت حضرت معصومه (ع) به بهشت خواهند رفت!
• شهر قم در آخرالزمان جایگاهی بسیار ویژه خواهد داشت، زیرا در روایات از این شهر به عنوان پناهگاه مؤمنین و مرکز تدریس و نشر علوم دینی یاد شده است.
• امیرالمؤمنین (ع) فرمود: به زودی مؤمنی در شهر کوفه یافت نخواهد شد و "علم" همانند ماری که در سوراخ بخزد، در این شهر فرو خواهد رفت، و سپس از شهر قم سر برخواهد آورد. شهر قم معدن علوم و فضایل خواهد شد و علم را چنان گسترش می‌دهند که هیچ فرد ناآگاهی در روی زمین باقی نخواهد ماند، حتی زنان و دختران پرده‌نشین نیز از دین اسلام آگاه خواهند شد. این حوادث هنگامی خواهد بود که ظهور حضرت قائم (ع) نزدیک شده باشد. خداوند این شهر و مردمان (عالم) آن را جانشینان حجت خود بر روی زمین قرار داده است و اگر چنین نبود، زمین، ساکنان خود را فرو می‌برد و حجتی باقی نمی‌ماند. علم از این شهر به سایر نقاط زمین گسترش می‌یابد و همگان به دین حق آگاهی پیدا خواهند نمود و حجتی الهی بر آنان تمام خواهد شد. آنگاه خداوند حضرت قائم (ع) را ظاهر خواهد کرد و مردم گرفتار خشم و عذاب الهی خواهند شد، زیرا اگر مردم حجت الهی را انکار کنند، قطعاً از سوی خدا مجازات می‌شوند. (از این عبارت می‌توان دریافت که علمای قم دین اسلام را در نقاط مختلف جهان به گوش مردم خواهند رساند، اما طبق شیوه همیشگی تاریخ مورد استقبال همگان قرار نمی‌گیرد و از این رو برخی آن را انکار می‌کنند و دچار عذاب‌های الهی خواهند شد) امام صادق (ع) فرمود: فرشته‌ای در آسمان قم یکسره بال گسترانیده است که اگر فردی ستمگر بخواهد به این شهر آسیبی برساند، او را چنان که نمک در آب حل می‌شود به هلاکت برساند. آنگاه حضرت به یکی از اهالی قم به نام عیسی بن عبدالله، که در مجلس حاضر بود اشاره نمود و فرمود: سلام خداوند بر قم! خدا باران رحمت بر سرزمینشان ببارد و برکت‌ها را بر آنان فرو فرستد و گناهانشان را به حسنات مبدل گرداند. آنان اهل سجود و قیام و قعود هستند، آنان دین‌شناس و عالم و خردمند هستند و احادیث را خوب می‌فهمند و به نیکی بازگو می‌کنند و عبادت‌های الهی را به خوبی به جای می‌آورند.
• امام صادق (ع) فرمود: به زودی زمانی فرا خواهد رسید که قم و اهل آن بر همه مردم حجت باشند و این در زمان غیبت حضرت قائم (ع) است و تا زمان ظهور حضرت نیز خواهد بود و اگر چنین نبود، زمین ساکنان خود را فرو می‌برد. فرشتگان الهی بلاها را از این شهر و مردمش دور می‌سازند و هر ستمگری که آهنگ آسیب زدن به این شهر کند، خداوند کمرش را شکسته و مصیبت یا دشمنی را برمی‌انگیزد که او را مشغول سازد و شهر قم را از خاطره پادشاهان ستمگر می‌برد، آن‌گونه که ستمکاران نیز خدا را فراموش کرده‌اند. در حدیث دیگری امام صادق (ع) فرمود: سرزمین قم، سرزمین پاک و نیکو است. اهل قم از ما اهل بیت هستند و ما نیز با آنان خواهیم بود. هر ستمگری که اراده کند به قم گزندی برساند، به زودی به هلاکت خواهد رسید. البته این شرایط تا زمانی خواهد بود که اهل قم به برادران (دینی) خود خیانت نورزند و اگرنه خداوند نیز ظالمان را بر آنان چیره خواهد کرد. آگاه باشید که اهالی قم حضرت قائم (ع) را یاری خواهند کرد و حق ما اهل بیت را به جای خواهند آورد. سپس حضرت دست مبارک را به سوی آسمان برد و دعا نمود: بار خدایا: آنان را در فتنه‌ها محافظت نما و از هر سختی و بلا نجاتشان بخش.
• امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) فرمود: شهر قم خانه و پناهگاه آل محمد (ع) است و جایگاه شیعیان ماست. ولی برخی از جوانان در این شهر به خاطر گناهی که پدرانشان مرتکب می‌شوند به هلاکت می‌افتند زیرا آنان بزرگان خود را استهزا می‌کنند. اما خداوند (رحمت خود را از آنان دریغ نمی‌دارد) و گزند دشمنان و بلاها را از آنان دور می‌سازد.از امام صادق (ع) سؤال نمودند که در زمان فتنه به کدام سرزمین پناه ببریم؟ حضرت فرمود: به کوفه و نواحی اطراف آن و شهر قم حومه آن، زیرا شیعیان و دوستان ما در قم به سر می‌برند و مردم از مناطق مختلف به این شهر روی‌آور خواهند شد و این شهر بسیار بزرگ و گسترده می‌شود. و در حدیثی دیگر فرمود: جایگاهی که به اندازه بستن یک اسب می‌باشد به قیمت هزار مثقال نقره خرید و فروش شود.
• امام صادق (ع) فرمود: هرگاه گرفتار دشواری‌ها و رنج‌ها شدید، به سوی قم پناهنده شوید، زیرا قم جایگاه سادات و دوست‌داران عترت رسول خداست و مکانی است که مؤمنان در آن آسایش خواهند داشت... .صفوان خدمت حضرت موسی بن جعفر (ع) مشرف شده بود و صحبت از اهالی قم و اشتیاق آنان به حضرت مهدی (ع) پیش آمد؛ آنگاه حضرت فرمود: آفرین بر اهالی قم! خداوند از آنان راضی شود. همانا بهشت را هشت در است که یکی از آنان مخصوص آنان است و آنان بهترین شیعیان ما در سرتاسر گیتی هستند، زیرا خداوند گل آنان را با دوستی ما سرشته است!
• در حدیث دیگری فرمود: زمانی که حضرت قائم (ع) قیام نماید، قمی‌ها]] جمع خواهند شد و به سوی حضرت قائم (ع) خواهند شتافت و او را یاری می‌کنند و در رکابش خواهند بود؛ از این رو نام این شهر "قم" می‌باشد. (زیرا قم و قیام و قائم از یک ریشه لغوی می‌باشد).
• امام صادق (ع) این آیه را تلاوت کرده و فرمودند: ﴿فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُواْ خِلالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً ﴾؛ به خدا سوگند که این افراد نیرومند اهل قم هستند و سه مرتبه این جمله را تکرار فرمودند. و در حدیث دیگری امام موسی بن جعفر (ع) فرمودند: مردی از اهل قم قیام خواهد کرد و مردم را به سوی حق فرا می‌خواند. گروهی به یاری او برمی‌خیزند که چون پاره‌های آهن محکم و نیرومندند و با بادهای (فتنه) نلرزیده و از جای به در نروند، هرگز از نبرد سست نشوند و توکل آنان به پروردگارشان است و عاقبت نیک، فرجام پرهیزکاران خواهد بود.
• حسنی یکی از سرداران دوران غیب است که پیشاپیش قیام حضرت و اندکی قبل از ظهور به پا می‌خیزد، او سید جوانی است که از شمال ایران قیام خواهد کرد و به سوی حضرت مهدی (ع) دعوت می‌نماید. او در مسیر پیشروی خود به قم می‌رسد و با گروهی به جنگ خواهد پرداخت و مردم بسیاری کشته می‌شوند و در نهایت به شکست قمی‌ها]] خواهد انجامید. این حدیث با احادیث گذشته تعارضی نخواهد داشت زیرا در روایاتی که درباره اوضاع قم در آخر‌الزمان نقل شده است در شرایطی خاص امکان این شهر داده شده است که با فرض ایجاد چنین شرایطی، شهر قم نیز از فتنه‌ها و آشوب‌های آخرالزمان در امان نخواهد بود.

منابع

• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
• حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان