عصمت حضرت آدم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. عصمت حضرت آدم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت حضرت آدم در کلام اسلامی - عصمت حضرت آدم در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

عصمت حضرت آدم (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت آدم(ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَكَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

عصمت حضرت آدم(ع)

همچنین ببینید: عصمت پیامبران

برپایه ظاهر برخی آیات، حضرت آدم (ع) تحت تأثیر وسوسه‌های شیطان قرار گرفته و دچار عصیان و خطا شد: ﴿وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾، ﴿فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا﴾، ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ﴾، ﴿فَتَابَ عَلَيْهِ﴾.

عصیان در لغت به معنای مخالفت و خلاف اطاعت است و مخالفت امر، شامل امر وجوبی و امر ندبی هر دو می‌‌شود. بعضی گفته‌‌اند: عصیان به معنای متأثر نشدن یا به زحمت متأثر شدن است و این، در اوامر ارشادی نیز قابل تصور است. عصیان به معنای مخالفت امر مولوی، مفهوم تازه ای است (حقیقت شرعیه یا متشرعه) و منافاتی با تعمیم آن از نظر لغت و معنای متعارف ندارد. برخی نیز گفته‌اند این معصیت قبل از نبوت بوده و اشکالی ندارد، پس در هر صورت استعمال عصی برای آدم به معنای عدم عصمت او نیست

غوایت آدم

برخی، غوایت را به معنای گمراهی دانسته‌اند و آن را تأکیدی بر عصیان و گناه آدم می‌‌دانند، برخی نیز گفته‌اند غوایت آدم مربوط به زمانی است که هنوز جزء بندگان خُلّص خدا نبود، ولی غوایت در لغت به معنای خیبه و نرسیدن به هدف مورد نظر (جوهری) و بی بهره شدن آمده است.

ازلال آدم

ازلال در لغت به معنای لغزش یا انتقال جسمی از مکانی به مکانی دیگر آمده است. بنابراین معنای ازلال شیطان در مورد آدم، این است که شیطان آنها را از بهشت به زندگی زمینی و طبیعی انتقال داد. فلذا قرآن کریم در ادامه می‌‌فرماید: ﴿فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ﴾. برخی گفته‌اند: چون هم خدا آنان را ظالم دانسته و هم خود آنان اعتراف کرده‌اند و ظالم ملعون است ﴿أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ پس آن دو اهل کبیره‌اند.

پاسخ این است که آدم گفت ما به خود ظلم کردیم و ظلم به نفس در قرآن ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ در برابر عمل بد قرار دارد و عمل بد اعم از حرام و مکروه و به سختی انداختن خود است. از سوی دیگر، ظالمان که در قرآن مورد لعن واقع شده‌اند کافرانی هستند که سد سبیل کرده و دارای شرایط خاصی هستند ﴿وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾.. علاوه بر این، قرآن کریم در آیه ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ به جای ظالمین از واژه فتشقی استفاده کرده که به معنای زحمت و تعب است؛ یعنی زندگی پر زحمت دنیایی بنابراین ظلم آدم، گناه نبود، بلکه عمل نابجایی بود که ثمره آن زندگی و مشقت زمینی شد.

ادله اثبات عصمت حضرت آدم(ع)

براهین عقلی

دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت آدم(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل.، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض.، برهان وجوب اطاعت از معصوم، برهان حفظ شریعت. برهان لزوم اطمینان .، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت آدم(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾ هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست. به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

علاوه بر روایات کلی و مطلق عصمت انبیا، دو روایت نزدیک به هم نیز از حضرت امام رضا (ع) وجود دارد. بر اساس یکی از آنها که راوی آن اباصلت هروی است، مأمون جمعی از عالمان اسلامی و دیگر ادیان را گرد آورد تا با امام رضا (ع) به محاجه برخیزند. در این میان، علی بن محمد بن جهم برخاست و پرسش‌هایی را درباره انبیا (ع) مطرح کرد. از جمله از آیه ﴿...وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾ پرسید که چگونه با عصمت حضرت آدم (ع) سازگاری دارد. امام با ذکر اینکه هر سخن ناشایستی را نباید به انبیای الهی نسبت داد، فرمود: خداوند آدم را آفرید تا حجت و خلیفه او در زمین باشد، نه اینکه او را برای بهشت آفریده باشد، و عصیان ذکر شده در بهشت بود نه در زمین تا تقدیر الهی محقق گردد، و چون به زمین فرود آمد و خلیفه و حجت خدا گردید، معصوم شد، چنان که خداوند فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾.. بدین گونه امام عصیان آدم را موجه می‌نماید.

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت آدم(ع)

آیات ۱۸۹ الی ۹۰ سوره اعراف

در برخی آیات قرآن کریم؛ اموری نقل شده که برخی را به توهم عدم عصمت حضرت آدم واداشته است. از جمله آیاتی که برای نفی عصمت حضرت آدم (ع) به آنها استناد شده، این آیات است: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحًا جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ فِيمَا آتَاهُمَا فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.

استدلال به این آیه برای اثبات لغزش حضرت آدم (ع) بر سه مقدمه استوار است:

1. مقصود از نفس واحده و همسرش در آیه نخست، حضرت آدم (ع) و حوا باشد؛ چنان که همین تعبیر در آیه اول سوره نساء در مورد حضرت آدم (ع) و حوا به کار رفته است؛
2. سیاق این دو آیه بر آن دلالت دارد که آیه دوم نیز مربوط به آنان است؛
3. مقصود از ﴿جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ﴾ شرک در اعتقاد است.

پاسخ: منظور از نفس همان نوع انسان: از ظاهر داستان چنین بر می‌آید که منظور از نفس، همان نوع انسان است که فرزند می‌آورد و این تعداد بی‌شمار انسان‌ها همه نتیجه همین فرزندآوری است. آیه ۱۳ سوره حجرات این حقیقت را چنین بازگو می‌کند: ﴿إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى...﴾. شواهدی حکایت از آن دارند که منظور از نفس، حضرت آدم (ع) نیست. این شواهد عبارت‌اند از:

1. جمله ﴿فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ به صورت جمع آمده است و اگر مقصود تنها حضرت آدم (ع) و حوا بود، لازم بود ضمیر به صورت تثنیه آورده شود و افزودن فرزندان آنان در این قسمت برای توجیه ضمیر جمع، ادعایی بدون دلیل و شاهد است.
2. در آیات بعدی، از شرک و نکوهش مشرکان سخن به میان آمده است و چگونه می‌توان شرک و عبادت غیر خداوند را به حضرت آدم (ع) که "صفی الله و برگزیده اوست، نسبت داد؟ زیرا شرک، لغزشی نیست که بتوان آن را به یکی از پیامبران (گرچه در زمان پیش از نبوت) نسبت داد و ویژگی‌های حضرت آدم (ع) در قرآن، این نسبت را برنمی تابند: ﴿ثُمَّ اجْتَبَاهُ﴾.
3. این آیات در ردیف و سیاق آیات میثاق قرار دارند که در آن آیات، از نوع انسان و نه از شخص معین سخن به میان آمده است. این تفسیر را می‌توان برترین تفسیر دانست. گرچه تفسیر نفس واحده به انسان کلی، بر خلاف ظاهر است، با فرض اینکه نفس همان حضرت آدم (ع) باشد نیز به توجیه جریان پرداخته شده است.

در نتیجه، با کلی دانستن مفاد این آیات، دیگر نمی‌توان به آنها برای اثبات لغزش در پیامبران استناد جست.

آیات ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره طه

یکی دیگر از آیاتی که توهم عدم عصمت حضرت آدم را برای برخی به وجود آورده، داستان معروف خوردن میوه درختن ممنوعه است. خداوند متعال بعد از خلقت آدم (ع)، بهره‌مندی از تمامی نعمت‌های بهشتی را بر آن حضرت مباح نمود: به جز تناول میوه‌های یک درخت خاص. اما حضرت آدم (ع) به سبب وسوسه‌های شیطان، از فرمان الهی سرپیچی کرد و از میوه آن درخت استفاده نمود. خداوند کریم درباره این جریان، می‌فرماید: ﴿وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى * ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى﴾. در این آیه به صراحت، سخن از "عصیان" آدم و پذیرش "توبه" او به میان آمده است. این تعابیر و یا مضمون آنها، در آیات دیگری نیز وجود دارد. علاوه بر صراحت تعبیر "عصیان" در ارتکاب گناه، توبه و استغفار نیز بر همین معنا دلالت می‌کند؛ چرا که توبه در جایی معنا دارد که گناه و معصیتی از انسان سر زده باشد.

پاسخ: از مفسران نخستین اسلام، مانند ابن عباس و مجاهد و دیگران در تفسیر این آیه موضع‌گیری ویژه‌ای گزارش نشده است؛ اما بخاری در کتاب خود به نقل این حدیث از ابوهریره از پیامبر گرامی اسلام (ص) پرداخته است: حضرت آدم و موسی (ع) نزد خداوند با یکدیگر به محاجه پرداختند، و حضرت موسی (ع) با حالت عتاب به حضرت آدم (ع) خطاب کرد که تو بودی که با گناه خود موجب رانده شدن مردم از بهشت و بدبختی آنها شدی؟.

از این روست که این آیه از آیاتی است که مورد اختلاف شدید واقع شده و هر گروهی مطابق عقیده و نظریه خویش در باب عصمت، آن را تفسیر کرده‌اند. برخی از این نظریات عبارت است از:

1. برخی از علمای اهل سنت، گفته‌اند که حضرت آدم (ع) از "نوع" آن درخت نهی شده بود و نه از خصوص یک درخت خارجی، یعنی در واقع، مراد خداوند این بود که آدم (ع) از یک نوع درخت در تمامی جاهای بهشت احتراز نموده، به آن نزدیک نشود. امّا وی به این گمان که خداوند او را از یک درخت خاص، نهی کرده ـ ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ﴾ ـ واقعاً به آن درخت اشاره خداوند نزدیک نشده و از میوه آن تناول نکرد؛ بلکه از میوه درخت دیگری، از همان نوع، خورد. از این‌رو، آدم‌(ع) در فهم منظور و مراد خداوند به خطا رفت، نه اینکه مرتکب معصیت و نافرمانی عمدی شده باشد.
2. عده‌ای دیگر گفته‌اند که حضرت آدم‌(ع) واقعاً مرتکب معصیت شد. اما این معصیت، پیش از نبوت او روی داده است. از طرفی، عصمت ضروری برای پیامبران، مربوط به دوران نبوت ایشان است؛ نه پیش از آن.
3. برخی دیگر از اهل سنت بر این باورند که آدم‌(ع) ولو آنکه ظاهراً از آن درخت، منع شده بود، اما واقعاً و در باطن امر، مأمور به برخورداری از آن بود. از این‌رو - هر چند به ظاهر - ایشان گناهکار تلقی می‌شود، اما در واقع هیچ‌گونه معصیتی را مرتکب نشده است.
4. پاره‌ای دیگر از علمای اهل سنت معتقدند که حضرت آدم‌(ع)، هر چند به نهی تحریمی از نزدیک شدن به آن درخت منع شده بود، اما تناول از آن، هیچ منافاتی با عصمت او ندارد؛ زیرا ارتکاب گناه و سرپیچی از دستورهای الهی. هر چند موجب ظلم بر خود و دوری از خداوند شده، عذاب اخروی را به دنبال دارد. امّا اگر کسی از روی سهو و نسیان مرتکب گناهی شود و ندانسته و نخواسته از دستورهای الهی سرکشد، نمی‌توان او را گناهکار نامید. گویا حضرت آدم‌(ع) در هنگام استفاده از میوه آن درخت، حکم خداوند و دستور الهی را فراموش کرده بود؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا﴾ از این رو، این عمل آدم‌(ع) هیچ منافاتی با عصمتش ندارد.
5. نظر دیگری که برخی از بزرگان علمای شیعه، در تفسیر این آیات ارائه داده‌اند، این است که نهی در این دست آیات، نهی تحریمی و مولوی نبوده، بلکه نهی ارشادی بوده است. با این توضیح که گاهی ارتکاب کاری موجب عذاب و شقاوت اخروی می‌شود و انسان را از خدا دور می‌کند؛ بر این اساس، نهی خداوند از انجام آن کار، نهی تحریمی یا مولوی خوانده می‌شود و انجام دادن آن حرام خواهد بود و عصمت به معنای آن است که معصوم از ارتکاب حرام و رعایت نکردن نهی تحریمی خودداری کند. پیامبران از این‌گونه نهی معصوم‌اند. در مقابل، برخی از کارها هرچند موجب شقاوت و عذاب اخروی و دوری از خدا نمی‌شوند، ولی عواقب و پیامدهایی را در دنیا به دنبال دارند که نهی از آنها، نهی ارشادی خوانده می‌شود؛ یعنی جنبه ارشادی، توصیه‌ای و نصیحتی دارند و انجام آنها لطمه‌ای به عصمت نمی‌زند. بررسی آیات نشان می‌دهد که آن نهی، ارشادی است نه مولوی؛ زیرا در سوره بقره آیه ۳۵ خطاب به حضرت آدم و حوا(ع) چنین آمده است: ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. این آیه، می‌گوید اگر نزدیک این درخت شوید، از ظالمان می‌شوید. اما در سوره «طه» آیه‌های ۱۱۷ - ۱۱۹ موضوع کاملاً بازگو می‌شود و می‌فرماید: مشقت و گرفتاری‌های زندگی برای به دست آوردن خوراک و پوشاک و مسکن، بر خوردن از آن درخت مترتب شده است: ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى * إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى * وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَى﴾.

با مقایسه این دو دسته آیه روشن می‌شود که نهی در آیه مورد بحث ارشادی است، نه مولوی و تحریمی؛ همچنین، مراد از «ظلم» ظلم به خود و روا داشتن سختی‌ها و مشقت‌ها بر خویش است، نه ظلم به معنای گناه و معصیت و خروج از دایره عبودیت؛ زیرا مخالفت با نهی مولوی و تحریمی عذاب و آتش دوزخ را در پی دارد، ولی مخالفت با نهی ارشادی به سبب توصیه و نصیحت، غیر از مشکلات دنیوی مربوط به خودش مفسده دیگری بر آن مترتب نمی‌شود. درباره حضرت آدم(ع) نیز مخالفت با نهی ارشادی، زمینه‌ساز شد که از آسایشی که در بهشت داشت محروم شود و به زمین فرود آید و آن پیامدهای دنیوی گریبان‌گیرش شود، و این هیچ‌گونه ناسازگاری با عصمت وی ندارد.

هنگامی که حضرت آدم(ع) طبق وسوسه شیطان و قسم او به اینکه اگر می‌خواهید جاودان بمانید، از میوه این درخت بخورید، به نهی ارشادی خداوند بی‌توجهی کرد و از آن میوه خورد و همچنین، درباره قسم شیطان از خدا راهنمایی نخواست و ترک اولی کرد، پشیمان شد و توبه کرد. خداوند نیز مغفرت و پوشش را شامل حال آنها کرد و آنان از نعمت‌های بهشتی بی‌بهره شدند و در پی آن، خداوند آدم و حوا(ع) را به زمین فرستاد و سختی و مشکلات زندگی بر زمین متوجه آنان شد.

این نشان می‌دهد که «عصیانِ» حضرت آدم(ع) از نهی ارشادی بود، و «ظلم» او رواداشتن سختی‌ها به خود و تحمل پیامدهای دنیوی و بی‌بهره شدن از نعمت‌های بهشتی بود و «غفران» او همان پوشش بود که در مکافات ترک اولی از او گرفته شده بود. سرانجام او از کرده خود پشیمان شد و «توبه» کرد و خداوند توبه او را پذیرفت. این موضوع نشان می‌دهد که حضرت آدم(ع) هیچ‌گونه مخالفت با امر مولوی و گناه انجام نداده است؛ پس هیچ‌گونه ناسازگاری با عصمت حضرت آدم(ع) ندارد.

آیات ۳۵ و ۳۶ سوره بقره

ماجرای خوردن از میوه درخت ممنوعه در آیات ۳۵ و ۳۶ سوره بقره نیز آمده است. آنجا که خدای متعال به آدم و همسر او هشدار می‌دهد که در صورت نزدیک شدن به آن درخت، ستمکار خواهند بود و در ادامه از لغزش آن دو به واسطه وسوسه شیطان سخن به میان آمده است. روشن است که ظاهر این آیات نیز با عصمت آدم منافات دارد: ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾.

پاسخ نخست: کار حضرت آدم (ع) در حد ترک اولی: نهی در اینجا از نوع نهی مولوی است، ولی هیچ‌گونه الزامی در بر ندارد. بنابراین ترک این نهی «ترک اولی» نامیده می‌شود. حالاتی که انسان را به نحوی از خداوند غافل می‌سازد، مانند پرداختن به کارهای زندگی، همچون خوردن، آشامیدن و مانند آنها، برای انسان‌های عادی مشکل ساز نیست، ولی برای اولیای الهی همین اندازه غافل شدن از خدا گناه شمرده می‌شود. از آنجا که پیامبران از درجات برتری برخوردارند، با ترک اولی نیز بازخواست می‌شوند؛ اما همچنان که گفته شده است «حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ‌» و حسنات المقربين سيئات النبيين. پس با توجه به جایگاه رفیع پیامبران این‌گونه کارها در مورد ایشان گناه تلقی شده است، نه اینکه آنان مرتکب یکی از گناهان (به معنای متداول) شده باشند. در نتیجه، اثبات این نوع گناه خدشه‌ای به عصمت وارد نمی‌سازد.

پاسخ دوم: ارشادی بودن نهی: نهی خداوند خطاب به حضرت آدم‌(ع) از نوع نهی ارشادی است. امر و نهی ارشادی بدین معناست که انجام دادن آن خیر و برکتی را در زندگی دنیوی انسان به دنبال خواهد داشت و وانهادن آن، انسان را دچار زیان می‌سازد. پس مولا در این امر، هیچ خواست و‌طلبی از بنده خود ندارد، بلکه او را تنها برای به دست آوردن نعمت و نجات یافتن از سختی، راهنمایی کرده است. با این ویژگی در امر و نهی ارشادی، دیگر نافرمانی آن، لغزش شمرده نمی‌شود. شواهدی بر ارشادی بودن نهی در این آیه آورده شده است: نخستین شاهد، آیات ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره طه است که زمان بر حضرت آدم (ع) را چنین توصیف می‌فرماید: ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى * إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى * وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَى﴾.

در این آیات، گرفتار شدن به رنج و زحمت، نتیجه وانهادن این دستور معرفی شده است و اگر آن دستور جنبه مولوی داشت، انجام ندادن آن سبب گرفتار شدن به عذاب الهی می‌گردید و مناسب بود در ادامه آیه شریفه، به عذاب در آخرت تهدید شود.

وجه استدلال: از ظاهر این آیات چنین برداشت می‌شود که تشریع نخستین دین و آیین برای بشریت در روی زمین، پس از فرود حضرت آدم (ع) از بهشت انجام شده است. از آنجا که هبوط از بهشت به امر تکوینی بوده که پس از ارتکاب خطای آدم تحقق یافته است، به این نتیجه می‌رسیم که در دوران زیست آدم (ع) در بهشت، هیچ‌گونه دین و آیینی وجود نداشته است؛ چون امرهای مولوی همه در چارچوب دین شکل می‌گیرند. پس امر و نهی در بهشت، تنها می‌توانند ارشادی باشند. حضرت آدم (ع) که در بارگاه تشریف بود، با انجام دادن این امر دچار حضاضت روح گردید و به کارگاه تکلیف (دنیا) تبعید شد. باید توجه داشت صرف وجود وحی و هدایت و... هرگز دلیل بر وجود شریعت نیست؛ زیرا همه این امور در مسائل ارشادی نیز قابل طرح است.

پاسخ سوم: نمادین بودن داستان: این داستان، نمادین و غیرواقعی است. پس حضرت آدم (ع) در جایگاه شخصی معین و پیامبری از پیامبران الهی مطرح نیست؛ یعنی به هیچ عنوان نمی‌توان از آیاتی که از داستان سجده فرشتگان و سرپیچی ابلیس سخن گفته‌اند، چنین برداشت کرد که حضرت آدم (ع) پیامبری از پیامبران الهی باشد. در نتیجه گرایش شیعه به عصمت پیامبران، با این آیات سازگاری خواهد داشت. بنابراین دیدگاه، مشکلی برای این داستان باقی نمی‌ماند؛ زیرا ایراد بر آن در صورتی پاسخ می‌طلبد که داستان را واقعی بدانیم و در مقام توجیه آن برآییم؛ اما از این منظر، جریانی تحقق نپذیرفته است تا نیازمند توجیه باشد.

پرسش‌های گوناگون، مفسران را به پذیرش این دیدگاه متمایل ساخته است؛ زیرا به جای اینکه در مقام توجیه و تحلیل جریان بر آیند، یکباره اصل داستان را نمادین پنداشته‌اند. این در حالی است که این داستان توجیه پذیر است و نیازی نیست که آن را نمادین بدانیم.

پاسخ چهارم: لغزش در دوران پیش از نبوت حضرت: این لغزش، به دوران پیش از نبوت حضرت آدم (ع) ارتباط می‌یابد؛ گرچه عصمت پیامبران، تنها در دوران و محدوده رسالت ایشان ضرورت دارد، مگر اینکه دلیلی قاطع داشته باشیم که عصمت پیش از بعثت را ثابت کند؛ مانند معصوم بودن پیامبران اولوالعزم. پاره‌ای از روایات این دیدگاه را تأیید می‌کند؛ مانند روایتی از علی بن محمد الجهم که می‌گوید: در مجلس مأمون که علی بن موسی الرضا (ع) نیز شرکت داشت، حاضر بودم. مأمون به امام (ع) عرض کرد: آیا شما عصمت پیامبران را باور ندارید؟ پس از پاسخ مثبت حضرت، وی دگر بار از تفسیر آیه ﴿عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾سخن به میان آورد و حضرت در تفسیر آن فرمود: «این لغزش، پیش از دوران نبوت حضرت آدم (ع) رخ داده است و پس از آنکه خداوند، او را در سلک پیامبران قرار داد، دیگر هیچ‌گونه گناه کوچک و بزرگی مرتکب نشد». ایرادهای این دیدگاه عبارت‌اند از:

1. باید ثابت شود که چنین حکمی در منطقه شریعت پدید آمده است؛ در حالی که هنوز حضرت آدم (ع) به مقام نبوت نرسیده بود. پیامبر دیگری هم حکم الهی را به او نرسانده است؛
2. باید ثابت شود نهی ﴿لَا تَقْرَبَا﴾ مولوی بوده، نه ارشادی؛
3. ثابت شود تحریمی بوده، نه تنزیهی؛
4. ثابت شود گناه کوچک قبل از نبوت برای انبیا جایز است.

افزون بر آن، این روایت از نظر سند دچار ضعف اساسی است. مرحوم اردبیلی تمیم قرشی را تضعیف کرده است و مرحوم شوشتری نیز این دیدگاه را تقویت می‌کند و دفاع از تمیم را دور از صواب می‌داند. بنابراین وجود دلیل بر ارشادی بودن امر و نهی و توجیه درست تعبیراتی که در این داستان وجود دارد و نیز ضعیف بودن سند این روایت و اعراض بیشتر محققان از آن، این توجیه را از درجه اعتبار ساقط می‌سازد.

پرسش‌های وابسته

1. دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
2. دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره طه بر عدم عصمت حضرت آدم دلالت دارد؟ (پرسش)
4. آیا آیه ۳۵ سوره بقره بر عدم عصمت حضرت آدم دلالت می‌کند؟ (پرسش)
5. آیا آیه ۱۸۹ سوره اعراف بر عدم عصمت حضرت آدم دلالت می‌کند؟ (پرسش)
6. عصمت حضرت آدم در حدیث امام رضا چگونه توصیف شده است؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت آدم
• پیامبران

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت
10. واسعی، سید علی رضا واسعی، مقاله «آدم»، دانشنامه امام رضا ج۱
11. مقدمی، محمود، آدم، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
12. هاشمی تنکابنی، سید موسی، عصمت ضرورت و آثار
13. یوسفیان، حسن؛ شریفی، احمد حسین، پژوهشی در عصمت معصومان