حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حدیث سفینه نوح است. "حدیث سفینه نوح" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حدیث سفینه نوح در حدیث | حدیث سفینه نوح در نهج البلاغه | حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی | حدیث سفینه نوح در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث سفینه نوح (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حدیث سفینه از احادیث مشهور میان مسلمانان است که پیامبر در آن اهل بیت خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که براساس آن همانطور که تمسک به کشتی نوح برای امت حضرت نوح موجب نجات و رستگاری شد، چنین نجاتی برای امت اسلام نیز با تمسک به اهل بیت حاصل می‌‌شود و این چیزی جز تثبیت پیشوایی اهل بیت نیست.

مقدمه

• یکی از احادیث مشهوری که نقش اهل بیت پیامبر را در میان مردم روشن و مشخص می‌‌کند حدیث سفینه است. براساس این حدیث ابوذر غفاری نقل می‌کند که پیامبر(ص) در مورد اهل بیتشان فرمودند: «اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کسی از آن جدا شد، غرق و نابود شد» چنین مضمونی، در احادیث پیامبر با عبارت‌های مختلف بیان شده است. در بعضی از این احادیث، از واژه "فُلک" که هم معنی با واژۀ سفینه است استفاده شده است.

مراد پیامبر از تشبیه اهل بیت به سفینه نوح

• مراد از "سفینة نوح" همان کشتی مشهور حضرت نوح(ع) است. قرآن کریم در این باره می‌‌فرماید: در زمان حضرت نوح(ع) طوفانی عظیم به پا شد و جهان را آب فراگرفت و تنها کسانی سالم ماندند که به او ایمان آورده و در کشتی او نشستند. در طوفان نوح، هرکس از مؤمنان و نیز از حیوانات که سوار کشتی نوح شدند از آن طوفان نجات یافته و هرکس که بر آن کشتی سوار نشد غرق شد. کشتی نوح، سمبل نجات از گرداب‌ها و ایمنی در تلاطم طوفان‌هاست و پیامبر چون می‌‌دانستند بعد از خودش طوفانی از گمراهی و ظلمت بر مردم حاکم می‌‌شود، اهل بیتش را به سفینه نوح تشبیه کرد که هر کسی به آنها متوسل شود نجات یافته و هر که از آنان دور شود، گمراه و اسیر ظلمت خواهد شد.

سند حدیث سفینه نوح

• حدیث سفینه نزد شیعه و سنی از جهت اعتبار جایگاه والایی دارد و آن را جمع زیادی از صحابه مانند امیر المؤمنین(ع)، ابوذر غفاری، ابوسعید خدری، عبد الله العباس، أبو الطفیل عامر بن واثله، أنس بن مالک، عبد الله بن الزبیر و سلمة بن الأکوع از آن حضرت(ص) نقل کرده‌اند. از تابعان نیز شخصیت‌هایی مانند امام زین العابدین(ع)، سعید بن جبیر، عطیه کوفی، سعید بن مسیّب، عامر بن عبد الله از راویان این حدیث هستند. شیعیان این حدیث را مانند احادیث غدیر، ثقلین و منزلت معتبر و در حد تواتر می‌‌دانند.
• وجود این حدیث با الفاظ نزدیک به هم در بسیاری از منابع اصیل و قابل اعتنای اهل سنت نیز آمده است به طوری که بسیاری از حدیث شناسان مشهور اهل سنت تصریح به صحت حدیث کرده‌اند. مانند حاکم نیشابوری و ابن حجر مکی و سیوطی، هرگونه تردیدی را نسبت به اعتبار و صحت این حدیث صحیح ندانسته و آن را از جمله احادیث معتبر می‌‌دانند.

دلالت حدیث سفینه

• عده ای از اهل سنت معتقدند حدیث سفینه فقط بر محبت داشتن به اهل بیت پیامبر(ص) دلالت می‌‌کند در حالی که شیعه اعتقاد دارد حدیث سفینه نه تنها بر امامت و ولایت اهل بیت دلالت می‌‌کند، بلکه عصمت و افضلیت اهل بیت نسبت به دیگران را نیز بازگو می‌‌کند. امامت و پیشوایی اهل بیت در حدیث سفینه را می‌‌توان از مقایسۀ کشتی حضرت نوح با اهل بیت پیامبر توسط پیامبر به دست آورد. پیامبر قصدش از چنین مقایسه ای این بود که به امتش بفهماند همانطور که تمسک به کشتی نوح برای امت حضرت نوح موجب نجات و رستگاری آنان شد، چنین نجاتی برای امت اسلام نیز با تمسک به اهل بیت حاصل می‌‌شود و مسلم است تمسک به اهل بیت برای نجات یافتن امت، چیزی غیر از پیشوایی و امامت آنان نمی‌تواند باشد.
• اما همانطور که گذشت حدیث سفینه دلالتی فراتر از امامت اهل بیت داشته و بیانگر عصمت و افضلیت اهل بیت نسبت به دیگران نیز هست، چراکه اگر این حدیث معنای عصمت و افضلیت اهل بیت را ثابت نکند یقینا هدف تمسک به اهل بیت که چیزی جز هدایت کردن مردم نیست ابتر باقی می‌‌ماند، همچنانکه اگر کشتی حضرت نوح دچار خللی در حمل و نقل مسافرینش می‌‌شد کشتی نجات نبود و مسلما به مقصد نهایی نمی‌رسید.
• اما ادعای امامت، عصمت و افضلیت اهل بیت پیامبر با دلایل نقلی نیز ثابت می‌‌شود، در روایتی امام سجاد(ع) امامت و پیشوایی اهل بیت پیامبر را با توجه به حدیث سفینه اینچنین بیان می‌‌کند: «ما کشتی‌های رونده در دریاهای طوفانی و امواج سهمگین هستیم، هرکس بر این کشتی‌ها سوار شود آسوده و هدایت می‌‌شود و هرکس آن را ترک کند غرق خواهد شد». در روایتی دیگر پیامبر اکرم(ص) در مورد امام حسین(ع) که یکی از اهل بیت است فرمودند: «همانا حسین چراغ هدایت و سفینه نجات است».
• عصمت و افضلیت اهل بیت پیامبر در سخنان صریح پیامبر(ص) نیز بیان شده است، چنانکه پیامبر بعد از سفارش کردن مردم به قرآن و عترت و بعد از تشبیه اهل بیت به کشتی نوح، در مورد عصمت و افضلیت اهل بیت چنین فرمودند: «الا و ان الله عصمهم من الضلاله و طهرهم من الفواحش و اصطفاهم علی العالمین الا و ان الله اوجب محبتهم و امر بمودتهم الا و انهم الشهداء علی العباد فی الدنیا و یوم العباد الا و انهم اهل الولایه الدالّون علی طرق الهدایه». بنابراین با وجود ادلۀ عقلی و نقلی نمی‌توان ملتزم شد منظور پیامبر از بیان حدیث سفینه فقط ابراز دوست داشتن و محبت کردن به اهل بیت است.

حدیث سفینه نوح در امامت اهل بیت

یکی از دلالیل امامت اهل بیت پیامبر اکرم(ص) حدیث سفینه است. در این حدیث نبوی، اهل‌بیت پیامبر(ص) به کشتی نوح(ع) تشبیه شده‌اند که کسانی که وارد آن شدند نجات یافتند و کسانی که تخلف کردند و وارد آن نشدند، هلاک شدند: «إِنَّ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏ مَنْ رَكِبَهَا نَجَى، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ». حدیث سفینه از یازده نفر از صحابه پیامبر(ص) که عبارتند از: علی بن ابی طالب(ع)، ابوذر غفاری، عبدالله بن عباس، ابوسعید خدری، انس بن مالک، سلمة بن اکوع، ابوالطفیل عامر بن واثله، عبدالله بن زبیر، عمرو بن عاص و ابوموسی اشعری، روایت شده است، چنان که عده‌ای از تابعین نیز آن را روایت کرده‌اند که مشهورترین آنان عبارتند از: علی بن الحسین(ع)، سعید بن جبیر، حنش بن معتمر، سعید بن مسیب، عطیه بن سعید عوفی، ایاس بن سلمه و رافع غلام ابی‌ذر، و بیش از یکصد و پنجاه نفر از حفاظ و عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند. طی چند گفتار، متن، سند و دلالت حدیث سفینه را بررسی نموده و به شبهات مطرح شده در این باره پاسخ خواهیم گفت.

تعابیر مختلف حدیث سفینه

تعبیرهای مربوط به بخش آغازین حدیث، که بیان تشبیه است و در روایات فریقین آمده، چهار تعبیر است که عبارتند از:

1. «مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏»؛
2. «‏إِنَّمَا مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ‏»؛
3. «الا إِنَّ‏ مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ»؛
4. «إِنَّ‏ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِي‏ أُمَّتِي‏»؛ آمده است.

تعبیرهای مربوط به بخش پایانی حدیث، هفت تعبیر است که عبارتند از: تعبیر مشهور:

1. «مَنْ‏ رَكِبَهَا نَجَى‏ وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا غَرِقَ‏»؛
2. «مَنْ‏ رَكِبَهَا سَلَم‏ وَ مَنْ‏ تَرَكَهَا غَرِقَ‏‏»،
3. «مَنْ دَخَلَ فِيهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا غَرِقَ»؛
4. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏»؛
5. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا زُجَّ‏ فِي‏ النَّارِ‏»؛
6. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا هَوَى‏‏»؛
7. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏‏».

به نظر می‌رسد آنجا که واژه “غرق” به کار رفته، به جنبه دنیوی مسأله نظر دارد و آنجا که تعبیر “هلاکت” آمده، مراد هلاکت دنیوی و اخروی است و در تعبیر «زُجَّ‏ فِي‏ النَّارِ‏» نظر به جنبه اخروی آن است. “هوی” به معنای ساقط و گمراه شدن است. و در تعبیر «مَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏‏» به معنای اعراض کردن از اهل بیت(ع) است. مفاد تعابیر مزبور این است که سعادتمندی دنیوی و اخروی انسان در گرو پیروی از اهل بیت پیامبر اکرم(ص) می‌باشد. اینها مجموعه تفاوت‌های صدر و ذیل حدیث است که جوهره معنا را تغییر نمی‌دهد. درباره وجه این تفاوت‌ها چند احتمال عرفی و عقلایی به نظر می‌رسد:

1. چه بسا پیامبر اکرم(ص) این حدیث را در مواضع مختلف و با تعابیر مختلفی از آن بیان فرموده است.
2. ممکن است به خاطر عنایت و اهمیتی که این حدیث داشته آن حضرت در یک مجلس آن را به تعابیر مختلفی بیان فرموده‌اند و یک راوی، یکی از آن تعابیر و روای دیگر تعبیر دیگر را نقل کرده است.
3. احتمال دیگر آن است که عین سخنان پیامبر(ص) نقل نشده باشد، بلکه راوی، مضمون کلام پیامبر(ص) را کاملا حفظ کرده اما الفاظ دیگری که معنا را تغییر نمی‌دهد به کار گرفته باشد. این مسأله نسبت به راویان متفاوت است، زیرا افراد از نظر حافظه و دقت در نقل مطالب متفاوت می‌باشند.
4. نکته دیگر این که از آنجا که این روایت متواتر است تفاوت الفاظ آن خدشه‌ای به اعتبار آن نمی‌زند؛ زیرا در تواتر، اگر لفظ یکسان نقل شده باشد آن را “تواتر لفظی” گویند، اما اگر معنا هماهنگ باشد و لفظ‌ها مختلف باشد آن را “تواتر معنوی” می‌دانند، اما نتیجه این دو چندان فرقی نمی‌کند. آری، قرآن کریم خصوصیتی دارد که ملحوظ و مقصود است و آن اعجاز از جهت لفظ و معنا است. اما در مورد روایات این مسأله مطرح نیست و آنچه مهم است انتقال معنا و مقصود به صورت کامل است، البته هر چه الفاظ آن به کلام معصوم نزدیک‌تر باشد بهتر است.

بررسی سند حدیث سفینه

در این باره چند نکته بیان می‌شود:

1. این حدیث از جهت سند متواتر است؛ زیرا در مجموع یازده نفر از صحابه و شماری از تابعین و بسیاری از عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند. درباره حدیث متواتر دو دیدگاه کلی وجود دارد: اول، این که تواتر به عدد و کمیت است و دیگر این که در تواتر، کیفیت نقش آفرین است. کسانی که کمیت را ملاک تواتر می‌دانند درباره تعداد ناقلین گفته‌اند: باید مقدار آنها به حدی برسد که احتمال خطا در ادراک حسی منتفی شود، اما چند نفر باید باشند؟ مشهور این است که ده نفر باشند. سیوطی (م ۹۱۱ ه‍) این وجه را پذیرفته و نیکوتر دانسته است. برخی دیگر تا ۵۰ نفر را ذکر کرده‌اند و برخی کمتر از ده نفر را معتبر دانسته‌اند. و برخی از جهت کیفیت گفته‌اند آنچه مهم است تعداد راویان نیست، بلکه ویژگی‌های آنان است و لذا گاه چند نفر از نظر اطمینان آوری معادل ۵۰ نفر شناخته می‌شوند. ابن حزم حدیث «الْأَئِمَّةُ مِنْ‏ قُرَيْشٍ» که از شش صحابی روایت شده را متواتر دانسته است. ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ه‍) به همین شیوه روایتی که درباره عمّار گفته شده «تَقْتُلُهُ‏ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ» را با این که معلوم نیست تعداد آنها به ده نفر برسد، متواتر دانسته است.
2. حدیث سفینه به دلیل شهرتی که داشته است توسط مورخان، سیره‌نویسان، مفسران، تراجم نویسان، ادبا و حتی لغت‌شناسان نیز در قرون مختلف نقل شده است، علاوه بر این که برخی از علمای اهل سنّت به صحت آن تصریح کرده‌اند، که از جمله حاکم نیشابوری، ابن حجر مکی، شمس‌الدین سخاوی، عیدروس یمنی، احمد زینی دحلان و کافی تونسی هستند.
3. برخی از علمای اهل سنّت حدیث سفینه را در کتاب‌هایی نقل کرده‌اند که ملتزم شده‌اند در آنها غیر از حدیث صحیح نقل نکنند، مانند محمد بن جریر طبری در تهذیب الآثار و میرزا معتمد خان در نزل الأبرار.
4. بر اساس تعدد طریق روایت نیز اعتبار حدیث سفینه اثبات می‌شود، چنان که حافظ سخاوی در “استجلاب ارتقاء الغُرف”، ابن حجر هیتمی صاحب “الصواعق المحرقه” و سمهودی مصری در “جواهر العِقدین” و ولی الله لکهنوی در “مرآة المؤمنین” به کثرت طرق حدیث اذعان کرده و گفته‌اند: برخی از طرق حدیث، تقویت کننده برخی دیگر می‌باشد.
5. دلیل دیگر بر اعتبار این حدیث وجود شواهدی بر صحّت آن است. یکی از طرقی که برای بررسی صحت یک حدیث به کار گرفته می‌شود آن است که با غمض عین از اعتبار سند، می‌گویند اگر مضمون این حدیث در روایات معتبر دیگر آمده باشد مؤید و شاهدی بر اعتبار آن حدیث خواهد بود. مثلاً در مورد حدیث کساء به صورتی که در میان ما مشهور شده اگر کسی بگوید از نظر سند نمی‌توان آن را به معصوم استناد داد، اما راه دیگری برای اعتبار آن وجود دارد و آن این است که همه مضامینی که در این روایت آمده در روایات دیگر بیان شده است، لذا معتقد می‌شویم که همه آن‌چه در این روایت آمده از معصوم است با این تفاوت که گاه در یک ساختار آمده و گاه پراکنده است. در مورد حدیث سفینه نیز همین نکته وجود دارد.

شبهه ابن تیمیه بر حدیث سفینه و پاسخ آن

با توجه به آنچه گفته شد روشن گردید که حدیث سفینه از نظر اعتبار سندی جای شک و شبهه‌ای ندارد. با این حال ابن تیمیه (م ۷۲۸ ه‍) در “منهاج السنه” در نقد کلام علامه حلّی (م ۷۲۹ ه‍) در “منهاج الکرامه” که حدیث سفینه را به عنوان دلیلی بر امامت امیرالمؤمنین(ع) آورده، می‌گوید: و أما قوله «مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏» فهذا لا یعرف له إسناد أصلا صحیح و لا ضعیف، و لا هو فی شیء من کتب الحدیث التی یعتمد علیها، و إن کان قد رواه من یروی أمثاله من حطاب اللیل الذین یروون الموضوعات، فهذا مما یزیده و هنا و ضعفا: برای این حدیث سند صحیحی شناخته نشده و در هیچ یک از کتب حدیثی معتبر نیامده و نقل کنندگان آن مانند هیزم کشان شب، راوی احادیث مجعول‌اند و این گونه راویان باعث وهن بیشتر حدیث می‌شوند. از ابن تیمیه سوال می‌کنیم آیا کتب افرادی مانند احمد بن حنبل که حدیث سفینه را نقل کرده‌اند معتبر نیست؟ آیا طبرانی که این حدیث را در هر سه معجم خود آورده، کتب وی از کتب معتبره نیست؟ و یا حاکم نیشابوری که آن را در مستدرک خویش آورده و بسیاری از احادیث وی را ذهبی پذیرفته، کتاب معتبری نیست؟ باز سوال می‌کنیم آیا علمایی مانند ابونعیم اصفهانی و خطیب بغدادی که این حدیث را نقل کرده‌اند حطّاب اللیل هستند؟

شبهه ناصرالدین آلبانی بر حدیث سفینه و پاسخ آن

ناصرالدین آلبانی (م ۱۴۲۰ ه‍) نیز سند حدیث سفینه نوح را مورد مناقشه قرار داده است. وی می‌گوید: حدیث سفینه هر چند طرقش متعدد است اما قاعده یقوی بعضها بعضا در مورد آن جاری نیست. در پاسخ این اشکال چند نکته قابل توجه است:

1. آلبانی از مجموع پنجاه طریق حدیث سفینه، تنها نُه طریق را بررسی کرده است. بنابراین، نقد وی از این جهت فاقد وجاهت و اعتبار علمی است.
2. راویانی که وی در این چند طریق ضعیف دانسته، دارای ضعفی که باعث کنار گذاشتن حدیث باشد نیستند. طبق مبنایی که خود وی نیز پذیرفته، ضعف راوی آنگاه قدح وی به شمار می‌آید که یا راوی از جهت حافظه ضعیف باشد و یا منشا ضعف وی اتهام در دین و صداقت وی باشد. اما اگر منشا ضعف وی اینها نباشد مانند این که متهم به تدلیس باشد و یا مذهب وی را نپذیرفته باشند، اگر طرق حدیث متعدد باشد این ضعف‌ها خللی به اعتبار حدیث نمی‌زند.
3. وی با همین قاعده بسیاری از روایات را صحیح یا حسن دانسته در حالی که برخی از راویان آنها همان کسانی هستند که در حدیث سفینه آمده است، و این یک بام و دو هوا است. بنابراین شیوه‌ای که وی در حدیث سفینه پیش گرفته نه با مبنا و نه با رفتار وی سازگای ندارد.

تضعیف عطیه عوفی و پاسخ آن

یکی از راویانی که وی ضعیف دانسته، “عطیه عوفی کوفی” است که از ابوسعید خدری نقل روایت کرده است. عطیه یکی از مشاهیر تابعین و پیرو مذهب تشیع است. بعضی از اهل سنّت وی را مدح و برخی دیگر قدح نموده‌اند. از مادحین می‌توان از افرادی همچون هیثمی، ابن سعد و ابن حبّان، نام برد. یحیی بن معین او را “صالح” دانسته و ابن حجر با تعبیر “صدوق” از وی یاد کرده است.

کسانی نیز که وی را جرح کرده‌اند وجه آن را سه چیز دانسته‌اند: تدلیس، تشیّع و روایت کردن احادیث منکر. دلیل بر تدلیس، سخن محمد بن سائب کلبی است که مدعی است که عطیه به او گفته است: من احادیث تو را با کنیه ابوسعید نقل کرده‌ام. یعنی با این کار ذهن مردم منحرف شده و به شخص دیگری منتقل می‌شود. این در حالی است که:

اولاً: محمد بن سائب کلبی خود متّهم به کذب است و لذا اعتباری به این روایت نیست، پس چگونه می‌توان سخن وی را قبول کرد!

ثانیاً: اگر فرض کنیم نسبت تدلیس درست باشد، باعث خروج وی از گردونه راویان نمی‌شود؛ زیرا اقدام عطیه از معاریض است، نه از مصادیق کذب. به افراد دیگری نیز نسبت تدلیس داده شده اما این امر باعث نشده شخصیت روایی آنها زیر سوال برود و از اعتماد بیافتد، مانند سفیان ثوری و مروان بن معاویه فزاری که متهم به تدلیس شده‌اند، اما کسی آنان را جرح نکرده و از عدالت ساقط ننموده است. علاوه بر این که روایت عطیه از طرق مختلفی نقل شده است. در مورد مذهب تشیع وی نیز این امر خود به خود قدحی به شمار نمی‌رود. نقل شده که به ابوعبدالله ذهبی گفته شد فلان راوی چون شیعه است باید کنار گذاشته شود، وی گفت: اگر بخواهیم به خاطر شیعه بودن راوی آن روایات را کنار بگذاریم، بسیاری از آثار نبوّت از بین خواهد رفت و این مفسده‌ای است بس عظیم. در مراجعه ۱۵ کتاب “المراجعات” شیخ سلیم همین اشکال را بر سیّد شرف‌الدین می‌کند و می‌گوید: شما توضیح ندادید که چگونه علمای اهل سنّت به رجال شیعه احتجاج می‌کنند و این مطلب را برای ما تبیین نکردید. بهتر است که آن رجال شیعه که مورد اعتماد اهل سنّت هستند را نام ببرید. شرف الدین ۱۰۰ نفر از این راویان را نام می‌برد. اولین نفر آنها “أبان بن تغلب” است که ذهبی درباره وی گفته است: او یکی از شیعیان سرسخت، اما راستگو است و ما به صدق وی کار داریم و شیعه بودن وی مربوط به خودش است. آخرین نفری نیز که شرف‌الدین نام برده، “ابو عبدالله جدلی” است. ذهبی در باره وی گفته است. وی از رجال ابی‌داود و ترمذی است و از شیعیان سرسخت است. او از پرچم‌داران قیام مختار بوده و احمد بن حنبل وی را توثیق کرده است ابن حجر درباره عبّاد بن یعقوب رواجنی می‌گوید: وی کسی است که به رافضی بودن مشهور است اما در عین حال صدوق و از رجال بخاری است. ابوحاتم رازی- که فردی سخت‌گیر است و هرگاه فردی را توثیق کند، آن را خوب می‌دانند و اگر قدح کند در کلام وی ملاحظه می‌کنند- عباد بن یعقوب را توثیق نموده است. ابن حبّان گفته است: وی شیعه‌ای بود که دعوت به مذهب تشیع می‌کرده است. صالح بن محمد می‌گوید وی فردی بوده که عثمان را شتم می‌کرده است. با این حال ابن حجر عسقلانی که فرد شاخصی در رجال حدیث و فقه است وی را توثیق کرده و گفته است: بخاری حدیثی را از وی نقل کرده است که احادیث دیگری قرینه آن است.

ثالثاً: جرح به خاطر روایت نمودن احادیث منکر نیز مردود است؛ زیرا در کتب رجال جز یک حدیث که ابن عدی ناقل آن است، مورد دیگری نقل نشده است. آن روایت این است: «إن أهل درجات العلی یراهم من أسفل منهم کما یری الکوکب الطالع فی الأفق من آفاق السماء و ان ابابکر و عمر منهم و أنعما»: اهل درجات برتر را کسانی که پایین‌تر از آنان هستند می‌بینند، همان گونه که ستاره‌ای که طلوع کرده است در افق آسمان دیده می‌شود، و ابوبکر و عمر از آنان می‌باشند. اما این مطلب صحیح نیست؛ زیرا حدیث منکر به حدیثی گفته می‌شود که دو ویژگی داشته باشند: یکی این که مضمون آن غلوّ آمیز باشد و دیگر این که محدثین برجسته آن را نقل نکرده و شاد باشد، اما این حدیث چنین نیست. احمد بن حنبل از ابوالوداک این حدیث را نقل کرده است، با این حال وی را راوی منکر ندانسته‌اند. بر فرض که این حدیث منکر باشد، نقل یک حدیث منکر باعث ساقط شدن اعتبار راوی نمی‌شود به خصوص که عطیه از مکثرین (دارای روایات بسیار) است. مضافاً بر این که خود آلبانی همین حدیث را با این که عطیه راوی آن است نقل کرده و پذیرفته است. چگونه است که وقتی عطیه حدیث سفینه را نقل می‌کند ضعیف شمرده و غیر قابل تقویت دانسته، اما وقتی حدیث دیگری را نقل می‌کند می‌گوید موثق است؟!

تضعیف حسن بن ابی جعفر و پاسخ آن

آلبانی در این راوی نیز مناقشه کرده است. سندی که این روای در آن آمده چنین است: “محمد بن عبدالعزیز عن سلیمان بن ابراهیم عن حسن بن ابی جعفر عن ابوالصحباء عن سعید بن جبیر عن ابن عباس” آلبانی حسن بن ابی جعفر را ضعیف دانسته است. اما در کتاب‌های تراجم اهل‌سنّت وی با تعابیری چون: صدوق، شیخ صالح، فاضل، خیار عبادالله، خیار الناس، من المتعبّدین، مستجاب الدعوه، لا یعتمد الکذب، و دارای احادیث صالحه توصیف شده است، و از سوی ابن ابی حاتم، جرجانی، ابن حبّان، المزّی و ذهبی توثیق شده است. البته در جرح او نیز تعابیری چون: منکر الحدیث، لیس بقوی فی الحدیث و غافل از صنعت حدیث به کار رفته است، که قدح‌های قابل توجهی در کنار آن مدح‌ها نیست. علاوه بر این، بر فرض اگر کسی وی را ضعیف بشمارد، روایت با مشکلی مواجه نخواهد شد؛ زیرا:

اولاً: قاعده متابعت و تقویت به وسیله طرق دیگر در مورد ایشان جاری شده و حدیث را به مرتبه حَسَن می‌رساند.

ثانیاً: آلبانی حدیث ابن عباس را تنها از طریق حسن بن ابی جعفر نقل کرده است، امّا دو طریق دیگر هم دارد و یکی از آن دو در منابع اهل سنت و توسط ابن مغازلی نیز آمده است.

ثالثاً: آلبانی طریق حسن بن ابی جعفر را در احادیث دیگری، حسن و در جایی، صحیح دانسته است. بنابراین تغییر روش وی در حدیث سفینه جای تأمّل و تعجب دارد!

تضعیف طرق حدیث ابی‌ذر و پاسخ آن

آلبانی، سه طریق از طرق حدیث ابی‌ذر را تضعیف کرده است:

1. در طریقی، علی بن زید بن جدعان را ضعیف دانسته است. آن طریق از این قرار است: مسلم بن ابراهیم از حسن بن ابی جعفر از علی بن زید بن جدعان از سعید بن مسیب از ابوذر غفاری.
2. در طریق دیگری، عبدالله بن عبد القدوس و عبدالله بن داهر رازی و ابی اسحاق و حنش بن معتمر را تضعیف کرده است.
3. در طریق دیگری، به خاطر وجود مفضل بن صالح، آن را ضعیف دانسته است.

پاسخ

اولاً: غیر از این سه طریق، ۲۷ طریق دیگر نیز برای حدیث ابوذر در منابع روایی آمده است که ده طریق از این بیست و هفت طریق مستقل بوده و در منابع معتبر اهل سنّت نیز آمده است. در پانزده طریق از طرق مذکور کسانی که آلبانی مدعی ضعف آنهاست، وجود ندارد. با این وجود، این که چرا آلبانی اشاره‌ای به این طرق نکرده است، جای تامّل است. بنا براین، نقد وی از این جهت فاقد وجاهت و اعتبار علمی است.

ثانیاً: راویانی که آلبانی آنها را در طریق ابوذر غفاری ضعیف شمرده، یا اصلاً ضعفی ندارند، یا در ضعف آنها اغراق شده است، مثلاً علی بن زید بن جدعان، از فقیهان و راویان بزرگ شیعه است و روایات او در منابع روایی معتبر اهل سنت، مانند صحیح مسلم، سنن ابی داود، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه و... آمده است. و در کتب تراجم با تعابیری چون: الإمام العالم الکبیر، صدوق، ثقة، صالح الحدیث، یکتب حدیثه، لابأس به، احد الحفاظ، کان کثیر الحدیث، من فقهاء البصره، یصلی اللیل کله، ما اختلط قطّ، از وی یاد شده است. حال چگونه است که این همه مدح درباره وی نادیده گرفته شده است؟ البته تعابیر قدحی مانند کان یغلی فی التشیع، لم احمل عنه فانه کان رافضیا نیز وجود دارد که همان‌طور که از کلام بزرگان اهل سنت نقل شد، داشتن مذهب تشیع، وثاقت راوی را خدشه‌دار نمی‌سازد. عبدالله بن عبد القدوس نیز از روایان شیعه است که روایت وی در منابع معتبر روایی اهل سنت آمده است. بخاری به روایت او استشهاد کرده و در کتب تراجم با تعبیر ثقه و صدوق از او یاد شده است. از طرف دیگر، در قدح او نیز تعابیری چون رافضی خبیث و عامه ما یروی فی فضائل اهل البیت نیز به چشم می‌خورد. اما این‌گونه قدح‌ها با توجه به مدح‌هایی که ذکر شد، موجب تضعیف راوی نمی‌باشد.

عبدالله بن داهر رازی از دیگر روایان شیعی است که روایاتی از او در منابع معتبر روایی اهل سنت موجود است. وی با تعبیر “شیخ صدوق” تعدیل، و با تعابیری چون رافضی، خبیث، عامة مایرویه فی فضائل علی(ع) تضعیف شده است. اما اینها قدح‌هایی نیست که دلیل بر ضعف راوی باشد. و این که چر آلبانی عبدالله بن داهر را شرور می‌نامد، و چرا شر او را بیشتر از عبدالله بن عبدالقدوس می‌داند، معلوم نیست؟ آیا صرف این که عقیلی او را رافضی خبیث نامیده، یا ابن عدی گفته عموم روایات او درباره امام علی(ع) است، یا ابن جوزی و ذهبی او را متهم به وضع کرده‌اند، برای طرح این اتهام کافی است؟ ابواسحاق سبیعی (عمرو بن عبدالله) که ابن قتیبه و شهرستانی او را از بزرگان شیعه می‌شمارند، از تابعین مشهور نزد اهل سنّت است و با تعابیری چون ثقه، امام تابعین کوفه، ختم کننده قرآن در هر سه روز، صوّام، قوّام، کثیر الرّوایه، رجالی، راوی از ۳۸ صحابی و خوش حافظه توثیق شده است. آلبانی، ابواسحاق را مدلّس و مختلط می‌داند، در حالی که از تراجم نگاران کسی تدلیس سبیعی را مطرح نکرده و مسأله اختلاط در ایام پیری را هم ذهبی صریحاً نفی کرده است. علاوه بر این که آلبانی در موارد فراوانی حدیث ابواسحاق را صحیح دانسته و او را توثیق کرده است.

حنش بن معتمر کنانی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) با تعابیری چون صالح، ثقه، قوی، لابأس به، توثیق شده است. اما به زعم بعضی، مانند ابن حبّان چون احادیثی از امام علی(ع) نقل کرده، که شباهت به حدیث ثقات ندارد، حدیثش فاقد حجت است! در حالی که خود آلبانی در موارد متعددی حنش را با لفظ “صدوق” توثیق کرده و احادیثش را حسن و قابل متابعت شمرده است. آلبانی “مفضل بن صالح” را نیز در شمار ضعفاء آورده است، با این که به اعتراف وی، از رجال حدیث ترمذی است، و به تصریح حاکم روایتش بر شرط مسلم نیز هست. مهم‌ترین نقطه ضعف ادعایی برای ایشان این است که “منکر الحدیث” است، یعنی احادیث ناشناخته و غیر معروف را نقل کرده است. از نظر آنان بارزترین شاهد این ادعا، حدیث جابر است. مفضل نقل کرده است که جابر خدمت امام حسن مجتبی(ع) رسید، سلام پیامبر اکرم(ص) را به حضرت رسانید و درخواست کرد شکم مبارک را آشکار سازد. آن‌گاه شکم خود را به شکم حضرت چسبانید. اما این مسأله در آن زمان و از سوی عرف اهل ارادت به اهل بیت(ع) رواج داشته است. در نقل آمده که آب وضوی پیامبر را به عنوان تبرک می‌بردند و یا در جریانی که اواخر عمر پیامبر خدا(ص) بود ایشان به مسجد آمدند و فرمودند: نزدیک است که من از میان شما بروم، اگر کسی حقی بر من دارد بگوید تا اکنون ادا کنم. فردی برخواست و جریان خوردن شلاق پیامبر در یکی از مواقف به خود را ذکر می‌کند و قصد قصاص می‌کند. حضرت می‌فرماید آن شلاق مرا بیاورید و لباس خود را بالا می‌زند. او نیز از این فرصت استفاده کرده و بدن پیامبر را می‌بوسد.

خلاصه بحث درباره سند حدیث سفینه با توجه به مطالب ذیل، در صدور آن از پیامبر اکرم(ص) مجال شک و تردید وجود ندارد:

1. این حدیث به جهت نقل‌های متعدد از آن متواتر است؛
2. عالمان شاخص اهل سنّت تصریح به صحت آن کرده‌اند؛
3. حدیث در کتاب‌هایی که ملتزم شده‌اند جز صحیح را نقل نکنند، آمده است؛
4. کثرت طرق این حدیث باعث اجرای قاعده یقوی بعضها بعضا است و لذا اگر در برخی از طرق ضعف‌هایی هم باشد، قابل جبران است.
5. ادعای ضعف برخی از راویان حدیث نادرست است.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
3. فرهنگ شیعه
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
5. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
6. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: