قرآن در معارف دعا و زیارات

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث قرآن است. "قرآن" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

قرآن در قرآن - قرآن در حدیث - قرآن در نهج البلاغه - قرآن در کلام اسلامی - قرآن در فلسفه اسلامی - قرآن در عرفان اسلامی - قرآن در معارف مهدویت - قرآن در معارف دعا و زیارات - قرآن در معارف و سیره سجادی - قرآن در معارف و سیره رضوی - قرآن در معارف و سیره حسینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل قرآن (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه توجه خاصی به قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت انسان دارد تا آنجا که نیایش چهل و دوم صیحفه با عنوان "دعای ختم قرآن" به این امر اختصاص یافته و در آن اوصاف متعددی برای قرآن کریم برشمرده است. در این نوشتار، جایگاه قرآن کریم در صحیفه سجادیه را در دو بُعد بررسی کرده‌ایم: نخست بررسی اوصاف و ویژگی‌های قرآن و آثار اطاعت و اعتصام به آن در صحیفه و دیگر خاستگاه قرآنی دعاهای صحیفه و اثبات این مدعا که مفاهیم قرآن کریم به شکل‌های مستقیم و غیرمستقیم در اثنای دعاهای امام سجاد(ع) تجلی یافته است.

اوصاف قرآن کریم و آثار اطاعت از آن در صحیفه سجادیه

اوصاف ذکر شده برای قرآن در ادعیه صحیفه سجادیه، ریشه در اوصافی دارد که خداوند متعال خود در قرآن کریم برای آن برمی شمارد و همه بیانگر بُعد هدایتگری این کتاب آسمانی است. یکی از مهم‌ترین و مفصّل‌ترین این دعاها درباره قرآن، دعای چهل و دوم صحیفه (دعای ختم قرآن) است که در نخستین سطور آن آمده است: «... وَ جَعَلْتَهُ مُهَيْمِناً عَلَى كُلِّ كِتَابٍ أَنْزَلْتَهُ، وَ فَضَّلْتَهُ عَلَى‏ كُلِّ‏ حَدِيثٍ‏ قَصَصْتَهُ»؛ «کتابی که آن را همانند نوری نازل کرده‌ای و بر هر کتاب که زین پیش نازل کرده‌ای گواهش ساخته‌ای و بر هر سخن که گفته‌ای برتری‌اش نهاده‌ای».

و اما خواندن و تلاوت قرآن و ادای زیبای عبارات آن برای هدایت کافی نیست، بلکه اعتقاد و ایمان به قرآن لازم است. مؤلفه‌های اعتقاد به قرآن بر اساس دعای ۴۲ عبارتند از: رعایت حق کتاب آن‌گونه که سزاوار است و استفاده از نور هدایت آن، تسلیم شدن در برابر آیات محکم و اقرار به پذیرش آیات متشابه و پناه بردن به دلایل روشن آن.

اعتصام به قرآن از آثار فراوانی برخوردار است که می‌توان آنها را در سه مرحله دنیا، هنگام انتقال به آخرت و مرحله قیامت و موافقت آن دسته‌بندی کرد.

ویژگی و آثار اطاعت از قرآن و اعتصام به آن در مرحله دینا

پیروی از قرآن کریم در دنیا، آثار و نتایج متعددی در پی دارد که مهم‌ترین آنها بر اساس نیایش چهل‌و‌دوم صحیفه عبارت است از:

فرقان؛ تبیین‌کننده حلال از حرام و ظاهرکننده شریعت؛

نور؛ هدایت‌کننده در میان تاریکی‌های ظلالت؛

شفا برای کسانی که آن را درک می‌کنند؛

میزان قسط برای جلوگیری از مبتلا شدن به ظلم؛‌

نجات‌دهنده از هلاکت؛‌

مانعی برای سقوط در کفر و نفاق؛‌

برکتی در رزق و مانعی برای فقر؛

راهی برای در امان ماندن از رذایل اخلاقی؛

استفاده از زبان در مسیر قرآن و مانع شدن از خوض و فرو رفتن در باطل؛‌

وسیله و نردبانی برای رسیدن به برترین درجات کرامت و سلامت؛‌

نگهبانی از وسوسه‌های شیطان و حفظ اعضا و جوارح انسان در برابر گناه؛‌

تداوم‌بخشی به ظاهر الصلاح بودن انسان؛‌

پاک‌کننده و سبک‌کننده بار گناهان؛‌

سامان‌بخشی به تشتت امور انسان؛‌

ویژگی‌ها و آثار اطاعت از قرآن و اعتصام به آن در مرحله انتقال به آخرت

پیروی از قرآن کریم در مرحله انتقال به آخرت نیز آثار و تبعاتی در پی دارد، از جمله آسان کردن دشواری‌های مرگ هنگام انتقال از دنیا به آخرت که امام سجاد(ع) آن را، ضمن دعا، چنین توصیف می‌کند: «... و هنگام مرگ به سبب قرآن، سختی جان دادن و دشواری ناله کردن، به شماره افتادن نفس آن هم وقتی جان‌ها به گلو رسند و گفته شود چه کسی معالجه‌گر است بر ما آسان فرما، به خصوص هنگامی که فرشته مرگ برای گرفتن جان از پرده‌های غیب آشکار شود و تیرهای وحشتناک فراق را از کمان اجل به سوی روح پرتاب کند و از زهر کشنده مرگ شربتی مسموم برای جان آماده نماید، و حرکت ما از دنیا به آخرت نزدیک شود و عمل‌ها و کردارها گردن‌بندهایی بر گردن بندند و قبرها تا روز دیدار و ملاقات آرامگاه باشد».

ویژگی‌ها و آثار اطاعت از قرآن و اعتصام به آن در مرحله قیامت و مواقف آن

در مرحله مواقف قیامت نیز قرآن کریم به عنوان وسیله و راهی برای آسان گذراندن و موافقت قیامت و نجات در مرحله قبر و نشور و مرحله سؤال و جواب و مرحله عبور از پل صراط یاد شده است: ای خداوند، در آن هنگام که در پیشگاه تو به صف ایستاده‌ایم، به برکت قرآن برخواری و بیچارگی ما رحمت آور و به هنگام گذشتن از پل لرزان جهنم ما را به قرآن ثبات بخش که پاهایمان نلغزد و.... و از اندوه روز حساب و لحظات هول‌انگیز قیامت رهایی ده.

خاستگاه قرآنی دعاهای صحیفه سجادیه

با نگاهی به مضامین دعاهای صحیفه سجادیه روشن می‌شود که خاستگاه اصلی دعاهای امام سجاد(ع) همچون دیگر ادعیه مأثور، قرآن کریم است. این امر نشان می‌دهد که قرآن کریم بیشترین تأثیر را بر فکر و روح پیشوایان و بزرگان دین گذاشته و آنان پیش از هر چیز از آن بهره برده‌اند. به عبارت دیگر پیوند قرآن و پیشوایان الهی، پیوندی همیشگی بوده و این مطلب در رأس آن، درباره معصومین(ع) در حدیث ثقلین که نزد شیعه و اهل سنت مقبول و یا در حدیث معیّت به صراحت بیان شده است.

به واقع معارف موجود در سیره پیامبر(ص) و عترت پاک ایشان (ثقل اصغر)، الهام گرفته و برخاسته از معارف کلام وحیانی (ثقل اکبر) است که هیچ‌گونه تناقض با یکدیگر نداشته بلکه مبین و مفسر هم هستند و حتی به گونه‌ای است که برخی از معارف قرآنی در تک‌تک واژه‌های دعا به شکل‌های مختلف تجلی یافته است. این تأثیرپذیری و بهره‌گیری پیشوایان و بزرگان دین از قرآن به شکل‌های مختلف مستقیم و غیرمستقیم در اثنای کلام ایشان تجلی یافته است.

تأثیرپذیری مستقیم (آشکار)

مقصود از تأثیرپذیری مستقیم یا آشکار، این است که یک رشته الفاظ و عبارات قرآنی با توجه به مقتضای مخاطب و جامعه بر ذهن و اندیشه امام(ع) حضور و چیرگی داشته و حضرت همان الفاظ و ساختار قرآنی را (خواه آیه کامل یا عبارتی از یک آیه و یا چند لفظ از آیه) بدون هیچ‌گونه تصرفی و یا با اندک تغییری در کلام خود می‌آورد و بدین شکل در اثنای کلام خود به بیان آموزه‌ها و معارف قرآنی می‌پردازد. این نوع اثرپذیری کلام از قرآن را می‌توان بر سه گونه تقسیم نمود: ۱. تصریح؛ ۲. اقتباس (تضمین)؛ ۳. تلمیح (اشاره) .

تصریح

در این گونه از کاربرد آیات قرآنی در ادعیه، آیه‌ای از قرآن عیناً در ضمن دعا ذکر می‌گردد. در این نوع اثرپذیری دعا از قرآن، امام با استفاده از الفاظی مانند "قلت"، "حتی قلت له"، "اذ تقول" و... آیات قرآنی را از کلام خود جدا می‌نماید. برای نمونه، گاهی امام آیه‌ای را ذکر و مطالبی را با استناد به آن آیه بیان می‌کند مانند بندهای ۱۱ و ۱۲ از دعای ۳۱ صحیفه که آن حضرت با استناد به آیه ۶۰ سوره غافر از خداوند می‌خواهد دعایش مستجاب شود: «اللَّهُمَّ فَهَا أَنَا ذَا قَدْ جِئْتُكَ مُطِيعاً لِأَمْرِكَ فِيمَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ الدُّعَاءِ، مُتَنَجِّزاً وَعْدَكَ‏ فِيمَا وَعَدْتَ‏ بِهِ مِنَ الْإِجَابَةِ، إِذْ تَقُولُ: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾؛ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ الْقَنِي بِمَغْفِرَتِكَ كَمَا لَقِيتُكَ بِإِقْرَارِي»؛ خداوندا! اکنون این من هستم که به نزد تو آمده‌ام در حالی که فرمان تو را که به دعا کردن امر نموده‌ای، اطاعت کرده‌ام و وفا به وعده‌ای را که پیرامون اجابت داده‌ای، خواستارم، چرا که تو می‌فرمایی: «مرا بخوانید و بدانید که خواندن من عبادت است و اگر بخوانیدم دعایتان را اجابت می‌کنم» خداوندا پس بر محمد و خاندانش درود فرست و با آمرزش خود به من روی آور. همچنان که من با اقرارم به تو رو آوردم». در این دعا، امام(ع) از یک قسمت از آیه در کلام خود بهره برده و با عبارت "اذ تقول" اشاره‌ای صریح به کلام الهی دارد، لذا این تأثیرپذیری، نوعی تصریح به حساب می‌آید که برای اثبات یک مطلب بر اساس آیه می‌باشد.

اقتباس یا تضمین

نوع دیگر اثرپذیری مستقیم ادعیه از قرآن، اقتباس یا تضمین است. تضمین در لغت به معنای قرار دادن چیزی در چیز دیگر است. اقتباس یا همان قسمتی از یک سخن را در ضمن کلام خود آوردن یعنی تضمین، در علم بدیع، به این معناست که شخص عبارتی از آیه قرآنی یا عبارتی از یک حدیث را بدون ذکر اسناد آن در سخن خویش بیاورد. برای نمونه حضرت در دعای ۲۴ در مورد دوری از عقوق والدین، بدون استفاده از لفظی جداکننده میان دو کلام قرآن و معصوم مثل "قلتَ" و بدون تصریح به اینکه این عبارت از کلام الهی برگرفته شده است، می‌فرماید: «لَا تَجْعَلْنِي‏ فِي‏ أَهْلِ‏ الْعُقُوقِ‏ لِلْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ يَوْمَ‏ ﴿وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾».

در این دعا حضرت سجاد، پس از توسل به پیامبر و خاندان مطهرش، از خداوند با می‌خواهد که او را در روز حساب از عاق‌شدگان پدر و مادر قرار ندهد و به دنبال آن با اقتباس از آیات ﴿الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ﴾ و ﴿وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾ و با تصویرگری و تبیین، به توصیف روز قیامت و حسابرسی عادلانه آن روز می‌پردازد.

تلمیح یا اشاره

نوع دیگری از اثرپذیری ادعیه از قرآن، شیوه تلمیح و یا اشاره به آیات قرآنی است. منظور از تلمیح یا اشاره، در اصطلاح علم بدیع، این است که شخص در فحوای کلام به قرآن، روایت، داستان و یا امثال اینها اشاره می‌نماید. بدون آنکه اصل عبارت را در کلام ذکر کند. در ادعیه صحیفه سجادیه نیز این نوع اثرپذیری از کلام الهی به فراوانی مشاهده می‌گردد. به این شکل که سخنان امام(ع) در دعا به آیه‌ای از قرآن اشاره دارد در حالی که حضرت اصل آیه قرآن را کامل ذکر ننموده و تنها با اشاره به الفاظ و مفاهیم آیات به بیان آموزه‌های الهی اهتمام نموده است. برای نمونه در فراز پنجم از دعای یکم، امام(ع) در مورد رزاقیت خداوند و حاکمیت او بر بندگان می‌فرماید: «وَ جَعَلَ‏ لِكُلِّ‏ رُوحٍ‏ مِنْهُمْ‏ قُوتاً مَعْلُوماً مَقْسُوماً مِنْ رِزْقِهِ، لَا يَنْقُصُ مَنْ زَادَهُ نَاقِصٌ، وَ لَا يَزِيدُ مَنْ نَقَصَ مِنْهُمْ زَائِدٌ»؛ و برای هر جانداری از ایشان، معلومِ قسمت شده‌ای از رزقش قرار داد. از کسی که (خدا) به او فراوانی داده، کاهنده‌ای نمی‌کاهد و از کسانی که کاسته است افزاینده‌ای نمی‌افزاید.

این عبارت می‌تواند تلمیحی باشد به چند آیه از قرآن، از جمله ﴿أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾؛ ﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ﴾؛ ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا﴾؛ ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾ و... یا در دعای مکارم الاخلاق در چندین جا کلام امام(ع) را می‌توان تلمیحی به آیاتی از قرآن دانست. برای نمونه عبارت «وَ ارْزُقْنِي فَوْزَ الْمَعَادِ، وَ سلَامَةَ الْمِرْصَادِ» را می‌توان تلمیحی به آیه ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا﴾ و آیه ﴿إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ﴾ دانست.

تأثیرپذیری غیرمستقیم ادعیه صحیفه از قرآن

نوع دیگر تأثیرپذیری ادعیه از قرآن، اثرپذیری پنهان یا غیرمستقیم، و به عبارت دیگر محتوایی، می‌باشد. این نوع تأثیرپذیری قسمت عمده تأثیر قرآن بر اندیشه امام را در ادعیه ایشان تشکیل می‌دهد. تأثیرپذیری غیرمستقیم یا محتوایی به این معناست که قرآن در کلیت خود به لحاظ محتوا و شیوه طرح مطالب، خاستگاه پیدایش یک سلسله اندیشه‌ها و باورهایی برای امام(ع) شده که به رغم وجود بستر قرآنی برای آن اندیشه‌ها، استناد صریحی به قرآن صورت نگرفته است.

برای نمونه در معرفی و توضیح یک حقیقت دینی مثل توحید - که از مسائل بنیادین در باور اسلامی است، امام سجاد(ع) در نیایش چهل‌وهفتم صحیفه با استفاده از منطق قرآن و مضامین آن، ضمن ردّ برخی پندارهای نادرست، در قالب دعا به معرفی صحیح و توضیح این موضوع بنیادی عقیدتی می‌پردازد و عرضه می‌دارد: تویی آن‌که اندیشه‌ها از حقیقت ذات تو قاصرند و فهم‌ها از کیفیت تو عاجزند و دیده‌ها جا و مکان تو را در نیافتند. تویی آنکه حدی نداری تا محدود باشی و به چیزی مانند نشده‌ای تا آفریده شده باشی و فرزندی نیاوردهای تا زاییده شده باشی. این کلام امام می‌تواند از آیات متعددی که به وحدت ذاتی خداوند اشاره دارند برگرفته شده باشد، مانند ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انْتَهُوا خَيْرًا لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا﴾، و سوره توحید که به صراحت از یکتایی و بی‌همتایی خداوند سخن می‌گوید و اینکه وی نزاییده و زاده نشده است. با بررسی‌های صورت گرفته، این نتیجه به دست آمد که از میان انواع تأثیرپذیری کلام امام از قرآن در صحیفه سجادیه، حجم اثر پذیری‌های پنهان و غیرمستقیم کلام امام از قرآن بیشتر از اثرپذیری‌های آشکار بوده و در دسته اثرپذیری‌های آشکار نیز ابتدا تلمیح (اشاره) به آیات قرآن و سپس تصریح به آیات و نهایتاً اقتباس از آیات از حجم بالاتری برخوردار است.

از آنچه گذشت، روشن می‌شود که شالوده و بن‌مایه اصلی ادعیه صحیفه سجادیه، همانند دیگر روایات معصومین(ع) برگرفته از قرآن کریم است و این خاستگاه به روشنی از جملات و عبارات صحیفه به دست می‌آید..

جستارهای وابسته

• قرآن (معجزه پیامبر خاتم)
• قرآن (منبع علم معصوم)
• رابطه معصوم با قرآن
• علم معصوم به قرآن
• کتابت قرآن
• جمع قرآن
• تفسیر قرآن (شأن معصوم)
• تأویل قرآن (شأن معصوم)
• عصمت قرآن
• مرجعیت علمی قرآن

منابع

1. هادیان رسنانی، الهه، مقاله «قرآن»، دانشنامه صحیفه سجادیه