پانزدهم ذیحجه
مناسبت پانزدهم ذیحجه
ولادت امام هادی (ع)
بنا بر نظریه مشهور، حضرت علی بن محمد الهادی (ع)، امام دهم شیعیان، روز پانزدهم ذیحجه سال ۲۱۲ هجری، در قریه صریا که حوالی مدینه است، دیده به جهان گشود. کنیه امام هادی (ع) «ابوالحسن» است. علاوه بر آن حضرت، سه تن از امامان معصوم دیگر، یعنی امام علی بن ابی طالب (ع)، امام موسی بن جعفر (ع) و امام رضا (ع) نیز دارای این کنیه هستند.
کنیه «ابوالحسن» به طور مطلق، برای علی (ع) قرار داده شده و به امام موسی بن جعفر (ع) «ابوالحسن اول» و به امام رضا (ع) «ابوالحسن ثانی» و امام هادی (ع) «ابوالحسن ثالث»، و نیز «ابوالحسن الماضی» گفته می‌شود[۱]. مادر امام هادی (ع)، بانویی شریف و نجیب به نام «سمانه مغربیه» است. آن حضرت فرمودند: مادرم به حق من عارف و از بهشتیان است و شیطان سرکش به او نزدیک نمی‌شود و مکر جباران به وی نمی‌رسد. او در پناه خدایی است که نمی‌خوابد و مادر صدیقان و صالحان را به خود وانمی‌گذارد[۲].[۳]
دوران امامت
امام هادی (ع) در دوران حیات خود که در حدود چهل و دو سال به طول انجامید، سی و چهار سال مسئولیت امامت را بر عهده داشتند. آن حضرت در هشت سالگی به امامت رسیدند و چون پدر بزرگوارشان، حضرت جواد (ع) در حدود هفت سالگی این مسئولیت را عهده‌دار شده بودند، مسأله کم سن و سال بودن ایشان برای پذیرش امامت موجب شگفتی و تردید نشد.
از این‌رو پیروان امام جواد (ع) پس از شهادت آن حضرت، در امامت امام هادی (ع) تردیدی نکردند، جز اندکی از آنان که مدتی به برادر ایشان موسی مبرقع روی آوردند و پس از چندی به امام هادی (ع) بازگشتند. آن حضرت در بخش نخست امامتش، در مدینه می‌زیست و ضمن پاسخ‌گویی به پرسش‌های شیعیان به تقویت نهاد وکالت پرداخت و بدین طریق به ساماندهی امور مالی و وجوهات و پاسخ‌گویی به پرسش مردم اقدام فرمود و درباره رهبری شیعیان در مدینه و دیگر شهرها به پیشرفت‌هایی نیز دست یافت[۴].
متوکل عباسی که از این وضعیت احساس خطر می‌کرد، با بهانه‌جویی‌های مختلف، امام (ع) را به سامرا فرا خواند و تحت نظر گرفت[۵].
از اینجا بود که بخش دوم امامت آن حضرت آغاز شد. در این بخش به گونه‌ای دیگر به انجام وظیفه پرداخت که برخی از آنها مبارزه فرهنگی با انحرافاتی از قبیل فتنه خلق قرآن، که موجب تفرقه‌انگیزی میان گروه‌ها شده بود، فتنه غلو و غالیان، فساد اخلاقی حاکمان و... است.
امام (ع) با شیوه‌هایی مانند گفتمان علمی، مکاتبه، گسترش معارف ناب در قالب زیارت‌ها، ترغیب به دعا، روایت‌ها، تربیت شاگردانی برای پاسخ‌گویی، به مبارزه با این آسیب‌ها بر آمد. هرچند عباسیان این فعالیت‌های امام (ع) را برنمی‌تابیدند و با دستگیری، شکنجه و قتل وکیلان امام (ع) به مقابله با آن حضرت پرداختند، لکن به مقصودشان دست نیافتند و سرانجام به مسموم کردن و شهادت رسانیدن آن حضرت روی آوردند؛ ولی این پایان کار نبود و فعالیت‌های نهادینه شده امام هادی (ع) به دست فرزندشان، امام عسکری (ع) استمرار یافت[۶].[۷]
دو یادگار امام هادی (ع)
از امام هادی (ع) دو یادگار بسیار زیبا و مهم به جای مانده است؛ زیارت جامعه کبیره، که یک دوره «امام‌شناسی» است؛ و زیارت غدیریه که یک دوره «امیرالمؤمنین‌شناسی» است.
زیارت جامعه
زیارت جامعه دارای مضامین بسیار عالی است و از زبان امام هادی (ع) و در پاسخ به خواسته یکی از ارادتمندان اهل بیت (ع) صادر شده، و بیانگر مقام والای امامت است. علامه مجلسی درباره زیارت جامعه کبیره نوشته است: «این زیارت کامل‌ترین زیارت‌هاست که از دور یا نزدیک خوانده می‌شود»[۸]. مجلسی اول نیز در شرح «من لایحضره الفقیه» می‌گوید: «این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آنهاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه اطهار (ع) در اعتاب مقدسه نایل می‌شدم».
بر زیارت جامعه کبیره امام هادی (ع) که منشور امامت و ولایت است، شرح‌های زیادی نوشته شده است. این زیارت عارفانه که انشاء و گفتار امام هادی (ع) نسبت به سایر امامان (ع) است از زیبایی‌های خاصی برخوردار است. در این زیارت که آن را به حق می‌توان یک دوره امام‌شناسی نامید، حضرت به بیش از دویست فضیلت و منقبت از اهل بیت (ع) اشاره می‌کند که با در نظر گرفتن این فضیلت‌ها در کنار سایر معارف، اهمیت این عرفان نامه بر همگان آشکار می‌گردد. هر جمله از این زیارت توصیف بُعدی از ابعاد والا و بلند امامت است[۹].
ویژگی‌های زیارت جامعه
در این زیارت، امام (ع) به رابطه امامان (ع) با خداوند و جایگاه آنان در نظام خلقت و وظیفه و رسالت ما در برابر آن بزرگواران پرداخته است. باید اذعان کرد که مقام رفیع امام را کسی جز امام معصوم نمی‌تواند تبیین کند. امام هادی (ع) در این زیارت نامه، امامان معصوم (ع) را امامان هدایت، چراغ‌های تاریکی‌ها، نشانه‌های پرهیزکاری، صاحبان خرد، پناهگاه مردمان، نمونه‌های اعلای الهی و حجت‌های خدا بر اهل دنیا و آخرت، معرفی کرده است. همچنین آنها را جایگاه‌های شناسائی خدا و مسکن‌های برکت خدا و معادن‌های حکمت خدا و نگهبانان سر پروردگار و حاملان کتاب خدا و اوصیای پیامبر خدا (ص) دانسته است.
آنان دعوت کنندگان به سوی خدا و راهنمایان به راه‌های خوشنودی خدا و استقرار یافتگان در فرمان پروردگار و کاملان در محبت خدا و مخلصان در توحید و آشکار کنندگان امر و نهی خدا و بندگان گرامی او هستند که هرگز بر خداوند در گفتار پیشی نگیرند. در این زیارت گرانسنگ، امامان (ع) به عنوان نمایندگان خدا و برگزیدگان او و گنجینه دانش پروردگار و راه و نور و برهان روشن او، پیشوایان راهبر و راه یافته و معصوم و گرامی و مقرب و پرهیزکار و راستگو و زبده‌ای معرفی شده‌اند که فرمانبرداران خدا و قیام کنندگان به فرمان او و انجام دهندگان خواسته‌اش هستند.
خداوند امامان را پسندید تا جانشینانش در زمین و حجت‌های او بر بندگانش و یاورانی برای دینش و نگهبانان برای رازش و گنجینه داران برای دانشش و مفسران وحی‌اش و پایه‌های توحیدش و گواهان برخلقش و نشانه‌هایی برای بندگانش باشند.
در این زیارت می‌خوانیم که خداوند امامان را به صورت نورهایی آفرید و گرداگرد عرش قرار داد و با آوردنشان در این جهان بر ما منت نهاد، و در خانه‌هایی قرارشان داد که نام و یاد او در آنها برده شود. امامان وجودهای گران‌بهایی هستند که فرمانبرداری از آنان فرمانبرداری از پروردگار عالم است. آنچه را که خداوند به امامان داده به هیچ یک از جهانیان نداده است، هر شخص شریفی در برابر مقام رفیعشان سر به زیر آورده، و هر متکبری به فرمانبرداری آنان گردن نهاده و هر گردن‌کشی فروتن گشته است و زمین به نور وجودشان روشن شده است.
در زیارت جامعه از امامان (ع) به عنوان کسانی یاد شده که خداوند عالم وجود را به برکتشان آغاز کرد و به آنان نیز به پایان خواهد رساند. به خاطر وجود مقدس امامان (ع) است که باران می‌بارد و به یمن وجود و برکتشان، خداوند آسمان را نگه می‌دارد و به وسیله آنان غم و اندوه زدوده شده و هر سختی و ناگواری برطرف می‌شود. این امام است که خداوند به وسیله او ما را از ذلت و بدبختی بیرون آورده و از سختی‌ها و گرفتاری‌ها نجات داده و گشایشی حاصل می‌کند.
خداوند متعال، به وسیله امام معصوم، ما را از پرتگاه هلاکت و نابودی و از آتش جهنم نجات می‌دهد و به وسیله دوستی و پیروی از آنان، دستورات دینمان را تعلیم می‌دهد[۱۰].
وظیفه ما در برابر امام
با توجه به دورنمای مختصری که از شخصیت امام معصوم، با استفاده از زیارت جامعه به دست آمد، باید پرسید: وظیفه ما در برابر این وجودهای مقدس چیست؟ امامانی که به فرموده امام هادی (ع) نامشان زیبا و شیرین است، و جانشان بزرگوار است، و مقام‌شان بزرگ است، و شأن و منزلت‌شان برجسته است، و وعده‌هایشان راست است و سخن و گفتارشان نور است، و فرمانشان رشد و رستگاری است، و سفارششان به پرهیزکاری است، و عادت و روش آنها احسان و نیکی است و شیوه‌شان بزرگواری است، و رفتارشان حق و راستی است. آیا نباید در شناخت این بزرگواران کوشش بیشتری کرد؟ آیا سزاوار است که با وجود این همه اوصاف زیبا و منقبت‌های بی‌شمار از این وجودهای مقدس غافل باشیم و حقشان را آن طور که باید نشناسیم؟
چه زیبا امام هادی (ع) بیان می‌کند و از ما نیز می‌خواهد که چنین بگوییم و بر همین عقیده باشیم: خدا را و همچنین شما را گواه می‌گیرم که من به شما و به آنچه شما به آن ایمان دارید ایمان دارم، و نسبت به دشمن شما کافرم، و به مقام شما بینایم، و دوست‌دار شما و دوست‌دار دوستان شما هستم. بغض دشمنانتان را در دل دارم و دشمن آنهایم. با هر که با شما در صلح است، در صلح هستم، و با هر کس که با شما در جنگ است، در جنگ هستم. در این زیارت بیشتر از هر چیز به معرفی صفات عالی ائمه معصوم (ع) و مقام قرب آنها و اینکه شیعه چه شناختی و چه رفتاری در قبال آنها باید داشته باشد پرداخته شده است و درس امام‌شناسی و وظیفه‌شناسی مردم در برابر امام است[۱۱].
زیارت غدیریه
زیارت غدیریه امیرالمؤمنین (ع) در روز غدیر، یکی دیگر از شاهکارهای امام هادی (ع) است. همان طور که زیارت عاشورا را در ایام سال می‌خوانیم، مرحوم شیخ عباس قمی می‌فرماید: زیارت غدیریه را هم در طول سال هر روز از دور و نزدیک می‌توان خواند[۱۲]. محور این زیارت، تولی و تبری و محتوای آن بیان فضائل امام علی (ع) است و در حقیقت یک دوره امیرالمؤمنین‌شناسی است. هرچند زیارت غدیریه را در هر موقع از سال از نزدیک و دور می‌توان خواند، ولی سفارش شده، به ویژه در روز غدیر خوانده شود.
زمانی که متوکل، خلیفه عباسی، امام هادی (ع) را از مدینه به سامرا فرا خواند در روز غدیر، امام (ع) به نجف رسید و امیرالمؤمنین (ع) را زیارت کرد[۱۳]. که متن آن به زیارت غدیریه مشهور است.
این زیارتنامه را این مشهدی از شاذان بن جبرئیل قمی، از محمد بن علی طبری، از ابوعلی طوسی، از پدرش شیخ طوسی، از شیخ مفید، از ابن قولویه، از کلینی، از علی بن ابراهیم قمی، از پدرش، از حسین بن روح نوبختی و عثمان بن سعید عمری، از امام حسن عسکری (ع)، از امام هادی (ع) روایت کرده‌اند[۱۴].
گفته شده است در وثاقت هیچ یک از راویان این زیارتنامه تردید نشده است. همچنین محدث قمی نوشته است: «کمتر حدیثی به قوت سند این زیارتنامه می‌رسد»[۱۵].[۱۶]
متن زیارت
این زیارت مشتمل بر استدلال‌هایی از قرآن، روایات پیامبر اکرم (ص) و مسلمات تاریخی است که بیانگر مرتبت و منزلت امیرالمؤمنین (ع) است. در این زیارت بیش از هفتاد آیه قرآن به صورت کامل، یا بخشی از آن به گونه صریح، یا غیرمستقیم آمده است.
همچنین احادیثی از پیامبر اکرم (ص) درباره منزلت و مقام بی‌مانند علی بن ابی طالب (ع) و وصایت و خلافت بلافصل آن حضرت آمده است. در این زیارت نیز به بخش‌هایی از تاریخ که شیعه و سنی آن را قبول دارند، اشاره شده و به غصب خلافت و ستم‌هایی که به ایشان روا داشته شده، پرداخته شده است.
زیارت با سلام بر رسول خدا آغاز شده و با سلام بر انبیای الهی و فرشتگان مقرب و عباد صالح خداوند ادامه می‌یابد. در این زیارت امام هادی (ع) شش سلام به امیرالمؤمنین (ع) دارند، که در پی هرسلام اوصاف و مناقب علی (ع) آمده است، منقبت‌هایی که همه آنها در احادیث نبوی وجود دارد.
امام، لقب «امیرالمؤمنین» را در این زیارت ده بار به کار برده‌اند؛ که پنج بار آن را همراه با سلام، سه بار برای شهادت (أشهد)، و دو بار برای لعن دشمنان حضرت استفاده کرده‌اند. سیزده بار از لفظ «أشهد» استفاده کرده‌اند، که با هر شهادتی چندین فضیلت از فضائل امیرالمؤمنین (ع) بیان می‌شود. هفت بار لفظ «مولای» و «مولی المؤمنین» برای امیرالمؤمنین (ع) به کار رفته است.
در طول زیارت، مجموعه‌ای از صفات امیرالمؤمنین (ع) بیان می‌شود که نشانگر بندگی محض ایشان از اوامر الهی و اطاعت از رسول الله (ص) است و قرآن و احادیث و تاریخ نیز روشنگر آن است.
در این زیارتنامه، در راستای هدف اثبات فضائل حضرت امیر (ع) به جنگ‌هایی که حضرت در زمان رسول الله (ص) در آنها شرکت کردند، از جمله جنگ بدر، احزاب، احد، حنین و خیبر و جنگ‌های زمان حکومت حضرتش که ناکثین، مارقین و قاسطین به ایشان تحمیل کردند، نیز اشاره شده است. در بخش آخربه پا داشتن حقیقت و عدالت از طرف حضرت علی (ع) مطرح می‌شود.
در آخر زیارت، امام (ع) چند گروه را که در حق انبیا و اوصیای انبیا ظلم کردند لعن می‌کنند و از خداوند می‌خواهند ایشان را در زمره کسانی که به واسطه ولایت و محبت محمد و آل محمد (ص) به فوز و سعادت رسیده و ایمن از عذاب گردیدند، قرار دهد[۱۷].
منابع
پانویس
- ↑ بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان (ع)؛ منتهی الامال، ج۲، ص۵۱۴.
- ↑ «أُمِّي عَارِفَةٌ بِحَقِّي، وَ هِيَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، لَا يَقْرَبُهَا شَيْطَانٌ مَارِدٌ، وَ لَا يَنَالُهَا كَيْدُ جَبَّارٍ عَنِيدٍ، وَ هِيَ مَكْلُوءَةٌ بِعَيْنِ اللَّهِ الَّتِي لَا تَنَامُ، وَ لَا تَتَخَلَّفُ عَنْ أُمَّهَاتِ الصِّدِّيقِينَ وَ الصَّالِحِينَ»، دلائل الإمامة، ص۴۱۰.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۰۴.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ص۳۴۹ تا ۳۵۱.
- ↑ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان (ع)، ص۴۸۲ و ۴۸۳.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۰۵.
- ↑ زاد المعاد، ص۲۰۱.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۰۶.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۰۷.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۰۹.
- ↑ مفاتیح الجنان، ص۶۳۶، زیارت امیرالمؤمنین (ع) در روز غدیر.
- ↑ حیات فکری - سیاسی امامان شیعه (ع)، ص۶۹۳.
- ↑ المزار الکبیر، ص۲۶۳.
- ↑ هدیة الزائرین، ص۲۴۱.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۱۰.
- ↑ فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی، ص ۲۱۱.