انس بن مالک انصاری در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انس بن مالک انصاری است. انس بن مالک انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انس بن مالک انصاری در نهج البلاغه - انس بن مالک انصاری در تاریخ اسلامی - انس بن مالک انصاری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

انس بن مالک نام و نسب او انس بن مالک بن نضر بن خزرج بن حارثة انصاری خزرجی نجاری بصری و مادرش، ام سلیم، دختر ملحان است.

او خادم پیامبر اسلام (ص) بود؛ هنگامی که رسول اکرم (ص) وارد مدینه شد هر یک از مردم مدینه به اندازه قدرت خود هدایایی برای حضرت می‌آوردند، مادر انس دست فرزندش را گرفته، نزد پیامبر اکرم (ص) آورد و گفت: "یا رسول الله! هر کس برای شما هدیه ای آورد و من از اموال دنیا چیزی که لایق مقام شما باشد ندارم، از شما میخواهم فرزندم را برای خدمتگزاری بپذیرید". پیامبر (ص) هم پذیرفت. از این رو او به خادم پیامبر (ص) معروف شد و خود به این عنوان افتخار می‌کرد.

انس می‌گوید: "ده ساله بودم که مادرم مرا به نزد پیامبر (ص) آورد. ده سال به پیامبر (ص) خدمت کردم و در این مدت پیامبر (ص) برای یک بار هم درباره کارهایی که کردم نفرمود خوب یا بد بود! و درباره هیچ کاری که به من فرمان داده بود، چه آن را خوب انجام می‌دادم و چه در انجام آن سستی می‌کردم، مرا سرزنش نفرمود و اگر یکی از همسران آن حضرت مرا سرزنش می‌کرد، می‌فرمود: "رهایش کنید، اگر مقدّر می‌بود انجام می‌داد"، یا می‌فرمود: " هرگونه مقدّر شده باشد، همان‌گونه است ".

وقتی مادر انس به پیامبر (ص) گفت: "یا رسول الله! انس خدمتگزار شماست، برای او دعا کنید"، ایشان فرمودند: «اللهمَّ أَكْثِرْ مَالَهُ وَ وُلْدَهُ وَ بَارِكْ لَهُ فِيمَا أَعْطَيْتَهُ‌»؛ پروردگارا! اموال و اولادش را زیاد گردان و آنچه را به او دادی بر وی مبارک فرما. به نقل دیگر فرمودند: «اللهم ارزقه مالا و ولدا، و بارک له» و یا «اللّهُمَّ أَكْثر ماله، وَ وَلَدهُ، وَ بَارِك لَهُ فِیما».

علامه شوشتری درباره این دعا می‌گوید: این دعا می‌تواند علیه او باشد نه به نفع او؛ همان‌گونه که خدا در قرآن می‌فرماید: ﴿فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ الله لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ﴾.

مبادا از (کثرت) اموال و اولاد آنها در شگفت آیی! جز این نیست که خدا می‌خواهد آنها را به همان مال و فرزندان، عذاب کند.

دعای پیامبر (ص) درباره انس مستجاب شد و او تا زمان عمر بن عبدالعزیز زنده بود؛ یعنی بیشتر از صد سال عمر کرد.

انس می‌گوید: "بعضی از فرزندانم به من اطلاع دادند که از نسل من، صد و بیست و پنج نفر دفن شده‌اند". باغ‌هایش نیز سالی دو بار میوه می‌داد.

اخبار نقل شده درباره تعداد فرزندان وی مختلف است اما به هر صورت فرزندان وی بیشتر از صد تن بوده‌اند و دعای رسول الله در حق وی مستجاب شده است.

در اسلام تنها چهار نفر ذکر شده‌اند که توانسته‌اند در زمان حیاتشان صد تن از فرزندان خود را ببینند: انس بن مالک، عبدالله بن عمیر لیثی، خلیفه سعری و جعفر بن سلیمان هاشمی.

هم‌چنین انس یکی از تیراندازان مشهور بود که گاهی با فرزندانش مسابقه تیراندازی می‌داد و برنده مسابقه شناخته می‌شد.

انس و شرکت در جنگ‌ها

او خود گفته است در جنگ بدر حاضر و در خدمت پیامبر (ص) بوده است. ولی او در پیکارها حضور نداشت و به روایات منقول از انس درباره حضورش در جنگ‌های بدر و أحد باید با احتیاط نگریسته شود. اما در غزوات دیگر مانند حدیبیه، فتح مکه، حنین و خیبر چنان که خود گفته همراه پیامبر (ص) بوده است. پس از وفات پیامبر (ص) ابوبکر با مشورت عمر، انس را برای گرفتن صدقات به بحرین فرستاد. چون عمر به خلافت رسید انس با او بیعت کرد و زمانی که عمر ولایت بصره را به ابوموسی اشعری سپرد، انس و برادرش براء بن مالک را نیز همراه او به آنجا فرستاد. در جنگ شوشتر که هرمزان، فرمانده ایرانی اسیر شد، انس از فرماندهان سپاه مسلمانان بود و او بود که هرمزان و همراهان او را با عده ای سوار به مدینه برد.

انس و نقل روایت

او از پیامبر (ص)، ابوبکر، عمر، عثمان، عبدالله بن مسعود، حذیفة بن یمان، ابوذر، معاذ بن جبل، عبادة بن صامت و ابی درداء حدیث روایت کرده است و قتاده، ثابت بنایی، عبدالعزیز بن صهیب، حمید طویلی، حسن بصری، محمد بن سیرین و جماعتی از اهل بصره و کوفه از او حدیث روایت کرده‌اند. گرچه در منابع شیعی به نقل از امام صادق (ع) آمده است: "سه نفر بر رسول خدا (ص) دروغ بستند: ابوهریره، انس بن مالک و یک زن"و.

انس و علی بن ابی طالب (ع)

روزی علی (ع) از انس درباره دعای پیامبر (ص) در غدیر که فرمود: "خدایا دوست بدار کسی را که علی (ع) را دوست بدارد و دشمن بدار کسی را که علی (ع) را دشمن بدارد"، سؤال کردند، انس گفت: "پیر شده و فراموش کرده‌ام!" علی (ع) فرمود: "اگر دروغ می‌گویی خداوند تو را به برص (سفیدی پوست) مبتلا سازد که عمامه نتواند آن را بپوشاند".

هم‌چنین در دوران خلافت علی (ع) عده‌ای از اصحاب رسول خدا (ص) از جمله قیس بن سعد بن عباده، أبو ایوب، خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین و عبدالله بن بدیل بن ورقاء همگی شهادت دادند که از رسول خدا (ص) شنیدند که در غدیر خم فرمود: "من کنت مولاه فعلی مولاه". علی (ع) به انس بن مالک و براء بن عازب که در آنجا بودند و چیزی نگفتند، فرمود: "چه چیز باعث شد که شهادت ندهید؟ شما هم مثل این قوم شنیدید". سپس فرمود: "خدایا! اگر اینان حقیقت را از روی خصومت مخفی می‌کنند آنها را به بلایی مبتلا ساز" نقل شده است براء نابینا شد و انس به برص مبتلا شد.

اگر چه در این باره اختلاف است که حضرت او را برای انکار خبر غدیر نفرین کردند، همان‌طور که کشی و ابن قتیبه و دیگران گفته‌اند، و یا بر اثر انکار خبر طیر در یوم الدار، همان‌طور که در الأمالی آمده است.

حدیث پرنده بریان

شیخ صدوق به نقل از أبی هدبه می‌نویسد: انس بن مالک را دیدم که عمامه ای به سر خود پیچیده بود، از او درباره آن سؤال کردم. گفت: "این نتیجه نفرین علی ابن ابی‌طالب (ع) است". گفتم:چگونه؟! گفت: "من خادم رسول خدا (ص) بودم، مرغ بریانی برای رسول خدا (ص) هدیه آوردند. پیامبر (ص) فرمود: "خدایا! محبوب‌ترین بندگان نزد خودت را بفرست تا او با من هم غذا شود". ناگاه علی (ع) آمد. من به علی (ع) گفتم: رسول خدا (ص) مشغول است و نمی‌توانی نزد او بروی، در حالی که دوست داشتم مردی از قوم خودم نزد پیامبر (ص) بیاید. رسول خدا (ص) دستش را برای بار دوم بالا برد و همان دعا را تکرار فرمود. دوباره علی (ع) آمد. دوباره من گفتم: رسول خدا (ص) مشغول کاری است. پیامبر (ص) برای بار سوم همان‌گونه دعا فرمودند، دوباره علی (ع) آمد و من همان جمله را تکرار کردم که ناگاه علی (ع) صدایش را بالا برد و گفت: "چه چیزی رسول خدا (ص) را مشغول کرده است". رسول خدا (ص) صدای علی (ع) را شنید و فرمود: "ای انس چه کسی است؟"

گفتم: علی بن ابی‌طالب (ع) است.

فرمود: "به او اجازه بده داخل شود". زمانی که علی (ع) داخل شد، رسول خدا (ص) فرمود: "یا علی! همانا سه بار دعا کردم که خداوند محبوب‌ترین بندگانش را بفرستد تا با من هم غذا شود و اگر در بار سوم نمی‌آمدی، هر آینه خدا را به اسمت می‌خواندم که تو را نزد من بیاورد".

علی (ع) فرمود: "یا رسول الله! من سه بار آمدم اما هر بار انس گفت رسول خدا (ص) مشغول کاری است". رسول خدا (ص) فرمود: "ای انس! چرا این کار را کردی؟ " من گفتم: ای رسول خدا (ص) من دعای شما را شنیدم پس دوست داشتم مردی از قوم خودم نزد شما بیاید.

زمانی که یوم الدار رسید، علی (ع) از من خواست که شهادت دهم به آن چه دیده بودم اما من گفتم: فراموش کرده‌ام. در این هنگام علی (ع) دستش را بالا آورد و گفت: "خدایا! انس را به مرض آشکاری مبتلا ساز که آن را نتواند از مردم پنهان دارد". سپس انس دستار را از سرش باز کرد و دوبار گفت: "این اثر نفرین علی است"". بنابراین حدیت طیر بر انحراف انس از علی بن ابی‌طالب (ع) دلالت دارد.

از مجموع احادیت نقل شده درباره انس و علی بن ابی‌طالب (ع) مشخص می‌شود که انس به این مسئله که علی (ع) چه جایگاهی دارد، آگاه بوده اما آن را عمداً پنهان می‌کرده است. به عنوان مثال، حدیث خیبر که خود انس راوی آن است حکایت از شأن و مرتبه والای علی (ع) دارد؛ انس نقل کرده است بعد از فتح خیبر، رسول خدا (ص) فرمود: "ای مردم! هر کس دوست دارد که به آدم، در دارائیش و به ابراهیم، در دوستی و رفاقتش و به موسی، در مناجاتش و به یحیی، در زهدش و به عیسی، در سیما و راه و روشش نگاه کند، به علی بن ابی‌طالب (ع) بنگرد"، و در ادامه فرمود: "ای مردم! فرزندان خود را با دوستی علی (ع) امتحان کنید. همانا علی (ع) به گمراهی دعوت نمی‌کند و از طریق هدایت دور نمی‌شود، پس هر کس او را دوست دارد از شماست و هر کس او را دشمن دارد از شما نیست".

انس می‌گوید: "بعد از این سخن پیامبر (ص)، برخی مردم فرزند خود را بر گردن خود گذاشتند و در راه عبور علی (ع) می‌ایستادند. هنگامی که علی (ع) می‌آمد، به فرزند خود می‌گفتند: فرزندم! آیا این مردی را که می‌آید دوست داری؟ اگر فرزندشان می‌گفت آری، او را می‌بوسیدند و اگر می‌گفت نه، پایش را به زمین می‌کوبیدند و می‌گفتند این از مادرت است".

انس در دوران امام علی (ع) و بعد از آن

هنگام شورش بر ضد عثمان، انس در بصره مردم را به یاری عثمان فرا خواند. او در دوران خلافت امام علی (ع) از حمایت وی و یا گروه مخالف ایشان مثل جنگ جمل پرهیز کرد و در دوران معاویه نزد وی رفت. انس در زمان خلافت یزید در قصر دارالاماره همراه ابن زیاد بود و زمانی که یزید با شاخه‌ای به دندان‌های مبارک آن حضرت می‌زد، انس گریه کرد و گفت: "حسین شبیه‌ترین افراد به رسول خدا (ص) بود".

در دوران ابن زبیر او در بصره امامت جماعت را بر عهده داشت و پس از ابن زبیر، حجاج بن یوسف ثقفی به خاطر همراهی او با ابن زبیر، مختار و ابن اشعث و برای خوار کردن انس به خاطر همراهی نکردن او با وی، او را سخت تحقیر کرد و برگردن او مهر زد. چنان‌که به گردن سهل بن سعد ساعدی و دست جابر بن عبدالله انصاری نیز مهر زده بود.

علت مهر زدن حجاج به بعضی از صحابه این بود که در سال ۷۴هجری سهل بن مسعد را احضار کرد و از او پرسید: چه چیز مانع شد که تو امیر المؤمنین عثمان را یاری نکنی؟ سهل گفت: "من او را یاری کردم". حجاج گفت: "دروغ می‌گویی"، سپس دستور داد به گردن سهل و گردن انس بن مالک و دست جابر بن عبدالله انصاری مهر بزنند و هدفش خوار ساختن آنان بود؛ گرچه مردم حجاج را از این کار منع کردند ولی او نپذیرفت .

سرانجام انس

او در سال ۹۳ هجری در قصرش، در طف درگذشت و در دو فرسخی بصره در کنار قصرش دفن شد و وصیت کرد عصای پیامبر را که نزد او بود، در کفنش گذارده و با وی دفن نمایند.

نماز وی را قطن بن مدک کلابی خواند، اگرچه در روایات دیگر گفته شده که محمد بن سیرین بر وی نماز خواند و بر طبق وصیت انس، او انس را غسل داد. البته محمد بن سیرین در آن موقع به خاطر بدهکاری در زندان بود و در این باره با عمر بن یزید، والی بصره گفتگو شد و وی او را آزاد کرد تا بر جنازه انس نماز بخواند. محمد بن سیرین تا آخر عمر از خاندان عمر بن یزید برای این کار سپاسگزار بود .

انس بن مالک انصاری در راویان مشترک

انس، صحابی معروف پیامبر گرامی(ص) از ناحیه پدر و مادر (ملیکة بنت ملحان) منسوب به طائفه بنی نجار از قبیله بزرگ خزرج در مدینه است. او می‌‌گوید: وقتی که رسول خدا(ص) به مدینه آمد مادرم مرا - که هشت ساله بودم - به خدمت آن حضرت برد و گفت: یا رسول الله! مردان و زنان انصار هر کدام هدیه‌ای برای شما آوردند. من پسرم را آورده‌ام که در خدمت شما باشد. از آن پس من به مدت ده سال به پیامبر(ص) خدمت کردم. انس را به همین جهت خادم رسول الله لقب داده‌اند. وی به این خدمت گزاری افتخار می‌‌کرد.

به برکت دعای پیامبر(ص) از انس فرزندان زیادی به جای ماند. پیامبر گرامی(ص) در باره‌اش فرموده بود: خدایا! او را فرزند و ثروت زیاد و عمر دراز عطا کن.

انس بن مالک از جمله معمَّرین اصحاب رسول خدا(ص) و آخرین صحابی آن حضرت در بصره بود که از دنیا رفت. وی حدود صد سال عمر کرد.

ثمانة بن عبدالله می‌‌گوید: به جهت طولانی بودن قیام نماز انس، پاهایش چاک برداشته و از آن خون جاری شد.

ذهبی می‌‌نویسد: دلیل این که اصحاب مغازی وی را در زمره اصحاب بدر ذکر نکرده‌اند آن است که به علت کمی سن، جنگ جو نبوده، لیکن همراه با سپاهیان و در خدمت رسول خدا(ص) بوده است. او همچنین در جنگ‌های حُنین و طایف و در جریان صلح حدیبیه و فتح مکه شرکت داشته است. انس در جریان درگیری عبدالرحمن بن اشعث با حجاج بن یوسف ثقفی، دستگیر و نزد حجاج برده شد. حجاج با تندی به او گفت: در فتنه‌ها می‌‌چرخی؛ گاهی با علی بن ابی طالب(ع) گاهی با پسر زبیر و زمانی با پسر اشعث همراه می‌‌شوی! آن گاه او را به مرگ تهدید کرد. وقتی حجاج به کار دیگری پرداخت، انس بیرون شد و در بیرون قصر خطاب به کسانی که پشت سر او قرار داشتند، گفت: اگر ملاحظه حال فرزندانم نبود و بر آنها بیمناک نبودم، جمله ای می‌‌گفتم که حجاج مرا زنده نمی‌گذاشت.

حجاج بر دست انس بن مالک علامتِ (آزاد شده حجاج) را نوشت و آزاد کرد.

وی از اصحاب معروف رسول خدا(ص) و از یاران نزدیک و خادم آن حضرت در طیّ ده سالِ اقامتِ پیامبر(ص) در مدینه بود. او پس از رحلت رسول خدا(ص) به نقل حدیث پرداخت. در باره امیرمؤمنان(ع) و جانشینی‌اش مدتی سکوت اختیار کرد، لکن بعدها به نقل فضایل و مناقب آن حضرت پرداخت. ابن ابی الحدید وی را از کسانی می‌‌شمارد که برای رسیدن به دنیا مناقب و فضایل علی(ع)را کتمان نموده و به یاری دشمنان آن حضرت پرداختند.

کتمان حدیث غدیر چون نقطه تاریکی در زندگی او به شمار می‌‌آید. وی مورد نفرین امیرمؤمنان(ع)قرار گرفت و مبتلا به پیسی (برص) شد که سفیدی آن در میان دو چشمان‌اش تا آخر عمر نمایان بود.

شوشتری می‌‌نویسد: این که وی با نفرینعلی(ع)مبتلا به برص شد در روایات زیادی نقل شده است .

زرّبن حُبَیش روایت می‌‌کند: امیرمؤمنان(ع)را دیدم که از دار الاماره بیرون آمد. سوارانِ شمشیر به دست، آن حضرت را استقبال نموده و با لقب امیرمؤمنان سلام کردند. امام علی(ع) فرمود: چه کسانی از اصحاب رسول خدا(ص) این جا حاضرند پس خالدبن زید ابو ایوب، خزیمة بن ثابت، قیس بن سعد بن عباده و عبدالله بن بدیل، برخاستند و شهادت دادند که در غدیر خم از پیامبر گرامی(ص) شنیدند که فرمود: هر کس من مولای او هستم پس علی مولای اوست. آن گاه امیرمؤمنان(ع) خطاب به براء بن عازب و انس بن مالک فرمود: چرا شهادت ندادید، در حالی که شما نیز مانند اینها شنیده بودید سپس افزود: خدایا چنان چه اینها به جهت دشمنی، این جریان را کتمان کردند، گرفتارشان ساز).

از جمله روایات او در باره فضایل علی بن ابی طالب(ع) که ابو نعیم اصفهانی آن را نقل می‌‌کند این است پیامبر(ص) فرمود: انس، آب بریز تا وضو بگیرم. سپس دو رکعت نماز خواند، آن گاه فرمود: اولین کسی که از این در وارد شود امیرمؤمنان، آقای مسلمانان، پیش آهنگ سفید رویان و خاتم اوصیاست. انس می‌‌گوید: پیش خود گفتم: خدا کند که او مردی از انصار و خویشان من باشد. ناگهان علی بن ابی طالب(ع)وارد شد. پیامبر گرامی(ص) از جا برخواست، دست به گردن او انداخت و عرق صورت علی را با صورت خود مسح کرد. علی(ع) گفت: یا رسول الله! می‌‌بینم با من رفتاری می‌‌کنی که سابقه نداشته است. پیامبر(ص) فرمود: چطور این گونه رفتار نکنم در حالی که تو دَینم را ادا کرده، سخنم را به گوش دیگران می‌‌رسانی و مسائل اختلافی پس از مرا تبیین می‌‌کنی.

ابن حبّان او را در کتاب الثقات ذکر کرده و ابن حجر از وی به عنوان صحابی مشهور یاد می‌‌کند.

ابو یوسف از استادش ابوحنیفه نقل می‌‌کند که گفت: همه صحابه عادل و موثق‌اند مگر چند نفر که از جمله آنان، ابو هریره و انس بن مالک را نام برد.

صدوق روایتی را از امام صادق(ع)نقل می‌‌کند که آن حضرت فرمود: سه نفر بودند که بر پیامبر(ص) دروغ می‌‌بستند. ابو هریره، انس بن مالک و یک زن . وی از رسول خدا(ص)، فاطمه(س)، سلمان، ابوذر، ابوهریره، ابوبکر، عمر، عثمان، زید بن ارقم، زید بن ثابت، عبادة بن صامت، عبدالله بن عباس و معاذ بن جبل روایت کرده است. راویان او عبارتند از: ابان بن صالح، ابان بن ابی عیّاش، براء بن زید، قتاده، زهری، اسحاق بن عبدالله، پسرش ابوبکر و بسیاری دیگر.

روایات مسند او به حدود ۲۲۸۶ حدیث می‌‌رسد که بخاری و مسلم بر ۱۸۰ حدیث آن اتفاق دارند. وی در بصره ساکن شد و پس از عمری طولانی به سال ۹۱ ﻫ.ق در دو فرسخی بصره (منطقه طف) وفات یافت.

منابع

1. قاسمی، محمود رضا، مقاله «انس بن مالک»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳
2. عزیزی، رستگار، بیات، راویان مشترک ج۲