بنی‌طی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قبایل است. بنی‌طی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌طی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردقبیله طی یکی از قبایل بزرگ قحطانی و یمنی الاصل بودند. با ازدیاد جمعیت به مناطق مختلف مانند نجد، مدینه، عراق و... مهاجرت کردند. بسیاری از آنها در جاهلیت بت‌پرست و عده ای هم مذهب یهودی و مسیحی داشتند، اما با ظهور اسلام مسلمان شدند. این قبیله در فتوحات اسلامی نقش بسزایی داشتند و در حکومت علی (ع) و در جنگ‌های مهم آن حضرت مانند صفین، جمل و نهروان جایگاه مهمی را ایفا کردند. در واقعه عاشورا حضور پررنگی نداشتند و فقط دو شهید از شهدای کربلا از این قبیله بود. حاتم طائی و فرزندش در دوران قبل از اسلام و حجر بن عدی، عدی بن حاتم طایی و حبیب بن اوس شاعر بزرگ دوران عباسیان، برخی از اعلام و رجال مشهور و معروف این قبیله هستند.
نسب
طَی قبیله‌ای یمنی‌الاصل و از قبایل بزرگ عرب قحطانی است که نسب از طَی بن اُدَد بن یَشْجُب بن عریب بن زَید بن کَهْلان بن سَبَأ می‌‌برد[۱]. نام اصلی طی، «جلهمه» بوده و «طی» لقب او محسوب می‌‌شده است[۲]. این قبیله مشتمل بر صدها تیره و طایفۀ کوچک و بزرگ است[۳].[۴]
مساکن و منازل
جایگاه نخست طی، را سرزمین «جوف» گفته‌اند که در آن به طور مشترک با قبایل مراد و قبیله همدان زندگی می‌‌کردند تا اینکه در پی مشکلات به وجود آمده حاصل از حوادث یمن ـ خصوصاً تخریب سد مأرب ـ، به مناطق شمال کوچ کردند. آنان در پی مهاجرت ازدیان مهاجرت خود را آغاز کرده[۵]، در مجاورت قبیله بنی اسد در سرزمین نجد فرود آمدند[۶]. مدتی بعد، در حوالی مدینه که برای بنی اسد بود، سیطره یافتند[۷]. پس از آن بر بلاد بنی اسد در ماوراء کرخ از سرزمین «غفر» دست یافتند و سپس جایگزین بنی‌تمیم در سرزمین نجد در حد فاصل بین بصره و کوفه و یمامه شدند و بعد مساکنی از «غَطَفان» در نجد را در اختیار گرفتند[۸]. بدین ترتیب آنان به تدریج بر نواحی کوهستانی و دشتی نجد در عربستان، عراق و شام دست یافتند و در آن پراکنده شدند. همچنین گروهی از آنان مدتی در جنوب فلسطین ساکن شدند اما مدتی بعد، ناچار به جلاء وطن شدند و به مصر رفتند و در کنار بنی قره از بنی جذام در «مدیریة البحریه» مأوا گزیدند[۹].
پس از فتوحات اسلامی و تأسیس شهرهای اسلامی، بسیاری از آنان در بلاد اسلامی از جمله کوفه ساکن شدند. قبایل کوفه در سی سال نخست تأسیس این شهر، به هفت دسته بزرگ، تقسیم می‌شدند که قبیله طی به تنهایی یکی از این اسباع آن را تشکیل می‌‌دادند ضمن این که قبیله جدیله هم به عنوان یکی از شاخه‌های این قبیله همراه با کنانه و همپیمان آن از احابیش، یکی دیگر از تقسیمات این شهر را به خود اختصاص داده بودند[۱۰]. این نظام در سال ۳۶ هجری و در پی واقعه جمل، توسط امیرالمؤمنین (ع) تغییر یافت و قبایل بر اساس نظم دیگری چینش شدند. در این نظام، قبیله طی همراه با قبایل مذحج و اشعر در یک گروه قرار گرفتند[۱۱].[۱۲]
تعاملات سیاسی ـ اجتماعی قبیله طی با دیگر قبایل در عصر جاهلی
مردم طَی در عهد جاهلی رفتاری بدوی و نیمه بدوی داشتند. آنان روابط تیره‌ای با بعضی از قبایل معدی داشتند چندان که قبیله غنی قبیله طَی را شکست داد و بسیاری از آنها را کشت و غنایم زیادی به دست آورد[۱۳]. حمله‌ای هم از سوی قبیله عبس بر ضد طیّ صورت گرفت که منجر به شکست قوم «عبس» گردید[۱۴].
قبیله طَی با غطفان همپیمان بود. آنان همچنین به جهت همجواری سرزمینی با بنی اسد، با آنها نیز همپیمان بودند. با این حال این هم‌پیمانی‌ها مانع از درگیری و نبردهای گاه و بیگاه آنان نمی‌شد به طوری که نبردهایی بین آنها به وقوع پیوست که از جمله آن میتوان به جنگ دو قوم طی و بنی اسد در الخص نزدیک قادسیه کوفه که سرانجام به صلح ختم شد[۱۵]. قبیله طی همچنین منازعاتی طولانی با برخی قبایل مانند نخع داشتند[۱۶].
قبیله طی همچنین، روابط صمیمانه و دوستانه‌ای با ساسانیان داشتند و از منافع آنان حمایت می‌‌کردند؛ به گونه‌ای که وقتی نعمان بن منذر، پادشاه حیره و داماد قبیله طی، در جنگ با خسرو پرویز شکست خورد و به طاییان پناهنده شد، طاییان به حمایت از خسرو پرویز از پذیرش او خودداری کردند[۱۷]. خسرو پرویز نیز پس از کشته شدن نعمان، ایاس بن قبیصه طایی را به همراه یک مأمور پارسی به نام «نخیرجان» (نخارجان) به مدت نُه سال پادشاه حیره کرد[۱۸].[۱۹]
ادیان در جاهلیت
مردم طی مانند غالب اعراب پیش از اسلام، بر آیین بت پرستی بودند. بت این قبیله «فلس» نام داشت که دماغه‌ای بود[۲۰]. مردم طی آن را می‌‌پرستیدند و هدایا و نذوراتشان را تقدیمشان کردند و برایش قربانی می‌‌کردند[۲۱]. سرانجام این بت، پس از ظهور اسلام، به فرمان پیامبر (ص) و به‌دست امام علی (ع) از بین رفت.[۲۲]. علاوه بر بت پرستی، برخی از طاییان بر کیش ترسایی[۲۳] یا یهودی[۲۴] بودند. حاتم طایی چهره ممتاز و بزرگ این قبیله[۲۵] و نیز پسرش عدی بن حاتم[۲۶] از جمله کسانی بودند که در ایام جاهلی آیین مسیحیت اختیار کرده بود. مردم طی از معدود قبایلی بودند که در جاهلیت، حج بیت‌اللّه الحرام نمی‌کردند و حرم را حرمت نمی‌نهادند و همچون قبیله خثعم، در ماه‌های حرام می‌جنگیدند و حرمت این ماه‌ها را نگه نمی‌داشتند[۲۷].[۲۸]
اسلام آوردن
پانزده نفر از نمایندگان قبیله طی به ریاست "زیدالخیل بن مُهَلْهل" به مدینه آمدند و نزد رسول خدا (ص) مسلمان شدند[۲۹]. پس از فتح مکه به دست مسلمانان، بسیاری از قبیله‌های عرب به اسلام گرویدند؛ اما طاییان همچنان بر کیش پیشینیان بودند. در این هنگام بزرگ قبیله، عدی پسر حاتم بود خانواده و دارایی خود را به شام فرستاد و خود نیز به این سرزمین پناه برد. اما خواهرش به اسارت سپاهیان اسلام درآمد[۳۰]. سفانه با اشاره حضرت علی (ع) از پیامبر (ص) درخواست آزادی خود را کرد و رسول خدا (ص) پذیرفتند و مقداری لباس و خرجی راه و مرکبی به او دادند و وی را آزاد کردند و او را به همراه گروهی از طایفه طی به سوی شام روانه کردند[۳۱]. او نزد عدی رفت و عدی از نظرش درباره پیامبر (ص) جویا شد. او در پاسخ از عدی خواست هر چه زودتر نزد حضرت برود؛ چراکه اگر حقیقتاً پیامبر باشد، هر کس زودتر به او ایمان بیاورد، بر دیگران برتری دارد و اگر پادشاه باشد از عزتش کاسته نمی‌شود. عدی نظر او را پذیرفت و به مدینه رفت و پس از دیدار با پیامبر (ص) و گفتگو با ایشان حقیقت پیامبری حضرت را دریافت و اسلام آورد[۳۲]. پس از آن، رسول خدا (ص) او را مأمور جمع‌آوری زکات قومش کردند[۳۳].[۳۴]
نقش‌آفرینی در واقعه رده
مردم قبیله طی در واقعه ارتداد قبایل، از معدود قبایلی بودند که در دین اسلام راسخ و استوار ماندند چندان که در جریان ارتداد قبایل عرب، جز دو نفر هیچ یک از آنان[۳۵] از دین خارج نشدند. در این واقعه، عدی بن حاتم طایی ـ رییس قبیله طی ـ نقشی اساسی ایفا کرد؛ او بر اسلام باقی ماند و از ارتداد قوم خود نیز جلوگیری کرد[۳۶]. او در جنگ‌های ردّه که در دوره خلیفه اول رخ داد شرکت کرد[۳۷] و علاوه بر آن، صدقات قبیله طیء را نزد ابوبکر آورد[۳۸].[۳۹]
فتوحات اسلامی
فتوحات اسلامی از دیگر عرصه‌های نقش آفرینی مردم طی بود. چنانکه بسیاری از آنان در فتوحات اسلامی در عراق و ایران حضوری فعال داشتند[۴۰]. طائیان در دیگر جنگ‌های فتح ایران نیز شرکت داشتند چندان که عدی بن حاتم ـ رئیس قبیله طی ـ[۴۱] در نخیله، قادسیه، مدائن و جلولاء و نهاوند و شوشتر[۴۲]، یوم الجسر[۴۳]، یوم مهران و قس الناطف حضور داشت و پرچمدار و سردار آن سپاه اسلام بود[۴۴].[۴۵]
نقش قبیله در حکومت امام علی (ع)
پس از قتل عثمان و تصدی خلافت ظاهری از سوی امام علی (ع)، عدی بن حاتم طایی و به تبع قبیله طی با آن حضرت بیعت کردند و در وقایع و حوادث ایام حکومت امام علی (ع) از جمله جنگ‌های جمل و صفین و نهروان مشارکت نمودند[۴۶]. در جنگ صفین، مردم طی حضوری چشمگیر و گسترده در دو سوی میدان داشتند. در آن سوی میدان، جماعتی از قوم طی حضور داشتند که پرچمداری آنان را حابس بن سعد طائی بر عهده داشت[۴۷] و در این سوی میدان هم جماعتی بزرگ از این قبیله در سپاه علی (ع) شرکت داشتند که چونان جنگ‌های قبل، عدی بن حاتم پرچمدارشان بود[۴۸]. در جنگ نهروان نیز طائیان در هر دو سوی میدان حضور داشتند. عدی بن حاتم و برخی دیگر از مردم طی در سپاه امام علی (ع) بودند[۴۹] و در آن سوی میدان هم، برخی از مردم طی در صفوف خوارج شرکت داشتند[۵۰].[۵۱]
قبیله در دوران امام حسن (ع)
عدی پس از شهادت امام علی (ع) با امام حسن مجتبی (ع) بیعت کرد و هنگامی که امام تصمیم بر جنگ با معاویه گرفتند، مردم را به پیوستن به سپاه او و جهاد با معاویه تشویق می‌کرد[۵۲]. با تشکیل سپاه، عدی از فرماندهان سپاه آن حضرت بود و با جان و زبان خود از حریم خاندان علی (ع) دفاع کرد[۵۳].[۵۴]
قبیله طی و قیام عاشورا
مردم طی در واقعه تلخ کربلا چونان قبایل دیگر نقش پررنگی ایفا نکردند چندان که از جمع آنان، تنها دو تن به یاری سیدالشهداء (ع) برخاستند و در جمع شهدای واقعۀ کربلا قرار گرفتند[۵۵]. علاوه بر آنها، برخی نقل‌ها به حضور طرماح بن عدی بن حاتم به همراه تعدادی از یاران اباعبدالله الحسین (ع) در کربلا صحه می‌‌گذارند[۵۶]. در آن سوی میدان هم برخی از طاییان حضور داشتند[۵۷].[۵۸]
منابع
پانویس
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۴۷؛ ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ج۲، ص۳۹۹؛ هشام بن محمد کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت؛ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۹۵-۹۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۱، ص۱۶۸.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹ (ذیل کلمه طی).
- ↑ از این رو طرمّاح بن عدی بن حاتم طایی در عذیب‌الهجانات به امام حسین (ع) پیشنهاد داد که در کوه أجأ [و سلمی] پناه بگیرد تا از هجوم دشمنان در امان باشد. ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۵۰. نیز ر. ک. طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۰۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۷۳.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ ر. ک: لویی، خطط الکوفه و شرح خریطها، ص۲۱-۲۲.
- ↑ ر. ک: لویی، خطط الکوفه و شرح خریطها، ص۳۳.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت؛ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۹۵-۹۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۳۵۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۸، ص۳۹۱. عمر رضا کحاله در کتابش به حمله عبس و غنی به طی اشاره کرده که شاید حمله ای دیگر از سوی این دو قبیله، علیه قوم طی باشد که به صورت مشترک صورت گرفته است. عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۵، ص۸۸-۸۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت؛ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۹۵-۹۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ هشام بن محمد کلبی، الاصنام، ص۵۹.
- ↑ هشام بن محمد کلبی، الاصنام، ص۶۰-۶۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ ر. ک. یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ هشام بن محمد کلبی، الاصنام، ص۶۱.
- ↑ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج۳، ص۱۱۳؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۷۸.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج ۴، ص۲۳۵؛ ابن‌حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۶۸؛ ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج ۱، ص۱۸۴؛ جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، ذیل «حرم».
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۵۷۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۷۸-۵۸۰.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۷۸-۵۸۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۲، ص۳۷۶؛ عبدالقادر فیاض حرفوش، قبیلة طَی، ص۹۸ و ۴۰۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۲۲؛ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۹۶-۹۷.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ هشام بن محمد کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ واقدی، کتاب الرده، ص۶۳؛ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ واقدی، کتاب الرده، ص۶۶.
- ↑ ابن‌عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۵۸.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت؛ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص:۹۶-۹۷.
- ↑ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج۳، ص۴۸۶؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۶، ص۳۴۴.
- ↑ به جهت وجود نظام قبیله‌ای در فتوح، بیشتر از نام فرماندهان و بزرگان قبایل میتوان به میزان حضور هر قبیله در جنگ‌ها پی برد. و از آنجا که رئیس یا یکی از بزرگان قبیله‌ای در واقعه‌ای شرکت داشتند به یقین جمعی از مردم قبایل نیز در کنار او حضور داشتند و وی را همراهی می‌‌کردند، اما نگارندگان و راویان فتوح تنها به نام بزرگ قوم اشاره کرده‌اند.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۹۲؛ ابن خلدون، تاریخ، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۵۰۷.
- ↑ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج۱۱، ص۵۴۳.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ ابن قتیبه، الإمامة والسیاسة، ج۱، ص۴۸۴.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۱۷۱؛ نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، ص۲۰۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۹.
- ↑ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج۱۱، ص۵۴۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۴۵؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، ص۲۸۸.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۲.
- ↑ دانشنامه اسلامی، مقاله «عدی بن حاتم طایی».
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۴، ص۱۱۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، صص۱۷۱–۱۷۲؛ محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۵، صص۴۰۴ -۴۰۵؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۹.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۱۰؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۴، ص۱۰۸.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.