بنی سلامان بن اسلم بن افصی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ازد است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نسب بنی سلامان

این طایفه قحطانی را از شاخه‌های بنی خزاعه و از فروعات و شعب قبیله بزرگ ازد گفته‌اند که نسب از سلامان بن اسلم بن افصی بن حارثة بن عمرو بن عامر بن حارثة بن إمریءالقیس بن ثَعلبة بن مازن بن ازد می‌برند. سلامان فرزندی به نام حارث داشت. از حارث بن سلامان، مازن و دهمان و مجّر متولد شدند و از مازن بن حارث هم، سهم و حدیده. بدین ترتیب، طایفه بنی سلامان بن افصی بر پایه این فرزندان و دیگر اولادی که از نسل آنها به وجود آمدند، شکل گرفت. این طایفه دارای شاخه‌های متعددی است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به نام «بنی المجّر» و «بنی سهم» اشاره کرد.

مواطن بنی سلامان

موطن اصلی این قبیله را به مانند دیگر قبایل ازد، «مأرب» در جنوب یمن دانسته‌اند. گفته شده که در پی آشفتگی‌های اقتصادی و سیاسی حاصل از کشمکش‌های حمیریان و قحطانیان و تغییر راه‌های تجاری یمن که شریان اصلی اقتصاد یمن بسته بدان بود و سرانجام با تخریب سد مأرب در حدود قرن اول و دوم میلادی و وارد شدن آسیب شدید بر شبکه آبیاری مأرب، ازدیان -از جمله خزاعه و طوایفش- به رهبری عمرو بن عامر مُزَیقیاء جلای وطن کرده، به امید یافتن زیستگاهی دائمی روی به شمال آوردند، در نجد و تهامه وارد شدند. اما دیری نپایید که طوایف ازد به چند جانب متفرق شدند و سرنوشتی مستقل در پیش گرفتند. قبیله أسلم -از جمله شعبه نامدارش بنی سلامان- نیز که از طوایف خزاعه بودند در مناطقی همچون، کوه «عِرج» که در فاصله یک پست از مدینه در نزدیکی «سیاله» و «جمدان»، میان «قدید»، «عسفان»، «شبکه شَدخ» و «مَرّالظهران» قرار داشت، مسکن گزیدند. شهر مدینه، «یَین» و نیز قریه «وَبره» در اطراف مدینه با آن چشمه آب خروشانش که از کوه «آره» می‌جوشید و نخلستان خرمش، نیز، از مناطقی بود که جملگی به بنی‌أسلم و فروعاتش تعلق داشت.

علاوه بر این مناطق، شهر کوفه هم از جایگاه‌های عمده بنی اسلم و طوایفش پس از ظهور اسلام به شمار می‌آمد. آنان همراه با دیگر ازدیان کوفه، که متشکل از قبایل اوس، خزرج و دیگر فروعات قبیله خزاعه بودند در کنار گروه‌هایی از بارق، غافق، ثماله و غامد، بخشی از جمعیت «اسباع کوفه» را تشکیل داده بودند. مرو، بغداد و بصره را نیز از دیگر مساکن و منازل اقوامی از بنی سلامان گفته‌اند.

اسلام بنی سلامان

با توجه به اینکه موطن خزاعه، مکه و اطراف آن بوده و خزاعیان ارتباط وثیقی با اهالی مکه و امورات این شهر داشتند، بی‌تردید مردم این قبیله بسیار زودتر از دیگر قبایل جاهلی عرب با پیامبر(ص) و دین نوظهورش آشنا شده بودند؛ از این‌رو جای شگفتی نخواهد بود که برخی از افراد این قبیله از همان نخستین سال‌های بعثت نبی اکرم(ص)، به اسلام گرویده باشند. این گمانه، بواسطه شواهدی که حضور برخی از افراد بنی سلامان در جمع اصحاب صفه از جمله آن است، تأیید می‌‌گردد. اما نخستین اقدام گروهی‌ای که از سوی این قوم در پذیرش اسلام انجام گرفت را می‌توان در اسلام آوردن بریدة بن حصیب بن عبدالله و ۸۰ تن از همراهان و اهل بیتش عنوان کرد. بریده و همراهانش در ابتدای هجرت پیامبر(ص) به مدینه، در بدو ورود ایشان به منطقه «الغمیم» به محضرشان شتافتند و پس از قبول آیین مسلمانی، نماز عشاء را به امامت آن حضرت اقامه نمودند. در گزارشی دیگر، نقل است که جمعی از اسلمیان به ریاست عمیرة بن افصی پیش از فتح مکه به مدینه نزد پیامبر(ص) رفتند و پس از اظهار اطاعت از آن حضرت، اسلام آوردند و خود را برادران انصار نامیدند. رسول خدا(ص) به درخواست آنان، نامه‌ای برای ایشان مکتوب کردند و در آن احکامی از صدقات و زکات مربوط به دام‌ها مرقوم فرمودند.

تعاملات بنی سلامان و رسول خدا(ص)

بنی سلامان و حضور در وقایع اسلامی پیش از صلح حدیبیه

پس از پذیرش اسلام توسط مردم بنی سلامان، این طایفه در کنار دیگر اقوام خود از قبیله اسلم، با پیامبر(ص) و حوادث روزگار ایشان همراه شدند و به نقش‌آفرینی در رویدادهای مختلف پرداختند. نخستین واقعه‌ای که در آن ذکری از مردم بنی سلامان و در رأسشان بریدة بن حصیب بن عبدالله به میان آمده می‌توان به وقایع و حوادث پیرامون جنگ احد اشاره کرد. بریده، پس از پذیرش اسلام در سال نخست هجری، در دیار خود ساکن بود و پس از عدم حضور در بدر، در جنگ احد شرکت جست. او همچنین پس از این جنگ، در سایر نبردهای حضرت، از جمله مریسیع حضور یافت. در این غزوه، که در تقابل با بنی المصطلق -از شاخه‌های دیگر خزاعه،- در شعبان سال پنجم یا ششم هجری صورت گرفت، و بدین جهت بدان «غزوه بنی المصطلق» نیز نام نهادند، به پیامبر(ص) خبر رسید که «حارث بن ابی‌ضرار» - رئیس قبیله بنی‌مصطلق- با برخی دیگر از قبایل، طرح اتحاد در انداخته، قصد حمله به مدینه و جنگ با رسول خدا(ص) را دارند. پیامبر(ص)، «بریدة بن حصیب اسلمی» را برای به دست آوردن اطلاعات و کشف صحت یا سقم این خبر به سمت آنان فرستادند. او نزد حارث بن ابی‌ضرار رفت و با این سخن که وی از اعراب بیابانگرد است و «در قومش پیروانی هستند که قصد یاری وی را دارند»، به حارث بن ابی‌ضرار نزدیک و از برنامه‌های او و قبیله‌اش آگاه شد. مدتی بعد، بریده نزد رسول خدا(ص) بازگشت و ایشان را از درستی خبر آگاه ساخت. سپردن اسرای غزوه بنی المصطلق به بریده از سوی نبی خاتم(ص) نیز، از دیگر اخبار این جنگ است که نامی از بنی سلامان و افراد آن را در خود جای داده است. علاوه بر بریدة بن حصیب، مالک و نعمان فرزندان خلف بن عوف بن دارم هم از دیگر رجال نام آشنای بنی سلامان در غزوه احد بودند. آن دو که در طلیعه سپاه حضرت حضور داشتند، پس از شهادت، در قبری واحد دفن گردیدند. غزوه ذی قرد یا غزوه الغابه و برخی سرایای دیگر هم از دیگر حوادثی است که حضور برخی از مردان بنی سلامان بن افصی در آن به ثبت رسیده است.

صلح حدیبیه و هم‌پیمانی با پیغمبر(ص)

در ذی‌القعده سال ششم هجری، پیامبر خدا(ص) همراه با هزار و ششصد تن از یاران خود به قصد انجام حج عمره رهسپار مکه شدند. ایشان همراه با یاران خود -که بُریدة بن حُصیب اسلمی و عمرو بن عبد نهم اسلمی از جمله آنان بودند-، به حدیبیه وارد شدند و مورد استقبال دو تن از سران خزاعه یعنی عمرو بن سالم خزاعی و بسر بن سفیان قرار گرفتند. جرهد بن خویلد، ابن نهش بن خراش بن خلف، حارث بن حبال بن ربیع بن دعبل و مالک بن جبیر بن حبال هم از دیگر مردمان طایفه بنی سلامان بودند که حضورشان در حدیبیه گزارش شده است. ضمن این که سلمة بن اکوع را نیز باید در شمار حاضران در حدیبیه و از بیعت‌کنندگان با پیامبر(ص) در بیعت رضوان، همراه با بزرگانی از بنی سلامان نظیر: بُریدة بن حُصیب اسلمی و زاهر بن اسود بن مخلع (حجاج) و دیگر مسلمین دانست. ناجیة بن جندب اسلمی از تیره بنی سهم هم، از دیگر سلامانی‌هایی بود که ضمن حضور با پیامبر(ص) در حدیبیه، سرپرستی شتران قربانی آن حضرت را در این واقعه بر عهده داشت.

نقش‌آفرینی این طایفه در جنگ خیبر

یهودیان خیبر به واسطه ارتباط اقتصادی و اشتراک دینی که با یهودیان بنی‌نضیر داشتند، آنان را در قلعه‌های خود پناه داده بودند و با تحریک قریش جهت جنگ با رسول خدا(ص)، جنگ احزاب را به راه انداخته بودند، از این‌رو، پیامبر(ص) سپاهی را در سال ششم هجری، فراهم آورد و جهت سرکوبی یهودیان خیبر راهی آن منطقه گردید. در این جنگ، ۱۷۰ تن از أسلمیان -که بنی سلامان از شاخه‌های اصلی آن بودند- به ریاست بُریدة بن حصیب -از مردان بنام بنی سلامان- حضور داشتند. بر اساس گزارش مُعَتَّب بن عمرو أسلمی -که خود یکی از اصحاب و از حاضران در این جنگ بود- اسلمیان در جنگ خیبر با وجود آنکه ده روز حصارهای منطقة نطاه را در محاصره داشتند، اما موفق به فتح مکانی که در آن به آذوقه دست یابند، نشدند. این امر برای اسلمی‌ها مشکل‌ساز شد؛ از این‌رو، تصمیم گرفتند که أسماء بن حارثه اسلمی را به حضور پیامبر(ص) بفرستند تا جهت رفع این مشکل برایشان دعا کند. این تصمیم، مخالفت بریدة بن حصیب اسلمی را در پی داشت؛ چراکه انجام این کار را زشت می‌شمرد. لیکن جماعت اسلمی، با این سخن هند بن حارثه که: «به خدا سوگند ما امیدواریم با فرستادن کسی به حضور رسول خدا(ص) مایه خیر و کلید برکت باشد»، اسماء بن حارثه را نزد پیامبر(ص) فرستادند. وی نزد حضرت رفت و سلام بنوأسلم را به ایشان رساند و گرسنگی و ناتوانی ایشان را یادآور شد. پیامبر(ص) هم برای آنها دعا فرمود. طولی نکشید که به دعای حضرت، آنها موفق به فتح قلعه‌ای به نام دژ صعب بن معاذ با آذوقه‌های بسیار شدند. علاوه بر بریدة بن حصیب بن عبدالله، سلمة بن اکوع و عامر بن اکوع را هم از بنی سلامانی‌های حاضر در خیبر گفته‌اند. عامر بن اکوع از شعرای این قوم و از شخصیت‌های بنام و شناخته‌شده سلامان در این نبرد بود. نقل است که پیامبر(ص) در میانه راه خیبر به او فرمودند: «پیاده شو و برای ما از سروده‌های خود چیزی بخوان». عامر نیز فوراً از شترش پایین جست و چنین رجز خواند:

لا هم (الله) لو لا أنت ما اهتدينا		و لا تصدقنا و لا صلينا
فألقين سكينة علينا		و ثبت الأقدام إن لاقينا
أنا إذا صيح بنا أتينا		و بالصياح عولوا علينا

پروردگارا اگر نبودی ما رهنمون نمی‌شدیم. نه نماز می‌گزاردیم و نه زکات می‌پرداختیم. پروردگارا آرامشی بر ما ارزانی فرما و اگر با دشمن رودررو شدیم قدم هایمان را استوار بدار. چون بر ما بانگ آماده‌باش زده می‌شود آماده‌ایم و می‌آییم و با هیاهو بر ضد ما یاری داده می‌شوند». حضرت هم برای او دعای خیر کرد. عامر در جنگ خیبر در حالی که قصد ضربت به یکی از مشرکان را داشت، بر اثر کمانه کردن شمشیرش زخمی و بر اثر همان زخم به شهادت رسید.

بنی سلامان و فتح مکه

در پی انعقاد صلح حدیبیه در سال ششم، قبیله خزاعه با پیامبر اکرم(ص) و قبیله بنی‌بکر بن عبدمناة بن کنانه با قریش هم‌پیمان شدند. دو سال بعد از انعقاد پیمان حدیبیه، مردی از قبیله بنوبکر به نام «انس بن زنیم دیلی»، شعری در مذمت پیامبر(ص) سرود. نوجوانی از خزاعه آن را شنید و به انس حمله برد و سر او را شکست. این حادثه، با توجه به سوابقی که میان خزاعه و بنی‌بکر در ایام جاهلیت وجود داشت، آتش جنگ را میانشان شعله‌ور گرداند. از این‌رو بنی‌بکر به کمک گروهی از قریش، شبانه بر خزاعیان ساکن در وَتیر، در جنوب مکه تاختند و به روایتی بیست تن از افراد آنان را کشتند. قبیله خزاعه هم که توان مقابله نداشتند، به مکه فرار کردند و به خانه بدیل بن ورقاء و رافع خزاعی -بنده آزادشده‌شان- وارد شدند. در پی این واقعه، که به منزله نقض صلح حدیبیه بود، عمرو بن سالم -رئیس خزاعیان- به همراه چهل نفر -که بدیل بن ورقاء نیز همراهشان بود- برای دادخواهی و طلب یاری به حضور پیامبر(ص) رفتند و به شرح ماوقع پرداختند. آنان ضمن یادآوری پیمان کهن خزاعه و عبدالمطلب در جاهلیت، از حضرت استمداد‌طلبیدند. رسول خدا(ص) نیز پذیرفت و با اعلام عمومی جنگ، به تمام مسلمانان در همه قبایل نامه نوشته شد و از آنان خواسته شد تا مردان جنگی خود را به مدینه بفرستند. بر پایه برخی گزارشات، رسول خدا(ص) أسماء بن حارثه اسلمی را مأمور بسیج نیروهای قبیله خود کرد و به او دستور داد تا نزد قومش برود و به آنها ابلاغ نماید که به فرمان پیامبر(ص)، ماه رمضان در مدینه حاضر باشند. پیرو دستور رسول خدا(ص)، نیروهایی از برخی قبایل، از جمله قبیله اسلم و طوایف مرتبطش در مدینه حضور یافتند و سپس به به سوی مکه حرکت کردند. پیش از فتح مکه، سپاه عظیم اسلام در منطقه مرّالظهران به فرمان نبی خاتم(ص) همراه با قبایل خود، تکبیرگویان در برابر ابوسفیان -که جهت گفتگو با پیغمبر(ص) به آن منطقه آمده بود- رژه رفتند که گروه چهارصد نفره اسلم با دو پرچم که حمل آنها را بریدة بن حصیب و ناجیة بن اعجم بر عهده داشتند، از جمله آنان بودند. بریدة بن حصیب را همچنین، یکی از دو پرچمدار سپاه اسلام در این فتح گفته‌اند. علاوه بر بریدة بن حصیب، ناجیة بن جندب اسلمی و نضلة بن عبداللّه (عبید) بن حارث بن حبال معروف به «ابوبرزه اسلمی» هم، از دیگر مردان طایفه سلامان بن اسلم بودند که در فتح مکه حضور داشتند. در این واقعه، ابوبرزه اسلمی در پی صدور فرمان پیامبر(ص) مبنی بر قتل برخی از مفسدان و مشرکان مکه، عبدالله بن اخطل را در حالی که به پرده کعبه آویخته بود، به هلاکت رساند.

بنی سلامان و نقش آنان در غزوات تبوک و حنین

در سال نهم هجری با ورود بازرگانان شامی به مدینه و اطلاع‌رسانی آنان مبنی بر این که هرقل –امپراطور روم- نیروی وسیعی را با خود همراه ساخته تا به مدینه حمله کند، رسول خدا(ص) مردم را برای جنگ با رومیان فرا خواند. ایشان افرادی را برای بسیج نیروها به برخی از قبایل اعزام نمود تا با فراخوان آنها، سپاهی جهت نبرد با رومیان مهیا گردد. از جمله این فرستادگان، بریدة بن حصیب بود که حضرت، وی را به قبیله أسلم روانه فرمود و به او دستور فرمود تا «فرع» پیش برود. غزوه حنین نیز، عرصه‌ای دیگر در نقش‌آفرینی فرزندان سلامان بن اسلم به شمار رفته است. در این جنگ، بنی‌أسلم حامل دو پرچم از پرچم‌های سپاه اسلام بودند که یکی از آنها را بریدة بن حصیب و دیگری را جندب بن اعجم به دوش کشیده بودند. سلمة بن اکوع نیز از دیگر حاضران در این جنگ بود.

بنی سلامان و کارگزاری پیامبر(ص)

کارگزاری نبی خاتم(ص) هم از دیگر اموری بود که برخی از چهره‌های سرشناس بنی سلامان و بنی اسلم عهده‌دار آن بودند. از جمله این افراد، بریدة بن حصیب بن عبدالله بود که حضرت او را برای جمع‌آوری زکات قبایل اسلم و غفار مأمور فرمود.

بنی سلامان و تعامل با خلفا

نقش‌آفرینی بنی اسلم و برخی طوایفش در جریانات و حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) و اختلاف در جانشینی آن حضرت، -به عنوان نخستین تعامل این قوم با خلفا،- مطلبی است که در منابع و مصادر تاریخی و غیر تاریخی شیعه و سنی مفصل بدان پرداخته شده است. ما نیز، ابتدا در این بخش، به نقش‌آفرینی‌های احتمالی بنی سلامان در کنار قبیله مادری‌اش اسلم در بیعت‌ستانی از مردم برای خلفای جور و در بخش بعدی مقاله، به ذکر همراهی‌های برخی از مردمان این قوم با امیرالمؤمنین(ع) و مخالفت‌های ایشان با غاصبان خلافت اهل بیت(ع) خواهیم پرداخت. بنا بر نقل تاریخ، در پی رحلت نبی مکرم اسلام(ص) و برپایی سقیفه بنی‌ساعده، قبیله اسلم و طوایفش که جهت تهیه خواربار و آذوقه خود، وارد مدینه شده بودند، با وعده دریافت آذوقه رایگان از سوی غاصبین خلافت، کوچه‌های مدینه را از افراد خود پر کردند و هر که را می‌دیدند جهت بیعت با ابوبکر، نزد او حاضر می‌کردند. بدین ترتیب اسلمیان -که بنی سلامان بخشی از مردم آن بودند- نقشی کلیدی در به قدرت رسیدن غاصبان خلافت ایفا نمودند و با حضورشان در مدینه و یاری آنان، ابوبکر و دیگر یارانش را به پیروزی اطمینان داد.

علاوه بر حوادث مربوط به جانشینی پیامبر(ص)، مشارکت در فتوحات اسلامی نیز از دیگر مواقفی است که بنی سلامانی‌ها در آن نقش مهمی ایفا نمودند. آنان همپای دیگر قبایل عرب، در فتوحات شام و ایران شرکت داشتند. گزارشاتی از حضور بنی سلامان در کنار قبایل مادری‌اش خزاعه و اسلم در نبرد قادسیه و نیز فتوحات فارس در دست است. نقل است که در پی شورش مردم فارس علیه حاکمیت اعراب مسلمان در ایام خلافت عثمان، وی سپاهی را که ابوبرزه اسلمی و معقل بن یسار فرماندهان جناحین آن بودند، برای سرکوبی آنان به این منطقه فرستاد. این سپاه، در اصطخر با شورشیان به نبرد پرداخت و آنجا را بار دیگر فتح کرد. علاوه بر فتوحات ایران، سلامانی‌ها در فتوحات شام و مصر نیز حضوری فعال داشتند. از جمله این افراد که نامی از او در تاریخ به ثبت رسیده است، حمزة بن عمرو بن عویمر -از اصحاب رسول خدا(ص)- بود که از او به عنوان یکی از شرکت‌کنندگان در جنگ سرنوشت‌ساز اجنادین (سال ۱۳ و به نقلی ۱۵ هجری) و بشارت‌دهنده فتح این واقعه به ابوبکر یاد شده است. وی را همچنین از حاضران در فتوحات افریقا گفته‌اند. برخی منابع، او را از کسانی برشمرده‌اند که به منظور شرکت در فتوحات اسلامی در شمال افریقا در سال ۲۷ هجری وارد مصر شده بود. فتوحات مصر هم عرصه‌ای دیگر از نقش‌آفرینی‌های مؤثر بنی اسلمیان و فروعات آن بود. نقل است که در یکی از مواقف آن، زمانی که امر فتوحات گره خورده بود، ابوبرزه و ابوبرده اسلمی -از صحابیان حاضر در لشکر مسلمین- با درخواست عمرو بن عاص پیش تاختند. در پی این امر، دیگر مسلمانان نیز بر قوای خصم تاختند و مصر را گشودند.

در عرصه کارگزاری خلفا نیز مردان بنی سلامان نقش فعالی داشتند؛ چندان که «ابن سعد»، از عقبة بن اهبان بن اکوع به عنوان گماشته عثمان در جمع‌آوری زکات و صدقات قبایل کلب و بلقین و غسان یاد کرده است.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت