پلورالیسم دینی

مقدمه

• کلمه "پلورالیسم" به معنای وجود نژادهای گوناگون یا عقاید دینی و سیاسی گوناگون در جامعه است. از شاخه‌های پلورالیسم، کثرت‌گرایی دینی است که در دو معنا آن را به کار می‌برند: یکی برداشت‌های متفاوت از دین و به عبارت دیگر، قرائت‌های مختلف از دین، و دیگر، همسنگ دانستن همه ادیان برای رسیدن به حقیقت. بنابر این معنا، ادیان مختلف، راه‌های گوناگونی برای رسیدن به یک حقیقت‌اند. بنابر معنای نخست، که آن را "کثرت‌گرایی در فهم دین" می‌خوانند، انسان‌ها برای رسیدن به سعادت، می‌توانند قرائت‌های مختلفی از آموزه‌های دینی فراچنگ آورند. به عبارتی دیگر، رسیدن به سعادت، تنها از گذر یک قرائت ممکن نمی‌شود؛ بلکه قرائت‌های مختلفی دارد و هر کس می‌تواند از آن طریق به سعادت دست یابد. معنای دوم نیز- که آن را "کثرت‌گرایی دینی" نام کرده‌اند- بر آن است که انسان‌های سعادت‌طلب می‌توانند هر یک از ادیان الهی را که می‌خواهند برگزینند و به تعالیمش عمل کنند و به حقیقت متعالی برسند. رگه‌هایی رقیق از کثرت‌گرایی دینی را می‌توان در آثار علمای متقدم مسلمان همچون یوحنای دمشقی، امام محمد غزالی، اخوان الصفا و محی الدین ابن عربی بازیافت؛ اما بروز و نمود فعلی آن وامدار دغدغه‌های فکری اندیشه‌مندان غربی در دهه‌های اخیر است. مواجهه با کاستی‌های تعالیم‌ کتاب مقدس‌، نگرانی برای یافتن راه حلی برای زندگی مسالمت‌آمیز پیروان مذاهب گوناگون و آرزوی سعادت برای همه افراد بشر، از مهم‌ترین علل پدید آمدن کثرت‌گرایی دینی‌اند.

موضع شیعه در برابر کثرت‌گرایی فهم دینی

• شیعیان معتقدند که آموزه‌های اسلامی بر دو بخش‌اند: یکی ضروریات دینی که تغییر نمی‌پذیرند، و دیگر، قوانین متغیر. اگر مراد کثرت‌گرایان این است که می‌توان از اصول ثابت اسلام قرائت‌های گوناگون به دست داد، باید گفت که اصول ثابت، ضروری دین‌اند و تغییر و قرائت‌های گوناگون نمی‌پذیرند و وحی الهی‌اند که بر پیامبر(ص) نازل شده است. بنابر گفتار صریح پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، اصول ثابت اسلام، ابدی‌اند و هیچ‌گاه دگرگونی نخواهند پذیرفت. از این قوانین است حرمت ظلم، وجوب عدل، لزوم ادای امانت و دفع غرامت و وفا به عهد. بدین‌سان، پلورالیسم- به معنای تغییر اصول ثابت اسلام- نزد همه علمای شیعه مردود و مطرود است. چنانچه مراد کثرت‌گرایان این است که می‌توان از قوانین متغیر اسلام، برداشت‌های گوناگون به فهم آورد، شیعه نیز- با شرایطی- آن را پذیرفته است. بنابر باورهای شیعیان، پیش آمدن وقایع نو در عرصه زندگی فردی و اجتماعی انسان، مقرراتی جدید طلب می‌کند و وظیفه وضع این مقررات بر عهده علمای دین است. عالم دینی با بهره‌گیری از روش استنباط و ادله اربعه، می‌کوشد تا برای نیازهای نوپیدای انسان، پاسخ بیابد. این کوشش- که روش‌مند و منضبط است- "اجتهاد" نام دارد. اجتهاد از آن رو که از روشی ویژه بهره می‌برد و شرطهایی دارد، با اباحی‌گری و استنباطهای غیر مستند متفاوت است.
• اجتهاد وسیله‌ای است که احکام کلی شریعت را درباره همه موضوعات- از جمله موضوعات نوپیدای زندگی فردی و اجتماعی انسان- بیان می‌کند. حکم موضوعاتی همانند مواصلات، فنون جنگی، درمان بیماری‌ها، نوع مسکن و پوشاک و... از احکام و قوانین متغیر اسلام است.

موضع تشیع در برابر کثرت دین

• شیعیان بر آن‌اند که دین، کثرت نمی‌پذیرد و یکی بیش نیست. حقیقت دین، یکی‌ است که همانا تسلیم در برابر خداوند است؛ خداوندی که سلطه و حاکمیت مطلق و آفریدگاری از آنِ او است و پرستش تنها او را می‌سزد؛ اما هر امتی بسته به توانایی و دانایی و عصر و دوره زندگی‌اش، به این دین یگانه فراخوانده شده است. از نظرگاه اسلامی، همه شریعت‌های پیشین در روزگار خویش حقانیت داشته‌اند؛ اما پس از ظهور اسلام، نسخ شده و کنار رفته‌اند و از آن پس، حقانیت تنها از آنِ دین اسلام است.
• این مدعا سه دلیل دارد که عبارت‌اند از:

1. دلیل نقلی: بنابر آیات قرآنی، پیامبر اسلام(ص) خاتم پیامبران و شریعت اسلام، کامل کننده شرایع پیشین است. از این رو، قوانین این شریعت هدایت بشر را تا ابد بر عهده دارد. آموزه‌های بنیادی شرایع پیشین همچنان بر جای مانده‌اند و اسلام نیز آنها را پذیرفته است؛ اما آموزه‌های فرعی را- اگر نیازمند نسخ بوده‌اند- نسخ کرده است.
2. دلیل عقلی: بسیاری از آموزه‌های ادیان پیشین که امروزه در دسترس‌اند، با یکدیگر در تعارض و ناسازگاری‌اند. بنابر حکم عقل، یا همه این آموزه‌ها برحق‌اند یا همگی بر باطل‌اند و یا پاره‌ای برحق و پاره‌ای دیگر بر باطل. فرض نخست به حکم عقل ممکن نیست؛ زیرا اجتماع نقیضین حاصل می‌آید. فرض دوم نیز ممکن نیست؛ زیرا خداوند حکیم راه هدایت را بر بشر نمی‌بندد. نتیجه عقلی این است که فرض سوم درست است.
3. سیره پیامبر(ص): اینکه پیامبر اسلام به سوی مردم دیگر مناطق جهان و تمدن‌های مطرح روزگار، سفیرانی گسیل کرد و پیام اسلام را به گوش آنان رسانید، دلیلی روشن بر جهانی بودن اسلام است و نشان می‌دهد که پیروان دیگر شرایع می‌باید از شریعت اسلام پیروی کنند و پس از اسلام، ادیان دیگر حقانیت خویش را از دست داده‌اند.

پلورالیسم دینی در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• حق یا باطل بودن و همچنین نجات‌بخش بودن ادیان، از جمله مباحث ریشه‌دار و کهن کلامی است. بحث "پلورالیسم دینی"، از پررونق‌ترین بحث‌ها در این حوزه است که ابتدا در مغرب زمین سر برآورد و پس از آن، در کشورهای اسلامی، به‌خصوص ایران از سوی روشنفکران داخلی نشو و نما یافت.
• ابتدا به انواع پلورالیسم اشاره خواهد شد؛ سپس مجموعه نگاه‌ها درباره حقانیت ادیان مورد توجه واقع می‌‌شود. پس از روش شدن مسئله در هر دو بحث پیش‌گفته، نقد و تحلیلی بر پلورالیسم دینی که موضوع اصلی تحقیق است، صورت خواهد گرفت.

رویکردهای مختلف درباره حقانیت و نجات ادیان

• مجموعه دیدگاه‌های مربوط به حقانیت ادیان، در سه قالب کلی: تکثرگرایی، شمول‌گرایی و انحصارگرایی توسط جان هیک گزارش شده‌اند.

1. "پلورالیسم" یا "تکثرگرایی" به این معناست که ادیان مختلف می‌‌توانند به‌صورت نسبی، از حقانیت بهره‌مند باشند. در مباحث پیش‌رو، بیشتر درباره آن صحبت خواهد شد.
2. وجه مقابل آن، دیدگاه انحصارگرایی است که تنها یک دین را مصداق دین کامل و برگزیده الهی می‌داند و آن، دینی است که دارای سه ویژگی صدق، حق و نجات باشد. تقریباً همه ادیان بر انحصارگرایی دین خود باور دارند. مسیحیان، به خصوص مبتنی بر کتاب مقدس این دیدگاه را ارائه می‌‌دهند؛ آنجاکه از زبان حضرت مسیح گفته می‌‌شود: من راه راستی و حیات هستم؛ هیچ‌کس نزد پدر، جز به‌وسیله من نمی‌آید... اگر مرا می‌‌شناختید، پدر مرا نیز می‌‌شناختید... کسی که مرا دید، پدر را دیده است... آیا باور نمی‌کنید که من در پدر هستم و پدر در من است؟!.
3. دیدگاه سومی که شاید با نگاه میانه و درعین‌حال برتر ماندن دین مسیحیت، از سوی برخی اندیشمندان غربی ارائه شد، نظریه "شمول‌گرایی" است.

• کارل رانر که این نظریه به او منسوب است، با تفکیک میان حقانیت و نجات، تنها دین حق را مسیحیت به حساب می‌‌آورد؛ اما دیگر ادیان، در عین اینکه مصداق دین حق نیستند، پیروان آنها می‌‌توانند از نجات و رستگاری بهره‌مند باشند.
• در حقیقت، همه انسان‌ها به هر دینی که باور داشته باشند، چون رسماً به مسیحیت معتقد نیستند، مسیحیانی بی‌نام و نشان و مانند اعضای افتخاری یک سازمان بوده که مورد لطف کریمانه خدا، با عنایت حضرت مسیح قرار می‌‌گیرند؛ تا جایی که گفته شده کسانی که قبل از حضرت مسیح زیست می‌‌کرده، یا غسل تعمید نکرده‌اند، در درجه‌ای از بهشت به نام "لیمبو" وارد خواهند شد که نه تنعمات بهشت را داراست و نه عذاب‌های جهنم را.
• باید یادآور شد که دیدگاه شمول‌گرایی، هم در تقریر جان هیک و هم در نظریه کارل رانر، در حقیقت به انحصارگرایی دین مسیح باز می‌‌گردد. آنها ابایی ندارند که حتی به این نکته تصریح کنند. رانر می‌‌گوید: از راه هیچ دینی، جز مسیحیت امکان رستگاری نیست؛ زیرا کلمه منحصربه‌فرد خدا، منحصراً در مسیح تجسد یافت. البته عیسی، کفاره نجات همه انسان‌ها شد.
• او همچنین بر این باور است که پیش از دوران مسحیت، نجات‌یابی پیروان دیگر ادیان تنها به‌دلیل اطاعت از مسیح بوده است. جان هیک، تفاوت مسیحیت با دیگر ادیان را این‌گونه وصف می‌‌کند: مسیحیت همانند داروی حیات‌بخشی است به اسم مسیح که صددرصد خالص است، اما محصولات دیگری هم هستند که آنها دارای ماده شیمیایی مسیح بوده؛ ولی با عناصر دیگری رقیق و تحت نام‌های دیگری به بازار عرضه شده‌اند.

پیدایش پلورالیسم

• تفکر پلورالیسم اول‌بار، از سوی جان هیک انگلیسی پایه‌گذاری شد. وی با نوشتن کتابی به‌نام اسطوره حلول خداوند، در سال ۱۹۹۷ دیدگاه رایج مسیحیت را درباره حلول و تجسد خداوند به چالش کشید.
• ایشان همچنین پس از مهاجرت به بیرمنگام انگلیس و با ملاحظه پیروان مختلف ادیان در این شهر و تبعیض رفتاری که با آنها صورت می‌‌گرفت، دیدگاه پلورالیسم در حقانیت را برای پلورالیسم در رفتار ارائه داد.

مفهوم پلورالیسم دینی

• "پلورالیسم"، به این معناست که هرکدام از ادیان عالم می‌توانند درجه و مرحله‌ای از حقانیت را واجد باشند؛ نه هیچ‌کدام حق و نه باطل محض است. به بیان جان هیک، ادیان بزرگ جهان، تشکیل‌دهنده برداشت‌های متفاوت از یک حقیقت غایی و مرموز الوهی اند. ترجمه فارسی این نکته که به نظر می‌‌آید ترجمه بیراهی نباشد "صراط‌های مستقیم" است. ازاین‌رو، همه ادیان موجود، برای پیروان خود دارای حجت و اعتبار هستند.

نقد مبانی پلورالیسم

• "مبانی پلورالیسم"، از حدود دو دهه که این بحث به مراکز علمی جامعه ما وارد شده، مورد توجه و عنایت جدی قرار گرفته و مبانی آن به نقد کشیده شده است، که تفصیل آن از وظیفه این کتاب بیرون است.
• مهم‌ترین مبانی پلورالیسم، عبارت است از: محدودیت شناخت انسان نسبت به کشف و به‌ دست آوردن حقیقت مطلق و غایی؛ گستردگی و فراگیری رحمت و هدایت الهی نسبت به همه بندگانش و توجه به نظریه کانت است که می‌‌گفت آنچه امکان دارد، دستیابی به ظاهر و فنومن پدیده‌هاست، نه ذات و نومن آنها.
• از جمله نقدهای وارد بر التزام به پلورالیسم، نسبی و بی‌مبنا شدن گزاره‌های قدسی و الهی، زمینه‌سازی گمراهی بندگان از سوی ادیان، عدم تعیین مسیر درست هدایت از سوی ادیان الهی، اجتماع آموزه‌های دینی متضاد و حتی متناقض در حق بودن (مانند اجتماع توحید و تثلیث اسلام و مسیحیت)، و نهایتاً اینکه پلورالیسم، برخلاف طبیعت و فطرت بشر است که همواره در کسب تمام کمالات، به‌دنبال تشخیص سره از ناسره و خوب از بد یا خوب از خوب‌تر است؛ اما در پلورالیسم چنین التزامی وجود ندارد.

انواع پلورالیسم

• مبحثی که در پایان بحث پلورالیسم باید مورد توجه قرار داد، گونه‌های مختلف پلورالیسم است، که از سه جهت می‌‌تواند مورد گفتگو قرار بگیرد:

• ۱. پلورالیسم در حقانیت: که به تفصیل درباره آن صحبت شد.
• ۲. پلورالیسم در رفتار: "پلورالیسم اخلاقی و رفتاری" که کم‌چالش‌ترین گونه پلورالیسم است، به معنای زندگی پیروان همه ادیان در کنار هم، به صورت مسالمت‌آمیز و دوستانه است. البته از نظر جان هیک، میان این نوع از پلورالیسم با پلورالیسم دینی، ترابط و تلازم وجود دارد.
• برای این مسئله در سیره و سنت دینی، نمونه و مؤیدات متعددی می‌‌توان یافت. نمونه روشن و برجسته آن، پیمان‌نامه عمومی بود که وقتی پیامبر(ص) وارد مدینه شد، میان مسلمانان و یهودیان به ابتکار شخص پیامبر نوشته شد؛ که از جمله مفاد آن، امت واحده به شمار آمدن یهودیان و مسلمانان و عدم تعرض به همدیگر و آزادی هر دو گروه، در اجرای مراسم دینی‌شان و موارد متعدد دیگری است که در جهت همزیستی مسالمت‌آمیز بوده است و مهم‌ترین آن، همان احترام به مخالفان و به رسمیت شناختن حقوق اقلیت‌های دینی است.
• همچنین نامه امام علی(ع) به مالک اشتر را می‌‌توان از این زمره برشمرد. حضرت علی(ع)، مالک اشتر را به محبت و دوستی به همه، چه مسلمان و چه غیر مسلمان سفارش می‌‌کند، از آن رو که مسلمانان هم کیش و دیگران همنوع وی در انسانیت هستند.
• این نگاه در سخن و شعر عارفان اسلامی، به‌وفور یافت می‌‌شود. دراین‌باره، نقلی معروف از عارف نام‌دار، ابوالحسن خرقانی آمده است: "هر که در این سرا در آید، نانش دهید و از ایمانش مپرسید؛ چه آن‌کس که بر درگاه حق به جان ارزد، بر خوان بوالحسن به نان ارزد".
• ۳. پلورالیسم در رستگاری: نجات و رستگاری، هدف اساسی همه ادیان است. آنها مدعی‌اند پیروان خود را به نجات و رستگاری می‌‌رسانند، اما در پلورالیسم نجات، مسئله فراتر از این است؛ یعنی حقانیت تنها در یک دین منحصر است، اما این با رستگاری پیروان دیگر ادیان منافاتی ندارد.
• این نگاه در منابع اسلامی مورد تأیید است؛ به‌خصوص پیروان دیگر ادیان که نسبت به شناختن دین حق، جاهل قاصر بوده‌اند، به خاطر اجرای اعمال اخلاقی و درست، از عذاب جاودانی نجات خواهند یافت. در قرآن، (بنابر تفسیر امام باقر(ع)) در مقابل کسانی که همه را اهل آتش جهنم می‌‌دانستند، از آنها به عنوان مستضعفین و ﴿مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ﴾ یاد شده است که سزاوار است خداوند، این گمراهان‌ها را به بهشت داخل کند. آیه مربوط به مستضعفین، هرچند ناظر به مستضعف اجتماعی و سیاسی است؛ به اعتقاد علامه طباطبایی شامل مستضعف فکری نیز می‌‌شود. ایشان مستند آن را روایات متعددی می‌‌داند که آن روایات، افرادی را که به هر دلیل قاصر مانده‌اند، مستضعف به شمار آورده است.
• خلاصه آنکه پذیرش پلورالیسم در رستگاری، جواب بسیاری از شبهه‌ها در این زمینه است که معمولاً امروز در جامعه رونق و رسوخ دارد، مبنی بر اینکه آیا خداوند، تمام گمراهان و غیر مسلمانان را به جهنم می‌‌برد؟ و سؤالاتی از این دست.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: