استعانت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث استعانت است. استعانت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استعانت در قرآن - استعانت در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در جهت راهنمایی و دلالت پیامبر خداوند تعلیم می‌دهد که تنها باید از او کمک بگیرد، و تنها او یاور و پناه است.

1. ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ * اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾
2. ﴿وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا﴾
3. ﴿ِّ وَرَبُّنَا الرَّحْمَنُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾
4. ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾
5. ﴿قَالَ رَبِّ انْصُرْنِي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ﴾.

نکات

استعانت‌های مطرح شده در آیات فوق به شرح زیر است:

1. از جمله موارد استعانت خواستن از خداوند، هدایت شدن به صراط مستقیم است که هم پیامبر و هم پیروان از خدا می‌خواهند: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾.
2. دستور خدا به پیامبر جهت درخواست حجتی روشن: ﴿وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا﴾. از سوی او به صورت یار و مددکاراست.
3. استعانت: پشتیبانی خواستن از خدا در برابر افتراهاست ﴿وَرَبُّنَا الرَّحْمَنُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾
4. استعانت خواستن از خدا در جهت مبارزه با سنت‌های جاهلی و حل مشکل ظهار و اجابت خواسته وی از سوی خدا: ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ﴾.
5. توجه دادن خداوند پیامبرگرامی اسلام را به استعانت پیامبران پیشین‌لوط - از خدا برای اصلاح مفاسد و منکرات اجتماعی: ﴿قَالَ رَبِّ انْصُرْنِي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ﴾.

کمک خواستن از خداوند

واژه استعانت، مصدر باب استفعال از ریشه «ع ـ و ـ ن» در لغت به معنای کمک و پشتیبانی خواستن است. حقیقتِ استعانت، کمک خواستن شخص از خدا برای دریافت قدرت وتوان بر انجام دادن کار، یا برای سهولت انجام دادن آن است، به‌گونه‌ای که از همنوعان وی نیز کمکی ساخته نیست. کارها (در مقایسه با یکدیگر) برخی مهم و برخی غیر مهمّ به نظر می‌آیند و استعانت، همه امور مهم و غیر مهم را دربرمی‌گیرد. برخی مصداق کامل و روشن استعانت را امور مهم و حوادث بزرگ دانسته‌اند. استعانت راستین در صورتی تحقق می‌یابد که شخص، در هر رخدادی متوجه خدا باشد و فقط از او استعانت بجوید و به استعانت زبانی بسنده نکند، چنان که یکی از اسمای الهی ﴿ٱلْمُسْتَعَانُ﴾ و به معنای کسی است که از او می‌توان کمک گرفت.

مفهوم استعانت در قرآن کریم در قالب ﴿َ نَسْتَعِينُ﴾، ﴿وَٱسْتَعِينُوا۟﴾، ﴿ٱلْمُسْتَعَانُ﴾، ﴿وَتَعَاوَنُوا۟﴾ و ﴿فَأَعِينُونِى﴾ آمده است.

واژه نصرت نیز با اندک اختلافی مفهوم عون را می‌رساند. از مضمون برخی آیات نیز که در آن وسیله جویی و درخواست موسی(ع) برای همکاری هارون از خداوند و کمک خواستن لوط(ع) از قوم خویش مطرح شده، مفهوم استعانت نیز استفاده می‌شود..

انحصار استعانت از خدا

اکثر قریب به اتفاق‌مفسران، انحصار استعانت از خدای متعالی را از آیه ۵ سوره حمد استفاده کرده‌اند: ﴿إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾؛ زیرا تقدیم ضمیر مفعولی «إیّاکَ» بر فعل، بیان‌کننده انحصار استعانت از خدای سبحان است. عده‌ای تقدیم ضمیر را برای اهتمام و احترام به یاد و نام خداوند دانسته‌اند. برخی معتقدند از آیه ﴿وَٱللَّهُ ٱلْمُسْتَعَانُ عَلَىٰ مَا تَصِفُونَ﴾ نیز انحصار یاری جویی از خداوند استفاده می‌شود. البته بعضی مفسران نیز اصل انحصار استعانت را پذیرفته‌اند؛ امّا آن را «ادّعایی» می‌دانند؛ نه «حقیقی»؛ بدین معنا که انسان فقط در امور مهم از خدا کمک می‌جوید و مددجویی وی در امور عادی زندگی نادیده گرفته می‌شود و از روی ادعّا و مبالغه، استعانت را به خدا منحصر می‌داند. راز انحصار حقیقی استعانت از خدا، به صورتهای گوناگونی قابل ذکر است:

1. کسی که از توحید افعالی آگاه است و نظام وجود را صورت فاعلیت خدا می‌بیند و انحصار تأثیرگذاری حقیقی را در خدا، با برهان یا به‌صورت مشاهده می‌یابد، حصر استعانت را نیز حصر حقیقی و کمک دیگر موجودات را مظهر یاری رساندن خدا می‌داند.
2. اسمای حسنای الهی یعنی ﴿اللَّهِ﴾ ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ «﴿الرَّحْمَنِ﴾ ﴿الرَّحِيمِ﴾ و ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ که قبل از آیه ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ آمده، هر یک حد وسط برهان حصر استعانت از او نیز خواهد بود؛ مثلاً با استفاده از اسم «اللّه» این گونه استدلال می‌شود که ذات اقدس خداوند، در بردارنده انحصاری همه کمالات وجودی و یگانه مستعان سراسر عالم هستی است، بنابراین، فقط از وی باید مدد جست.
3. حدوث و استمرار قدرت انسان بر هر کاری، از جانب خداست، ازاین‌رو هر کاری که از انسان صادر می‌شود به خدا نسبت دارد، در عین اینکه به انسان منسوب است و معنای حصر حقیقی استعانت از خدا، همین است.
4. بر اساس دلایل عقلی و نقلی، اطاعت و ترک گناه، فقط با خواست و قدرت الهی امکان‌پذیر است، و اراده و کوشش بندگان، به تنهایی آن را فراهم نمی‌سازد، پس تنها باید از خدا یاری‌طلبید.
5. به ثمر رسیدن کار انسان در گرو فراهم شدن اسباب و رفع موانع مناسب با آن است که خداوند ما را به آن توان بخشیده؛ ولی از آنجا که بعضی از این اسباب و موانع در محدوده آگاهی بشر نیست، بلکه فقط در اختیار خداست و فقط او از آن آگاه است، فرموده که فقط از او کمک بجوییم..

استعانت از وسایل

ظاهر، بلکه صریح آیات قرآن، بر روا بودن یاری جستن از غیر خدا دلالت دارد، بلکه در بعضی آیات، به کمک گرفتن از غیر خدا امر شده: ﴿وَٱبْتَغُوٓا۟ إِلَيْهِ ٱلْوَسِيلَةَ﴾ و به مؤمنان می‌فرماید: از شکیبایی و نماز یاری جویید: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱسْتَعِينُوا۟ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّـٰبِرِينَ﴾ و در برخی دیگر، این کار به پیامبران و غیر ایشان نسبت داده شده است، چنان‌که موسی همکاری برادر خویش هارون را از خداوند درخواست می‌کند: ﴿وَٱجْعَل لِّى وَزِيرًۭا مِّنْ أَهْلِى﴾ و خداوند نیز به اجابت آن، وعده می‌دهد: ﴿قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ﴾ هنگامی‌که عیسی(ع) کفر بنی‌اسرائیل را دریافت [و فهمید که قصد کشتن او را دارند] گفت: یاران من در راه خدا چه کسانی‌اند: ﴿فَلَمَّآ أَحَسَّ عِيسَىٰ مِنْهُمُ ٱلْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِىٓ إِلَى ٱللَّهِ قَالَ ٱلْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ ٱللَّهِ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَٱشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾ حضرت لوط نیز از قوم خود کمک خواست: ﴿أَلَيْسَ مِنكُمْ رَجُلٌۭ رَّشِيدٌۭ﴾ذوالقرنین نیز گفت: مرا با نیرویی یاری کنید تا میان شما و آنها سدّی استوار قرار دهم: ﴿قَالَ مَا مَكَّنِّى فِيهِ رَبِّى خَيْرٌۭ فَأَعِينُونِى بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا﴾ و در آیه‌ای نیز خداوند می‌فرماید: اگر مسلمانانی که موفق به هجرت نشده‌اند از شما در راه دین یاری خواستند، آنان را یاری کنید: ﴿وَإِنِ ٱسْتَنصَرُوكُمْ فِى ٱلدِّينِ فَعَلَيْكُمُ ٱلنَّصْرُ﴾ برخی در جواز استعانت از غیر خدا، به آیه ﴿وَتَعَاوَنُوا۟ عَلَى ٱلْبِرِّ وَٱلتَّقْوَىٰ﴾ نیز استناد کرده‌اند، پس یاری خواستن از وسایل نه تنها جایز بلکه طبق آیه ۱۵۳ بقره لازم است، افزون بر این، ضرورت اقتضا دارد که انسان‌ها در امور زندگی از یکدیگر یاری بجویند و شیوه همیشگی مسلمانان و غیرمسلمانان نیز همین بوده است. برخی مفسران، در ذیل آیات ۲۸ ـ ۳۰ آل‌عمران آورده‌اند که بیشتر مذاهب چهارگانه اهل سنت، یاری‌طلبیدن از کفّار را برای مبارزه با گروه دیگری از کافران، جایز دانسته‌اند. دلیل آنها، روایاتی است که صحیح مسلم در زمینه یاری گرفتن پیامبراکرم(ص) از صفوان بن امیّه در جنگ حُنین و کمک قبیله خُزاعه به حضرت در فتح مکه و استعانت آن بزرگوار از یهود «بنی قَیْنُقاع» و همکاری مشرکی به نام «قُزمان» در جنگ اُحد، نقل کرده است. علاّمه حلی نیز در جواز کمک گرفتن از اهل ذمّه در جنگ با کافران حربی، به بعضی از موارد پیشین استشهاد کرده است، چنان‌که صاحب جواهر نیز در استعانت از اهل ذمّه در برابر شورشیان داخلیِ حکومت اسلامی، چنین نظری دارد. مفسران برای جمع میان آیاتی که استعانت را به یاری جستن از خدا منحصر می‌داند و آیاتی که به استعانت از غیر خدا فرمان داده یا آن را تجویز کرده است، راههایی را ذکر کرده‌اند:

1. چون نظام هستی، صورت فاعلیت حق تعالی است و همه جهان را رب العالمین اداره می‌کند، هیچ چیزی در جهان، مؤثّر و مستقل وبی‌نیاز از خدا نیست و همه فاعلها، از شئون و درجات فاعلیت خدای سبحان هستند و کارهایشان همه از اوصاف فعلی خداست که از «مقامِ فعل» او انتزاع می‌شود، به همین جهت، کمک دهی سایر موجودات، جلوه و صورت یاری بخشیدن پروردگار است و هیچ یاری‌کننده‌ای در یاری دادن خود استقلال ندارد و استعانت از هر چیزی، استعانت از وجه خدا و فیض اوست؛ نه غیر آن، بنابراین، یاری خواستن از غیر حق با حصر حقیقی استعانت در وی منافاتی ندارد.
2. چون امر به استعانت از غیر خدا، از جانب خدا صادر شده، هیچ منافاتی با حصر استعانت از خدا ندارد. با توجه به اینکه اشتغال به مناجات با خدا از راه نماز و پیشه کردن صبر که خدا بدانها امر کرده، از مصادیق استعانت از خدای سبحان است؛ نه یاری خواستن از غیر خدا، افزون بر این، قدرت مستعان بر انجام دادن و ادامه هر کاری، از قدرت خدا ناشی می‌شود، پس ریشه کمک خواستن از غیر خدا و یاری بخشیدن او به خدا باز می‌گردد..

استعانت از خدا و توسل به اولیا(ع)

توسل به پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت حضرت در اظهار نیاز به آنان نیز هیچ منافاتی با حصر استعانت از خدا نداشته، شائبه‌ای از شرک در آن نیست؛ زیرا حقیقت توسّل، تمسّک به گوهرهای گرانسنگ معنوی، یعنی شخصیتهایی است که نزد خدا وجاهت دارند و خدا به آنان قدرت برآوردن حاجات انسان‌ها را عنایت کرده است، تا به اذن خدا حاجت انسان را برآورده سازند، پس شخص متوسل، آنان را واسطه بین خود و خدا قرار می‌دهد؛ نه اینکه از آنها به‌صورت مستقل حاجت بطلبد، افزون بر اینها، خدا در قرآن نیز به این‌گونه استعانت و واسطه قرار دادن فرمان داده و آن را تأیید کرده است: ﴿وَٱبْتَغُوٓا۟ إِلَيْهِ ٱلْوَسِيلَةَ﴾ در آیات ۹۸ ـ ۹۹ یوسف نیز درخواست فرزندان یعقوب(ع) را از پدر جهت آمرزش‌طلبی از خدا ذکر و تأیید کرده است.

به گفته شافعی اهل بیت رسول خدا(ص) وسیله تقرب به خدا هستند، بنابراین، توسل و نیز طلب شفاعت از اولیای خدا با عبادت بتها از ناحیه مشرکان، متفاوت است؛ زیرا آنان حاجاتشان را مستقلاً از بتها می‌خواستند..

مراتب استعانت

همان‌گونه که عبادت درجات گوناگونی دارد و به عبادت بردگان، تاجران و عاشقان تقسیم می‌شود، استعانت نیز درجات و مراتبی دارد؛ نازل‌ترین مرتبه آن این است که انسان ابتدا خود را دیده، می‌گوید: من از خدا یاری می‌طلبم. اگر کاری را خود انسان انجام دهد، و کمبودش را دیگری جبران و ترمیم کند، دیگری ناصر، معاون و شفیع اوست و کار با نصرت و معاونت و شفاعت انجام گرفته است؛ نه با ولایت؛ ولی اگر انسان، خود را صاحب هیچ سهمی نداند و همه شئون خود را به خدا بسپارد، تحت ولایت خداست: ﴿ٱللَّهُ وَلِىُّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ يُخْرِجُهُم﴾ درجات استعانت با مراتب عبادت به هم پیوسته است و به هر میزان که عابد در عبادت، موحّد و در توحید، صادق باشد، استعانتش نیز ظریف‌تر خواهد بود؛ اگر عبادت به مرحله عالی راه یافت، استعانت نیز به مرحله ولایت می‌رسد و در استعانت مولّی علیه از ولیّ، عون کامل از آنِ ولیّ است که بر همه شئون مولّی علیه اشراف دارد..

عمومیت استعانت

برخلاف پندار برخی مفسران، استعانت از خدای سبحان، به عبادتش منحصر نیست. گرچه مددخواهی از او بلافاصله بعد از حصر عبادت آمده است: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾؛ لیکن دلالتی بر خصوص یاری جستن از خدا در عبادت او ندارد، بلکه منظور، انحصارکمک گرفتن از خدا در مطلق امور است و این عمومیت را، افزون بر آیه ۵ سوره حمد از آیات ۴۵ و ۱۵۳ بقره نیز می‌توان استفاده کرد؛ زیرا در هیچ یک از این دو آیه، متعلق استعانت بیان نشده است..

استعانت از نماز و روزه

به گفته بیشتر مفسران در ذیل آیه ﴿وَٱسْتَعِينُوا۟ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى ٱلْخَـٰشِعِينَ﴾ مقصود از «صلوة» نماز، و به گفته برخی، دعا یا صلوات است، و «صبر» مفهوم «پایداری» دارد و گویا تفسیر آن در برخی روایات به «روزه»، از باب بیان مصداق باشد. ویژگی‌های بی‌همتای صبر و نماز در زمینه‌های فردی و اجتماعی و مادّی و معنوی، باعث شده تا بر استعانت از این دو تأکید شود؛ زیرا پناه بردن به درگاه عبودیت الهی در نماز، روح ایمان را در بنده بیدار و او را متوجه این حقیقت می‌سازد که به رشته‌ای ناگسستنی چنگ زده است. نیز صبر بر گرفتاری، و صبر بر طاعت در برابر معصیت، هر مصیبت بزرگ را کوچک می‌کند و زمینه‌ساز تسلیم بنده، در برابرخدا می‌شود. بر پایه روایاتی، هرگاه کار بر رسول خدا(ص) سخت و از چیزی اندوهناک می‌شد، به نماز پناه می‌برد. در روایات، تأکید شده که هنگام شداید و سختیها روزه گرفته، نماز بخوانید. فقیهان نیز با استناد به همین روایات، بر استحباب نمازهای مخصوص، هنگام بروز حوادث دشوار فتوا داده‌اند..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. ناصحی، محمد حسن، مقاله «استعانت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳