حرص در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حرص است. حرص از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حرص در قرآن - حرص در حدیث - حرص در نهج البلاغه - حرص در معارف دعا و زیارات - حرص در اخلاق اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• واژه حرص، مترادف آز، در قرآن کریم پنج بار به کار رفته‌است. این واژه گرچه در احادیث و متون اخلاقی بار معنایی منفی یافته، امّا در قرآن یک بار در معنای اصطلاحی و چهار بار در همان معنای لغوی به‌کار رفته است. خداوند می‌فرماید: و آن‌ها را حریص‌ترین مردم -حتی حریص‌تر از مشرکان- بر زندگی (این دنیا و اندوختن ثروت) خواهی یافت (تا آن‌جا) که هر یک از آن‌ها آرزو دارد هزار سال عمر به او داده شود! در حالی که این عمر طولانی، او را از کیفر (الهی) باز نخواهد داشت و خداوند به اعمال آن‌ها بیناست.

حرص در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱

منظور از این مدخل حرص ممدوح و شدت اراده و تلاش رسول گرامی‌اسلام برای گرویدن به دین و توحید است که در آیات قرآن با واژه حرص، اسف، حزن و حسرت خوردن مطرح شده است و گرنه ساحت مقدس پیامبر از حرص مذموم، مبرا است.

1. ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾
2. ﴿وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾
3. ﴿إِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾
4. ﴿فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾
5. ﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا﴾
6. ﴿لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾
7. ﴿مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾
8. ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. حرص و شدت اراده پیامبر برای ایمان و هدایت مردم: ﴿حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ﴾
2. با همه حرص و شدت اراده و تلاش پیامبر بسیاری از مردم ایمان نمی‌آورند: ﴿وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾
3. با توجه به خلقت انسان توسط خداوند و تفاوت‌های در استعدادها همه مردم پیام هدایت، را یکنواخت، دریافت نمی‌کنند. و بعضی هم اصلا دریافت نمی‌کنند و بر همین اساس هرچند پیامبر حرص ولع برای هدایت انسان‌ها داشته باشد بسیاری ایمان نمی‌آورند و هدایت آنها به دست خداوند است: ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾.

دنیاخواهی بیش از اندازه

حِرص از ریشه «ح ـ ر ـ ص» در لغت به معنای زیاده‌روی در رغبت و خواستن یا طلب چیزی با تمام تلاش برای رسیدن به آن است. به گفته برخی معنای اصلی حرص، رغبت شدید همراه فعالیت و عمل است و کوشش بسیار و اراده از لوازم این معناست. در زبان فارسی واژه «آز» از نظر مفهومی معادل حرص است و هر دو در فارسی به کار می‌روند. حرص به معنای واژگانی، بسته به متعلق آن پسندیده یا ناپسند است. حرص ممدوح اقسامی دارد؛ مانند حرص بر هدایت انسان‌ها که در آیاتی از قرآن درباره پیامبر اکرم(ص) آمده است و گویای رأفت و رحمت آن حضرت است، حرص بر کسب درجات معنوی و آخرتی، چنان‌که آیه ۲۶ مطفّفین مؤمنان را به رقابت در بهره‌مندی از نعمت‌های بهشتی ترغیب می‌کند و امام باقر(ع) نیز برترین قسم حرص را رقابت در درجات معنوی دانسته است و حرص بر طلب دانش و فهم دین، چنان‌که خدای والا پیامبر اکرم(ص) را به دعا برای فزون شدن دانش فرمان می‌دهد: ﴿فَتَعَـٰلَى ٱللَّهُ ٱلْمَلِكُ ٱلْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِٱلْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَىٰٓ إِلَيْكَ وَحْيُهُۥ وَقُل رَّبِّ زِدْنِى عِلْمًۭا﴾؛ نیز موسی(ع) به شاگردی خضر(ع) می‌رود تا از او دانش بیاموزد: ﴿قَالَ لَهُۥ مُوسَىٰ هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَىٰٓ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًۭا﴾حرص ناپسند نیز گونه‌های مختلفی دارد؛ مانند حرص بر زندگی دنیا و درازی عمر، حرص بر مال‌اندوزی، حرص بر شهوترانی جنسی و حرص بر خوردن و آشامیدن. گرچه حرص از نظر لغوی، ممدوح یا مذموم است و در قرآن نیز به هر دو معنا به کار رفته‌است، پس از عصر نزول، به تدریج این واژه معنای اصطلاحی یافته و به حرص ناپسند منحصر شده‌است؛ تا آنجا که در کتاب‌های اخلاق، بیشتر حرص به معنای دنیاخواهی بیش از اندازه به ویژه زیاده‌روی در طلب مال به کار رفته است.

مشتقات واژه حرص در قرآن کریم ۵ بار به کار رفته‌اند که تنها یک مورد آن درباره حرص ناپسند است (حرص بر زندگی دنیا) و معنای اصطلاحی حرص را می‌توان از واژه‌های دیگری دریافت؛ مانند هلع، شُحّ و آیاتی که از مالدوستی بیش از اندازه و سرگرم شدن به آرزو (اَمَل). نکوهش کرده‌اند.

پیوندهای معنایی حرص

مفهوم حرص به مفهوم برخی واژه‌های دیگر نزدیک است، هر چند میان آنها تفاوت‌هایی نیز هست:

1. طمع: را به امید قوی در دل نسبت به چیزی و کشش نفس به سوی چیزی به سبب گرایش به آن معنا کرده و در مقابل «یأس» دانسته‌اند. برخی واژه‌شناسان طمع را مرادف حرص و بعضی حرص را شدیدترین انواع طمع به شمار آورده و گروهی با پذیرش نزدیک بودن معنای این دو واژه، درباره تفاوت میان آنها گفته‌اند: طمع در بیشتر موارد به امر قریب‌الحصول تعلق می‌گیرد. برخی علمای اخلاق نیز متعلق طمع را اموال دیگران و متعلق حرص را مطلق اموال دانسته‌اند. با دقت در استعمالات این دو کلمه می‌توان گفت که در هر دو، مفهوم رغبت و میل نهفته است و در واژه حرص مفهوم کوشش نیز هست؛ برخلاف مفهوم طمع که بیشتر امری قلبی است، پس طمع مقدمه و زمینه‌ای برای پیدایی حرص است، چنان که امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: اگر طمع در دل انسان به هیجان آید، حرص او را هلاک می‌کند. می‌توان گفت حرص اظهار طمعی است که در نفس پنهان است.
2. شح: در اصل به معنای منع است. سپس مفهوم حرص نیز به آن پیوست شده، در نتیجه شح به معنای بخل همراه حرص به کار رفته‌است، بنابراین برخلاف نظر برخی واژه‌پژوهان شح مرادف بخل نیست، بلکه اخص از آن است.
3. هلع: بسیاری از مفسران، هلع را به معنای شدت حرص و جزع دانسته‌اند؛ اما از آنجا که عرب به شتر تند رو و چالاک «ناقة هلواع» می‌گوید و با دقت در کاربرد قرآنی هلوع شاید بتوان گفت که هلع به معنای سبکسری و ناسنجیده و شتابزده عمل‌کردن است که بارزترین لوازم آن، بخل، حرص و بی‌صبری هنگام سختی‌هاست.
4. بخل: بخل در لغت، خودداری از اعطای زاید بر نیاز انسان به سائل است و در شرع، عدم پرداخت حقوق واجب مالی و چون متعلق حرص گردآوری مال است، از نظر رتبه وقوع، بخل پس از حرص است و نخست انسان آزمندانه به انباشتن مال می‌پردازد و سپس از بذل آن در راه حق بخل می‌ورزد.

ریشه‌ها و عوامل حرص

حرص دارای ریشه‌ها و عوامل گوناگون طبیعی و اکتسابی است:

سرشت آدمی

آیات چندی شاهد یا مؤید سرشتی بودن حرص در انسان‌اند. در این میان، آیه ﴿إِنَّ ٱلْإِنسَـٰنَ خُلِقَ هَلُوعًا﴾ که در آن به آفرینش هلع و حرص در انسان اشاره شده، محور بحث بسیاری از مفسران در این موضوع قرار گرفته است و به تبیین معنای آیه و پیوند آن با موضوع جبر و اختیار و احسن بودن نظام آفرینش پرداخته‌اند.

برخی سرشتی بودن هلع را نپذیرفته و آیه یادشده را استعاره از این معنا دانسته‌اند که انسان به سبب برگزیدن اختیاری جزع و منع از خیر، گویا بر آن سرشته شده است و بعضی برای هلع دو معنا یاد کرده‌اند:

1. حالت نفسانی که در این صورت هلع آفریده الهی است، بی‌اینکه اراده انسان در آن دخالتی داشته باشد.
2. افعالی که بر آن حالت نفسانی دلالت می‌کنند که انسان در این افعال اختیار دارد.

برخی سرشتی بودن حرص را پذیرفته و غایت آن را آزمایش الهی می‌دانند که بی‌مقاومت نفس در برابر بدی تحقق نمی‌یابد. گروهی دیگر در توضیح آن گفته‌اند: حرص که از شاخه‌های حب ذات است، نه تنها به خودی خود ناپسند نیست، تنها ابزار نیل انسان به سعادت و کمال است، چون سبب حرکت او به سوی چیزهایی می‌شود که خیر خود را در آن می‌بیند و مذموم شدن حرص از سوء تدبیر انسان در به‌کارگیری آن سرچشمه می‌گیرد، درنتیجه اگر حرص شدید انسان بر خیر جایگزین حرص شدید بر خیر واقعی و مسابقه برای رسیدن به آمرزش الهی بدل شود، از این نعمت الهی بهره‌گیری شده‌است و چنانچه در مسیر پشت‌کردن به دین و مال‌اندوزی و نگهداری آن به کار رود، نعمت خدا به نقمت بدل می‌شود، بنابراین نکوهش حرص در آیه ۱۹ معارج با نسبت‌دادن آن به آفرینش الهی که بهترین آفرینش‌هاست منافاتی ندارد؛ زیرا آنچه سزاوار مذمت است به آفرینش الهی باز نمی‌گردد بلکه بر اثر سوء تدبیر انسان است. افزون بر وجود اصل حرص در نهاد انسان، بی‌پایانی حرص نیز امری سرشتی است؛ زیرا انسان ذاتا به دنبال کمال مطلق است و تا به آن نرسد آرام نمی‌گیرد، بنابراین همان‌گونه که برای مراتب کمال پایانی نیست، برای درجات حرص نیز پایانی نیست. با انحراف حرص از مسیر مستقیم، باز هم حرص پایانی نداشته و انسان هرگز از طلب اموال و مواهب زندگی خسته نمی‌شود و با گذشت زمان، حرص درون او بیشتر ریشه می‌دواند، چنان‌که پیامبر(ص) فرمود: فرزند آدم پیر می‌شود و حرص بر مال و بر عمر در او جوان می‌شوند.

گرایش به جاودانگی

گرایش به جاودانگی در نهاد همگان هست، چنان‌که شیطانْ آدم(ع) را با وعده خلود و پادشاهی جاودانه وسوسه کرد: ﴿فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ ٱلشَّيْطَـٰنُ قَالَ يَـٰٓـَٔادَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَىٰ شَجَرَةِ ٱلْخُلْدِ وَمُلْكٍۢ لَّا يَبْلَىٰ﴾ میل به جاودانگی ابزار رسیدن به کمال است؛ اگر نادرست تدبیر شود، انسان به گمان اینکه ثروت به او زندگی جاودانه می‌بخشد بر مال‌اندوزی حرص خواهد ورزید: ﴿يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُۥٓ أَخْلَدَهُۥ﴾، در حالی که جهان طبیعت فناپذیر است و جاودانگی در سرای آخرت خواهد بود.

شرک و ضعف ایمان

از دیدگاه قرآن کریم، یهود و مشرکان حریص‌ترین مردم بر زندگی دنیا هستند: ﴿وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ ٱلنَّاسِ عَلَىٰ حَيَوٰةٍۢ وَمِنَ ٱلَّذِينَ أَشْرَكُوا۟ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍۢ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِۦ مِنَ ٱلْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ وَٱللَّهُ بَصِيرٌۢ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾ از مطلق آوردن «الَّذینَ اَشرَکوا» می‌توان برداشت کرد که خود شرک علتی برای پیدایی حرص است؛ زیرا پشت‌کردن به امور معنوی که در رأس آن ایمان به خدای یگانه و پرستش اوست، به شکل طبیعی روآوردن به دنیاپرستی و مادیگرایی را در پی خواهد داشت، چنان‌که آتش جهنم کسانی را فرا می‌خواند که از دعوت الهی روی گردانند و به گردآوردن و نگهداری اموال بپردازند: ﴿تَدْعُوا۟ مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّىٰ * وَجَمَعَ فَأَوْعَىٰٓ﴾ از ترتیب موجود در آیه می‌توان دریافت که روگردانان از دعوت الهی به حرص بر دنیا و مال‌اندوزی رومی‌آورند.

سستی ایمان نیز همچون بی‌ایمانی خاستگاه حرص است. نداشتن ایمان راسخ به وعده‌های الهی و روزی رسان بودن او سبب نگرانی از آینده، در نتیجه آزمندی براندوختن اموال می‌شود. امیر مؤمنان(ع) منشأ حرص را بدگمانی به خدا دانسته است.

وسوسه‌های شیطانی

شیطان با زینت‌دادن حرص بر دنیا و زشت جلوه‌دادن امر آخرت و با ایجاد خوف وهمی از فقر: ﴿ٱلشَّيْطَـٰنُ يَعِدُكُمُ ٱلْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِٱلْفَحْشَآءِ وَٱللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةًۭ مِّنْهُ وَفَضْلًۭا وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌۭ﴾انسان را به حرص، بخل و روی‌آوردن به دنیا فرا می‌خواند، در حالی که خود به مؤمنان آمرزش و فضل خود را وعده می‌دهد و آنان را به انفاق در راه خود دعوت می‌کند. برخی مفسران با بهره‌گیری از آیاتی مانند ۱۱۹ نساء می‌گوید: مهم‌ترین ابزار اغوای شیطان افکندن امانی (آرزوها و خیالپردازی‌های باطل) در دل انسان است و حرص و امل، زاده امانی‌اند.

تنافس دنیایی

وجود روحیه برتری‌طلبی، فخرفروشی و رقابت در انسان از داعیه‌های حرص است. قرآن کریم از سویی اصل وجود این خصلت را که برخاسته از حب‌ذات است در انسان می‌پذیرد، چنان که در تعریف زندگی دنیا، بخشی از آن را تفاخر و تکاثر در اموال و فرزندان می‌داند و از سوی دیگر با جهت‌دهی صحیح به آن، رقابت بر سر نعمت‌های ناپایدار دنیایی را به سوی رقابت بر نعمت‌های برتر و پایدار آخرتی سوق می‌دهد.

پیامدهای حرص

حرص دارای پیامدهای بسیار ناگواری است که مانع رسیدن انسان به کمال و آرامش می‌شوند:

ریشه بسیاری از گناهان

حرص اگر شدت یابد، انسان را به معصیت الهی و آزار دیگران وا می‌دارد. بسیاری از گناهانی را که قرآن کریم برای یهود برمی‌شمارد، مانند تحریف دین، رباخواری و خوردن مال مردم در حرص آنان ریشه داشتند. تعبیر ﴿أَكَّـٰلُونَ لِلسُّحْتِ﴾ درباره یهود که در آن با صیغه مبالغه به حرامخواری بسیار آنها اشاره شده است نیز تأکید شدیدی بر حرص و حرامخواری آنان است؛ حتی برخی مفسران با سازگارکردن آیاتی نتیجه گرفته‌اند که دشمنی شدید یهود با اهل ایمان از حرص آنان سرچشمه می‌گیرد. حسدورزی نیز گاه زاییده حرص است. قرآن کریم انصار را چنین می‌ستاید که آنان به آنچه پیامبر(ص) به مهاجران بخشید نیاز (و مسلّم‌تر حسادت) در دل حس نمی‌کنند و ریشه این خصلت نیک آنان را در دور بودنشان از شر حرص و بخل (شح) می‌داند: ﴿وَٱلَّذِينَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَٱلْإِيمَـٰنَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةًۭ مِّمَّآ أُوتُوا۟ وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌۭ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾ در روایات اهل‌بیت(ع) سه صفت کبر، حرص و حسد ریشه دیگر گناهان نامیده شده‌اند. چیرگی حرص بر دل انسان او را از همه انواع خیر مانند انفاق، احسان، یاری مردم، امر به معروف، نهی از منکر و ارشاد دیگران باز می‌دارد. قرآن کریم یکی از موانع آشتی در اختلافات خانوادگی میان همسران را حضور حرص و بخل (شُح) در نفوس می‌داند که سبب گذشت نکردن از حقوق خود برای پایان بخشیدن به اختلافات می‌شود: ﴿وَإِنِ ٱمْرَأَةٌ خَافَتْ مِنۢ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًۭا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًۭا وَٱلصُّلْحُ خَيْرٌۭ وَأُحْضِرَتِ ٱلْأَنفُسُ ٱلشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُوا۟ وَتَتَّقُوا۟ فَإِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًۭا﴾.

تنگی زندگی و محرومیت

چیره‌شدن حرص بر دل سبب تنگ‌شدن عرصه زندگی بر انسان می‌شود؛ حتی با داشتن روزی فراوان باز هم حرص بر مال‌اندوزی بیشتر و زیاده‌خواهی، آسایش را از او می‌گیرد؛ همچنین حرص و ترس از کم‌شدن مال، مانع انفاق آدمی می‌شود و این کار او هرچند به هدف زیاده‌خواهی انجام می‌گیرد، مانع افزایش و گسترش نعمت وی می‌شود، چون خدای متعالی برکت و وسعت رزق را در انفاق نهاده است.

هبوط حضرت آدم(ع) از بهشتِ بی‌رنج به دنیای پرمشقت محرومیتی بر اثر حرص او بود.

خدای والا به سبب گناهان یهود از جمله رباخواری و رشوه‌گیری برخاسته از حرصشان، برخی غذاهای پاکیزه مانند هر حیوان چنگالدار و دنبه گاو و گوسفند را بر آنان حرام کرد؛ همچنین حرص یهودیان بر غذاهای گوناگون زمینی و ترک قناعت بر روزی آسمانی به محرومیت آنان از روزی آسمانی و گرفتارشدن به خشم الهی و ذلت و بدبختی انجامید. در روایات نیز حرص مایه سلب آسایش و اظهار آن، زاینده فقر و ترک آن افزاینده روزی و آزادشده از اسارت آن بی‌نیازترین مردم دانسته شده است.

عذاب آخرتی

حرص بر دنیا، رویگردانی از آخرت، در نتیجه عذاب آخرتی را در پی‌دارد. قرآن کریم پس از قبیح شمردن شیوه یهودیان در آزمندی، همه زراندوزانشان را که از اخراج حقوق مالی‌شان سرباز می‌زنند، به عذاب دردناک تهدید می‌کند: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِنَّ كَثِيرًۭا مِّنَ ٱلْأَحْبَارِ وَٱلرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَٰلَ ٱلنَّاسِ بِٱلْبَـٰطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ وَٱلَّذِينَ يَكْنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍۢ﴾ حال کسانی که مال خود را به باطل نگه می‌دارند در قیامت چنان خواهد بود، پس کسی که (از روی حرص و آز) در گرفتن مال دیگری به باطل و تزویر و مکر می‌کوشد، وضعیت بدتری خواهد داشت. به عذاب آخرتی یهودیان حریص، در آیه ﴿وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ ٱلنَّاسِ عَلَىٰ حَيَوٰةٍۢ وَمِنَ ٱلَّذِينَ أَشْرَكُوا۟ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍۢ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِۦ مِنَ ٱلْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ وَٱللَّهُ بَصِيرٌۢ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾ اشاره شده است.

درمان حرص

از آیات قرآن می‌توان راه‌های ذیل را برای درمان حرص و آراسته شدن به قناعت به دست آورد:

نماز و تکالیف شرعی

قرآن کریم پس از آنکه در سیاق ذم، انسان را مخلوقی حریص (هلوع) می‌داند، نمازگزاران را از این عموم استثنا می‌کند که بیانگر تأثیر فراوان نماز در دفع حرص است: ﴿إِنَّ الإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا * إِلاَّ الْمُصَلِّينَ﴾ و سپس این اوصاف را برای نمازگزاران برمی شمارد: مداومت بر نماز، قراردادن حق معیّنی برای سائل و محروم در اموالشان، تصدیق روز قیامت، ترس از عذاب الهی، پاکدامنی، رعایت امانت‌ها و عهدها، قیام به شهادت‌ها و محافظت بر نماز. تقدیم نماز بر دیگر اعمال از این روست که نماز اثری بارز در دفع رذیلت حرص دارد، چنان‌که نماز بازدارنده انسان از فحشا و منکر است...

چشمداشت به نعمت‌های برتر الهی

قرآن کریم با ترغیب مؤمنان به نعمت‌های برتر الهی، آنان را از حرص بر نعمت‌های پست دنیایی باز می‌دارد؛ پس از اشاره به نعمت عظیم قرآن، به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: به آنچه گروه‌هایی را از آن بهره‌مند کرده‌ایم چشم مدوز: ﴿وَلَقَدْ ءَاتَيْنَـٰكَ سَبْعًۭا مِّنَ ٱلْمَثَانِى وَٱلْقُرْءَانَ ٱلْعَظِيمَ * لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَىٰ مَا مَتَّعْنَا بِهِۦٓ أَزْوَٰجًۭا مِّنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَٱخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ برخی در تفسیر آیه گفته‌اند: نگاهت را از نعمت‌های ظاهری و باطنی که خدا به تو داده است، فراتر مبر و به نعمت‌های پست دنیایی چشم مدوز. به مؤمنان نیز سفارش می‌کند که به جای شاد بودن به اندوخته‌های خود، به فضل و رحمت خدا شادمان باشند: ﴿قُلْ بِفَضْلِ ٱللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِۦ فَبِذَٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا۟ هُوَ خَيْرٌۭ مِّمَّا يَجْمَعُونَ﴾ و روزی پروردگار را بهتر و پایدارتر می‌خواند: ﴿وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌۭ وَأَبْقَىٰ﴾.

توحید و توکل

این اعتقاد که خدا ضامن روزی همه بندگان است و روزیِ هرکس کاملاً مشخص بوده و هیچ‌کس نمی‌تواند مانع رسیدن صاحبش به آن شود، انسان را به توکل بر خدا واداشته و از افتادن در ورطه آزمندی باز خواهد داشت. قرآن کریم با حصر روزی‌دهی به خدا، مؤمنان را به انفاق تشویق و انگیزه‌های حرص را در آنان کم می‌کند و به تقواپیشگان وعده می‌دهد که جهت خروج از گرفتاری‌ها برای آنان راه گذاشته و از جایی که گمان نمی‌برند روزی‌شان را می‌رساند. البته درجه توکل هرکس با مرتبه ایمان او نسبت مستقیم دارد و مؤمنان خاص بر عموم مؤمنان این برتری را دارند که پیوسته در آرامش قلب به سر می‌برند و از عذاب حرص و اسارت طمع آزادند. پیداست که این امر جز با شناخت خدا و اعتماد بر او شدنی نیست. پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) بارها بر فضیلت اندک‌طلبی و قناعت و مقسوم بودن روزی‌ها تأکید و بیان کرده‌اند که عفت، بازدارنده روزی و حرص، جلب کننده فضل خدا نیست. اخلاق پژوهان راه‌های دیگری را نیز برای درمان رذیلت حرص پیش نهاده‌اند که بیشتر برگرفته از روایات‌اند؛ مانند یادآوری آفات دنیایی و آخرتی مال‌اندوزی، نگاه کردن به پایین‌تر از خود در نعمت‌های دنیایی، تأمل در سیره انبیاء و اولیاء و صالحان که به قناعت و صبر بر اندک آراسته بودند و اقتدا به آنان و در مقابل، تأمل در سیره کافرانی که در تنعم و انباشت مال به سر می‌بردند.

منابع

1. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
3. دلیری، کاظم، مقاله «حرص»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰