عزت نفس در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عزت نفس است. عزت نفس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عزت نفس در معارف دعا و زیارات - عزت نفس در معارف و سیره نبوی - عزت نفس در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾. همچنین می‌فرماید: ﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ ...﴾.

پیامبر (ص) می‌فرمایند: "... و بالاترین بی‌نیازی عزت نفس است، و بهترین توشه تقواست...". از امام حسن (ع) سؤال شد مردانگی چیست؟ فرمود: "حفظ دین، حفظ عزت نفس، نرم رفتاری". در جایی هم فرمودند: "عزت نفس، مترادف مناعت طبع است".

در اخلاق اسلامی، محور و آن چیزی که اخلاقی به دور آن می‌گردد یا آن نقطه‌ای از روح انسان که اسلام برای احیای اخلاق انسانی و اینکه انسان را به سوی اخلاق سوق بدهد، تأکید می‌ورزد "کرامت و عزت نفس" است.

روح دارای حب ذات است، ولی نه یک حب ذات ایستا؛ بلکه یک حب ذات پویا. به عبارت دیگر، در ذات روح، میلی به سوی تکامل وجود دارد. انسان نه تنها خودش را دوست می‌دارد، بلکه در ذاتش جوشش و میلی به سوی تکامل وجود دارد. حب کمالات از شئون حب ذات است؛ اما حب ذاتی که در حال تکامل است نه حب ذاتی که در مقطع زمانی خاصی ظاهر می‌شود. انسان چون کمالش را دوست می‌دارد اراده می‌کند که کاری را انجام دهد و این اراده در واقع تبلور همان حب ذاتی به خود و کمالات خویش است.

در یونان قدیم گروهی بوده‌اند که این‌ها را کلبیون می‌گویند. این‌ها در اخلاق، مردم را به دنائت و پستی توصیه می‌کردند. هرچه انسان خودش را بیشتر پست می‌کرد از نظر آنان اخلاقی‌تر بود... ملامتیه روششان این بود که می‌گفتند برای اینکه نفس اماره را ذلیل کنیم باید هرچه می‌توانیم خودمان را در نظرها خاکسار بکنیم؛ کسی برای ما ارزش قایل نباشد و در واقع عزت نفس را از دست بدهیم.

اصل عزت از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین اصول تربیتی است، زیرا اساس تربیت بر عزت است و اگر فرد با عزت رشد یابد و تربیت شود، به حالتی دست می‌یابد که می‌تواند پیوسته و در هر اوضاع و احوالی راست و استوار باشد. عزت، حالتی است در انسان که نمی‌گذارد مغلوب کسی گردد و شکست بخورد؛ و اصل آن از اینجا گرفته شده است که می‌گویند: "ارض عزاز"؛ یعنی زمین سفت و سخت.

حب ذات عامل درونی نیرومندی است که آدمی را به تحصیل کمال‌های خود فرا می‌خواند. یکی از شاخه‌های حب ذات این است که آدمی به شدت خواهان حفظ انسانیت خود و تفاوت داشتن با حیوان‌هاست. از آنجایی که انسان، در برابر حیات حیوانی، بر پایه‌های عقلانی استوار است و رفتار او بر گزینش عقلانی متکی است، کرامت‌خواهی انسان، او را به برگرفتن چنین روشی فرا می‌خواند. از سوی دیگر، آدمی تنها در صورتی می‌تواند در قالب‌های ارزشی و عقلانی زیست کند که از پیش، شناخت‌ها و بینش‌هایی را برای خود گرد آورده باشد، که در رأس آن‌ها خداشناسی است.

گاه بزرگی و عزت نفس، ذاتی انسان است و او را طبعاً دارای همت بلند، استواری، پایداری در برابر سختی‌ها، سعه صدر، تواضع و آزادگی می‌کند. گاهی نیز این امر اکتسابی و انسان از طریق ایجاد کمالات و سجایای نیکوی اخلاقی، به این فضیلت دست می‌یابد.

به این نکته مهم باید توجه داشت که انسان از نظر قرآن خلیفه الله: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾، امین الله و مسجود ملائکه است.

انسان تنها موجودی است که نفخه‌ای از روح الهی در وجود او هست. بهترین راه اصلاح فرد و جامعه، عزت‌بخشی و عزت‌آفرینی است و بهترین راه عزت‌آفرینی و عزت‌بخشی پیروی از خدا، رسول (ص) او و ائمه اطهار و داشتن تقوای الهی، گفتار و کردار نیک و گسستن از غیر خداست.

تمام عزت از آن خداست؛ سپس پیامبران، ائمه، اولیا و دوستان خدا، چرا که عزت آن‌ها پرتویی از عزت خدا است. بر اساس هرم "ابراهام مازلو" که یکی از روانشناسان انسان‌گراست، مناعت و عزت نفس جزء طبقه چهارم و اساسی‌ترین نیازهای انسان به شمار آمده است.

اومانیسم یا انسان‌مداری که ریشه‌ای ژرف در تاریخ تفکر بشری دارد و معتقد است انسان محور حقایق و ارزش‌هاست و همه فعالیت‌های علمی و عملی انسان بر محور خود آدمی، می‌گردد، در قرون اخیر با سر و صدای زیاد در غرب مطرح شده است؛ لکن این اصل قرن‌ها قبل در فرهنگ اسلامی تحت عنوان "عزت و کرامت انسان" مطرح بوده، با این تفاوت که انسان مدنظر اومانیسم همین حیوان ناطق مادی است ولی انسان مطرح در فرهنگ اسلامی موجودی است که دارای بعد خلیفه الله و امین الله است.

به نظر می‌رسد که قاعده زرین اخلاقی "هرچه برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز بپسند"، مبتنی بر کرامت و عزت نفس است؛ چرا که انسان از همه چیز و همه کس خود را بیشتر دوست می‌دارد و هر آنچه را که خوب است برای خود می‌پسندد، زیرا احساس کرامت می‌نماید؛ و الا اگر خود را دارای عزت و کرامت نمی‌دانست، چیزهای خوب را برای خود نمی‌خواست. همچنین است که چنانچه فرد فاسدی اموری غیر اخلاقی را که برای خود می‌پسندد آن را برای دیگران نیز بپسندد، در این صورت اخلاقی نخواهد بود، بلکه ضد اخلاقی است.

"غیرتمندی مثبت که عبارت است از سعی در محافظت آنچه نگاهبانی از آن لازم است نیز مبتنی بر اصل عزت و کرامت نفس است. به قول ملامهدی نراقی، غیرت و حمیت، نتیجه شجاعت، بزرگی و قوت نفس، و از ملکات شریف است".

خودکفایی، استقلال و عدم سلطه کافر بر مسلمان نیز ریشه در این اصل، یعنی اصل کرامت و عزت نفس دارد، چرا که انسان بزرگوار و کریم نمی‌خواهد زیر بار دیگران باشد بلکه می‌خواهد آزاد مستقل باشد.

عزت نفس در صحیفه سجادیه

در همه‌ جای صحیفه مبارکه سجادیه، نفس انسان محترم شمرده است، و تمام ابعاد تربیت اخلاقی در این مصحف شریف مبتنی بر حفظ کرامت و عزت نفس انسان است.

از آن‌جایی که صحیفه سجادیه به زبان دعا بیان شده و می‌دانیم مخاطب دعا "خداوند تبارک و تعالی" است، لذا این خود مبتنی بر کرامت و عزت نفس انسان است، چرا که فقط درگاه خدای بزرگ را شایسته تضرع و زاری دانسته است.

امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت خوار (مطیع) و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به راز و نیاز بپردازم) فروتن و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرفرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند) بی‌نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم)؛ و بر فقر و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و راز و نیازم با تو فزونی یابد)".

امام در این عبارت عزت را منحصراً از جانب خدا می‌داند و نیز آنچه که به او متصل نمی‌باشد و از ذات او سرچشمه گیرد. سپس عزت با تغییر شرایط و موقعیت از بین نمی‌رود و ثابت است پس آن عزت ثابت و پایدار از آن خداست.

امام سجاد (ع) در دعای سی و پنجم عبارت پنجم آن به ثابت و پایدار بودن عزتی که از آن خدا باشد اشاره می‌فرمایند: "پس بر محمد و آل او درود فرست؛ و به ما ثروت و دارایی (احسان و نیکی‌ات) را که فانی و نیست نمی‌گردد، ببخش؛ و ما را به عزت و بزرگی که از دست نمی‌رود (توفیق عبادت و بندگی) تأیید و کمک فرما؛ و در پادشاهی جاودان (بهشت) روانه ساز، زیرا تو یگانه یکتای همیشه‌ای که فرزند نداری و فرزند کسی نیستی و هیچ کس مانند و همتای تو نبوده است"؛ همچنین امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و نوزدهم آن می‌فرمایند: "الهی مرا از شماتت و شادی دشمنان و پیشامد غم و اندوه و ذلت و خواری (نزد مردم) و رنج و گرفتاری (در کارها) پناهم ده، مرا در آنچه (گناهانی که) بر آن از من آگاهی (به رحمتت) بپوشان (عفو فرما)؛ همانند کسی که اگر حلم و بردباری‌اش مانع نمی‌شد انتقام می‌گرفت و اگر طریق مدارا نمی‌پیمود، گناه را کیفر می‌داد".

یکی از عوامل ذلت نزد مردم، قرض گرفتن از آن‌ها و اظهار حاجت به آن‌هاست. امام سجاد (ع) در دعای پنجم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "پس بر محمد و آل او درود فرست، و ما را به قدرت و توانایی خود از (زیان) بندگانت دور ساز؛ و به بخشش خود از دیگری بی‌نیاز گردان؛ و به راهنمایی خود به راه حق ببر"؛ همچنین امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت بیست و ششم آن فقر را باعث خواری می‌داند و می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و آبرویم را به توانگری حفظ نما؛ و ارجمندی‌ام را به تنگدستی خوار مگردان که بدین جهت از روزی‌خوارانت روزی بخواهم؛ و از مردم پست عطا و بخشش طلیم، تا به ستایش آن‌که به من بخشیده گرفتار و به نکوهش آنکه نبخشیده وادار شوم، در حالی که در واقع بخشیدن و نبخشیدن (نعمت‌ها) به دست توست نه ایشان".

امام سجاد (ع) در دعای بیست و دوم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا به رنج و توانایی و بر گرفتاری شکیبایی و بر درویشی قدرت نمی‌باشد، پس روزیم را از من مگیر، و مرا به خلق خویش وامگذار، بلکه به تنهایی (بی‌واسطه) خواسته‌ام را برآور؛ و خود کارگزار من باش" البته باید توجه داشت که در نظر امام سجاد (ع) قناعت، انسان را به کفایت و بی‌نیازی می‌رساند .

کسی که به کفایت دست یابد، زندگی او با بقیه تفاوت دارد؛ زیرا زندگی در حد کفایت به معنی دارایی و ثروت هنگفت و ذخیره‌های زر و زیور نیست. بنابراین، آن کس که می‌اندیشد باید در پناه پول به آسایش برسد، پس از گذراندن سختی‌ها و رسیدن به خواسته‌هایش درمی‌یابد که آرامش، در پناه خیال تهی و نادرست او نیست و اگر هزاران برابر این را داشته باشد، ولی امنیت روحی و آرامش دل و جان نداشته باشد، هرگز سر بر بالین آسایش نخواهد گذاشت.

امام سجاد (ع) در دعای بیست و هشتم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "زیرا بسیاری از مردم را دیدم - ای خدای من - که به وسیله‌ای جز تو عزت و بزرگی طلبیدند، ولی خوار شدند؛ و از غیر تو دارایی خواستند ولی بی‌چیز شدند؛ و طلب سروری و بلندی کردند، ولی پست گردیدند". امام (ع) در این عبارت عزت را فقط، مختص خداوند می‌داند.

امام در دعای چهل و هشتم و در عبارت پانزدهم آن می‌فرمایند: "ای خدای من، اگر تو مرا بلندمرتبه گردانی پس کیست آنکه مرا پست نماید؛ و اگر مرا پست کنی پس کیست آنکه بلندم گرداند؛ و اگر مرا گرامی داری پس کیست آنکه خوارم کند؛ و اگر مرا خوار کنی پس کیست آنکه گرامی‌ام دارد؛ و اگر مرا عذاب و شکنجه نمایی پس کیست آنکه بر من رحم و مهربانی داشته باشد؛ و اگر مرا هلاک و تباه سازی پس کیست آنکه درباره بنده‌ات برای تو مانع و جلوگیر شود، یا تو را از کار او (از روی منازعه و اعتراض) پرسش نماید؟ و من دانسته‌ام که در حکم و فرمانت ستمی، و در انتقام و به کیفر رساندنت شتابی نیست؛ و جز این نیست که کسی شتاب می‌کند که از فوت شدن و وقت کار گذشتن بترسد. و ضعیف و ناتوان به ستم نیازمند است؛ و تو - ای خدای من - برتری از اینکه ستم یا شتاب کنی، برتری بزرگ (بی پایان)".

نکته قابل ذکر این است که در دعای مکارم اخلاق در یک جا امام سجاد (ع) از عزتی به نام "عزت ظاهری" یاد می‌کند که با عزت ممدوح قدری متفاوت به نظر می‌رسد، چرا که امام (ع) در مقابل آن از خداوند شکسته نفسی و فروتنی می‌خواهد.

امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آنکه پیش نَفسم مانند آن پست نمایی؛ و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری"؛ این عزت ظاهری با عزتی که امام (ع) در جاهای دیگر از خداوند می‌خواهد متفاوت است، چرا که عزت باطنی با روح شخص عزیز آمیخته می‌شود و در اعماق وجودش جای می‌گیرد، ولی عزت ظاهری، احترامی است که مردم نسبت به شخص عزیز معمول می‌دارند و او را تکریم می‌کنند.

همچنین با توجه به تعریفی که راغب اصفهانی در "المفردات" از عزت ارائه می‌دهد، می‌نویسد: "عزت، حالتی در انسان است که مانع از آن می‌شود که بر او غلبه شود".

شخصی که عزت روحی دارد آنقدر نیرومند و قوی است که در مقابل هوی و خواهش‌های نفسانی، شخصیت بزرگ خود را از دست نمی‌دهد و به پستی و زبونی نمی‌گراید؛ اما عزت ظاهری با پستی وزبونی روح منافات ندارد.

آقای محمد تقی فلسفی می‌نویسد: در عزت باطنی افراد با ایمان مکلفند از پی آن بروند و خویشتن را عزیزالنفس به بار آورند، اما در عزت ظاهری لازم نیست که شخص دارای عزت، دارای رفعت و کرامت نفس باشد، ممکن است کسی از نظر جهتی مورد عزت مردم واقع شود و عملاً او را تکریم نماید اما از نظر روحی زبون و فرومایه باشد.

نکته دیگر اینکه عزت به معنای تکبر نیست و به همین دلیل است که امام (ع) پس از طلب عزت، از خداوند درخواست می‌کند که دچار کبر نشود. آن حضرت در دعای بیستم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و بی‌نیازم کن از کاری که کوشیدن به آن مرا (از عبادت و بندگی‌ات) بازمی‌دارد (تا توجه من جز تو نباشد) و وادار مرا به آنچه (انجام اوامر و ترک نواهی) که فردا (روز رستاخیز) از آن سؤال و بازپرسی می‌نمایی و روزهای مرا در آنچه (عبادت و پرستش) که برای آنم آفریده‌ای صرف نما و مرا(از دیگران) بی‌نیاز فرما و روزیت را بر من گشایش ده، و به نگاه کردن (چشم به راه بودن) گرفتارم مفرما، و عزیز و گرامی و به کبر و سربلندی (افراط در عزت) دچارم مکن؛ و مرا برای (بندگی) خود رام ساز و عبادتم ر به عجب و خودپسندی (از درجه قبول) تباه مگردان و خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز (توانگرم گردان تا به ایشان احسان نمایم) و آن را به منت نهادن باطل مفرما و خوهای پسندیده را به من ببخش (استعداد قبول آن را به من عطا فرما) و (چنان‌که آن‌ها را دارا شدم) مرا از به خود نازیدن نگاه‌دار".

امام سجاد (ع) در دعای سی و پنجم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "و مرا نگهدار از اینکه به فقیری، گمان فرومایگی برم و به صاحب ثروتی، گمان فضل و شرف، زیرا شریف و بزرگوار کسی است که طاعت و پیروی تو او را شریف گردانیده؛ و عزیز و گرامی کسی است که عبادت و بندگی‌ات او را عزیز نموده است"؛ امام (ع) در این عبارت عزت آدمی را در اطاعت و بندگی خدا می‌داند.

امام سجاد (ع) در دعای بیست و پنجم و در عبارت یازدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در زمره کسانی قرار ده که به پناه بردن بر تو خو گرفته، و در سودای با تو سود برد؛ و به عزت و توانایی تو پناه آورد؛ که از فضل و بخشش بسیار تو روزی حلال برایشان فراخ گشت؛ و به وسیله تو ذلت و خواری به عزت و بزرگواری رسید؛ و از ظلم و ستم به عدل و داد تو پناه جسته؛ و به رحمت و مهربانی‌ات از بلا و گرفتاری بهبودی یافته؛ و به بی‌نیازیت از فقر و بی‌چیزی توانگر گشته و به ترس از تو از گناهان و لغزش‌ها و نادرستی‌ها نگاهداشته شده؛ و به پیروی از تو به نیکی و راه راست و درست توفیق یافته؛ و به قدرت تو میان ایشان و گناهان حایل و مانعی درآمده؛ و هر نافرمانی تو را رها کرده؛ و در جوار و همسایگی تو آرمیده‌اند. (از هر آفت و بلایی رهایی یافته‌اند)".

امام (ع) در دعای بیست و سوم و در عبارت هشتم آن می‌فرمایند: "و سدی (حایلی) برابرش قرار ده تا چشمش را از (دیدن) من کور و گوشش را از شنیدن صدای من کر سازی؛ و دلش را هنگام یاد من قفل زنی (مانع شوی که به یاد من آید) و زبانش را (از گفت‌وگوی) درباره من لال گردانی؛ و سرش را بکوبی (او را پست نمایی) و ارجمندی‌اش را خوار کنی، و بزرگی‌اش را در هم شکنی؛ و بر گردنش طوق خواری بیاویزی؛ و سرفرازی‌اش را بر هم زنی، و مرا از همه زیان و بدی و طعنه (زشتی گفتن) و غیبت (پشت سر سخن بیان کردن) و عیب‌جویی و رشک بردن و دشمنی و بندها و دام‌ها و پیادگان و سواران (یاران و همراهان و پیروان) او ایمن فرما، زیرا تو (به هر چیز) غالب و قادری(کسی تو را جلوگیری نمی‌تواند؛ و چیزی تو را ناتوان نمی‌نماید)". امام (ع) در این عبارت نیز خدا را عامل خواری و درهم شکستن انسان‌های بد می‌شناسد.

امام سجاد (ع) در دعای چهل و نهم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "پس (در چنین احوالی) - ای خدای من - تو را خواندم، در حالی که فریادرسی و یاری کردنت را می‌طلبیدم؛ و به زودی اجابت و روا ساختن تو اعتماد داشتم؛ و می‌دانستم کسی که در سایه رحمت تو جا گرفت شکست نمی‌خورد؛ و کسی که به پناهگاه انتقام تو پناهنده شد (از کسی) نمی‌ترسد، پس تو مرا به توانایی‌ات از سختی او بازداشتی"؛ امام (ع) در این عبارت به شکست نخوردن کسی که در سایه مناعت و عزت الهی قرار گرفته، اشاره فرموده است.

منابع

1. احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه