قم در معارف مهدویت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قم است. قم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قم در معارف مهدویت - قم در معارف و سیره رضوی - قم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
قم شهری معروف در ناحیه مرکزی ایران است. این شهر از دیرباز وجود داشته است و پس از ظهور اسلام و امامت ائمه هدی (ع) پناهگاه دوستان و شیعیان اهل بیت (ع) بوده است. در روایات زیادی از این شهر به نیکی یاد شده است و دستور داده شده است که در زمان فتنه و بلا به این شهر پناهنده شوند. مهمترین ویژگی این شهر که شرافت قم در حقیقت بدان بستگی دارد، فرزند حضرت موسی بن جعفر (ع) است؛ حضرت فاطمه معصومه(س) که با هجرت ایشان و سپس قبر مطهر آن مخدره در قم شرافت‌بخش این سرزمین است. در روایتی امام صادق (ع) فرمود: شیعیان ما جملگی به واسطه شفاعت حضرت معصومه (ع) به بهشت خواهند رفت![۱].[۲]
قم در طول تاریخ شیعه، همواره از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. از آن‌جا که در همان اوایل سلطه عربها بر این شهر، دوستان و محبان اهل بیت (ع) بدانجا مهاجرت کردند، سنگ نخستین اعتقاد مردمان آن، شیعی نهاده شد. این شهر رفته رفته یکی از پایگاههای شناخته شده ترویج فرهنگ شیعی در تاریخ ثبت شده است. به دنبال آن، با تأسیس حلقهها و مراکز علمی، این شهر در جایگاه مرکز بسیار مهم نشر فرهنگ اهل بیت (ع) ایفای نقش کرده است؛ چنان‌که امروزه به عنوان پایتخت جهان تشیع، دانش و معارف از آن به تمام جهان نورافشانی می‌کند که مراجع و دانشمندان بزرگ جهان اسلام، از اینجا فیوضات وجودی خویش را به مشتاقان در سراسر گیتی ارائه می‌دهند.
ظاهر برخی روایات این است که امامان (ع) به شهر قم، عنایت ویژهای داشته و مفهومی را برتر و وسیعتر از یک شهر و توابع آن، به این شهر بخشیدهاند. در روایتی آمده است عدهای از بزرگان ری به حضور امام صادق (ع) رسیدند و عرض کردند: "ما از اهل ری هستیم که خدمت رسیدهایم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. آنان عرض کردند: ما اهل ری هستیم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. باز عرض کردند: ما اهل ری هستیم. حضرت فرمود: خوش آمدند برادران قمی ما. دوباره عرض کردند: ما اهالی ری هستیم. امام نیز کلام اوّل خود را تکرار کرد. آنان گفته خود را چند بار یادآور شدند و امام نیز مانند اوّل آنان را پاسخ داد و چنین فرمود: خداوند سبحانه و تعالی دارای حرمی است که مکه است و پیامبر (ص) دارای حرمی است و آن مدینه منوره است و امیر المؤمنین (ع) حرمی دارد که کوفه است. ما اهل بیت (ع) نیز دارای حرمی هستیم که آن، شهر قم است. به زودی بانویی از سلاله من به نام فاطمه (س) در این شهر دفن خواهد شد. کسی که او را در قم زیارت کند، اهل بهشت است"[۳]، راوی گفت: این سخن را امام صادق (ع) زمانی فرمود که هنوز حضرت کاظم (ع) متولد نشده بود[۴].
صفوان می‌گوید: روزی نزد ابا الحسن ـ امام کاظم (ع) ـ بودم و سخن از مردم قم و علاقه آنان به حضرت مهدی (ع) به میان آمد. امام هفتم (ع) فرمودند: خداوند آنان را رحمت کند و از آنان خشنود باشد. آنگاه ادامه داد: بهشت هشت در دارد که یکی از آن‌ها برای مردم قم است. در میان شهرها و کشورها، آنان نیکان و نخبگان شیعیان ما هستند. خداوند ولایت و دوستی ما را با طینت و سرشت آنان آمیخته است[۵].
در روایات، قم مرکز نشر فرهنگ اسلامی نیز معرفی شده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: به زودی شهر کوفه از مؤمنان تهی می‌گردد و علم و دانش از آن‌جا رخت برمی‌بندد و چون ماری که در گوشه‌ای چنبره زده است، محدود می‌گردد و از شهری که آن را قم می‌نامند، ظهور می‌کند و آن‌جا پایگاه علم و فضیلت و معدن دانش و کمال می‌گردد[۶]. امام صادق (ع) در روایت دیگری می‌فرمایند: بر فراز قم فرشته‌ای است که دو بال خود را بر آن به حرکت درمی‌آورد و هیچ ستمگری به آن قصد سوئی نمی‌کند، مگر آن‌که خداوند او را همانند نمک در آب ذوب می‌کند. حضرت آنگاه به عیسی بن عبدالله قمی اشاره کرد و فرمود: درود خداوند بر قم! پروردگار جهان، سرزمین‌شان را از باران سیراب و برکاتش را بر آنان نازل می‌گرداند و گناهانشان را به حسنات مبدل می‌سازد. آنان اهل رکوع، سجود، قیام و قعودند؛ چنان‌که آنان فقیه، دانشمند و اهل درک و فهم هستند. آنان اهل درایت و روایت و بینش عبادت‌کنندگان نیکی هستند[۷].
در قدیم، شهر قم به واسطه وجود محدثان بسیار و موثق، مرکز نقل و حفظ احادیث اهل بیت (ع) بود و از این حیث جایگاه والایی داشت به‌طوری که حتی سایر مراکز تشیع به محدثان قمی اعتباری خاص می‌بخشیدند و چنان‌چه یکی از محدثان قم به شهر آن‌ها وارد می‌شد، مورد توجه اهل علم و حدیث واقع می‌گردید. مثلا زمانی که عبدالله بن جعفر حمیری که از اصحاب امام عسکری (ع) بود، در سال ۲۹۲ ق. به کوفه وارد شد، چون خبر به گوش مردم رسید همگی بر گرد او جمع شدند و به استماع حدیث از وی پرداختند. در واقع این امر ناشی از این بود که قمی‌ها دارای اعتقادات سالم و به دور از انحرافات افراطی و تفریطی بودند. از نظر پای‌بندی به تشیع دوازده‌امامی، قم دارای موقعیت ممتاز و برتری نسبت به کوفه بود، در واقع کوفه و بغداد مرکز گرایش‌های فرقه‌ای و اندیشه‌های افراطی و غالی بود، در حالی که در قم از هیچ‌یک از فرق شیعه چون زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه اثری نبود.
مادلونگ، اسلام‌شناس آلمانی در این‌باره نوشته است: شیعیان قم در وفاداری به امامت دوازده‌امامی باقی ماندند و هیچ‌گونه انشقاق فطحی یا واقفی در میان تعداد بی‌شمار محدثان امامی این شهر یاد نشده است [۸].
خاندان برقی از خاندان‌های علمی بزرگ در قم بودند. چهره شاخصاین خاندان، "احمد بن محمد بن خالد برقی" است. وی در اوایل عصر غیبت می‌زیست و تصانیف بسیاری داشت. شیخ طوسی در "فهرست" خود نزدیک به صد کتاب از وی نام می‌برد. ابن قولویه، جعفر بن محمد (متوفای ۳۶۲ ق) نیز از دانشمندان و محدثان این عصر بود. او کتاب‌های فقهی به تعداد ابواب فقه داشت. از کتاب‌های ارزنده وی "جامع الزیارات" است که با نام "کامل الزیارات" چاپ شده است. از دیگر عالمان بزرگ قم در این عصر می‌توان از: "محمد بن حسن بن فروخ الصفار، (متوفای ۲۹۰ ق) صاحب "بصائر الدرجات"، "محمد بن حسن بن ولید" و "[[عبدالله بن جعفر حمیری قمی]]" نام برد[۹].[۱۰]
قم و مهدویت
شهر قم در آخرالزمان جایگاهی بسیار ویژه خواهد داشت، زیرا در روایات از این شهر به عنوان پناهگاه مؤمنین و مرکز تدریس و نشر علوم دینی یاد شده است.
آنچه این شهر را در فرهنگ "مهدویت" از برجستگی خاصی برخوردار کرده، روایاتی است که این شهر و اهالی آن را با موضوعات مربوط به حضرت مهدی (ع) پیوند زده است. در برخی از این روایات، فلسفه نامگذاری این شهر به قم، با نام حضرت مهدی (ع) "قائم به حق" مناسب است و همچنین با قیام و به پا خاستن اهل قم و اطراف آن شهر، در زمینهسازی و یاری آن حضرت، تناسب دارد.
برخی از روایاتی که درباره قم در آخرالزمان وارد شده عبارت است از:
- عفان بصری روایت کرده است: "امام صادق (ع) به من فرمود: آیا میدانی از چه رو این شهر را قم می‌نامند؟ عرض کردم: خدا و رسولش آگاهترند. فرمود: همانا قم نامگذاری شده است برای اینکه اهل قم، اطراف قائم گرد آمده و با وی قیام مینمایند و کنار او ثابت قدم مانده و او را یاری می‌کنند"[۱۱].
- امام صادق (ع) فرمودند: خداوند سبحانه و تعالی به وسیله شهر کوفه بر سایر شهرها استدلال می‌کند، همچنین به مؤمنان آن شهر بر سایر مؤمنان و به شهر قم بر سایر شهرها و به واسطه اهل قم بر جهانیان، اعم از جن و انسان. خداوند سبحانه و تعالی اهل قم را مستضعف فکری قرار نداده؛ بلکه همواره آنان را موفق و تأیید کرده است. سپس فرمود: دینداران در این شهر، در مضیقه زندگی هستند . اگر غیر این باشد، مردم به سرعت به آن‌جا روی میآورند و آن‌جا خراب می‌گردد و اهل آن، تباه می‌شوند و آنگونه که باید نمیتواند بر سایر سرزمینها حجّت باشد. زمانی که موقعیت قم بدینجا برسد، آسمان و زمین آرامش ندارد و ساکنان آن‌ها لحظهای باقی نمیمانند. بلا و گرفتاری از قم و اهل آن دفع شده است. به زودی زمانی خواهد رسید که قم و اهل آن، حجت بر مردم خواهند بود و این در زمان غیبت قائم ما و ظهور وی می‌باشد. اگر چنین نباشد، زمین، اهل خودش را فرو می‌برد. فرشتههای الهی مأمور دور کردن بلاها از این شهر و اهل آن هستند. هر ستمگری که درباره آنان اراده بد داشته باشد، خداوند سبحانه و تعالی که در هم کوبنده ستمپیشگان است، او را در هم میشکند یا به گرفتاری و مصیبت یا دشمنی، مبتلا می‌کند. خداوند متعال نام قم و اهلش را در زمان فرمانروایی ستمگران، از یاد آنان می‌برد؛ آنگونه که آن‌ها یاد خدا را فراموش کردند[۱۲].
- امیرالمؤمنین (ع) فرمود: به زودی مؤمنی در شهر کوفه یافت نخواهد شد و "علم" همانند ماری که در سوراخ بخزد، در این شهر فرو خواهد رفت، و سپس از شهر قم سر برخواهد آورد. شهر قم معدن علوم و فضایل خواهد شد و علم را چنان گسترش می‌دهند که هیچ فرد ناآگاهی در روی زمین باقی نخواهد ماند، حتی زنان و دختران پرده‌نشین نیز از دین اسلام آگاه خواهند شد. این حوادث هنگامی خواهد بود که ظهور حضرت قائم (ع) نزدیک شده باشد. خداوند این شهر و مردمان (عالم) آن را جانشینان حجت خود بر روی زمین قرار داده است و اگر چنین نبود، زمین، ساکنان خود را فرو می‌برد و حجتی باقی نمی‌ماند. علم از این شهر به سایر نقاط زمین گسترش می‌یابد و همگان به دین حق آگاهی پیدا خواهند نمود و حجتی الهی بر آنان تمام خواهد شد. آنگاه خداوند حضرت قائم (ع) را ظاهر خواهد کرد و مردم گرفتار خشم و عذاب الهی خواهند شد، زیرا اگر مردم حجت الهی را انکار کنند، قطعاً از سوی خدا مجازات می‌شوند. (از این عبارت می‌توان دریافت که علمای قم دین اسلام را در نقاط مختلف جهان به گوش مردم خواهند رساند، اما طبق شیوه همیشگی تاریخ مورد استقبال همگان قرار نمی‌گیرد و از این رو برخی آن را انکار می‌کنند و دچار عذاب‌های الهی خواهند شد)[۱۳].[۱۴]
- در حدیث دیگری امام صادق (ع) فرمود: سرزمین قم، سرزمین پاک و نیکو است. اهل قم از ما اهل بیت هستند و ما نیز با آنان خواهیم بود. هر ستمگری که اراده کند به قم گزندی برساند، به زودی به هلاکت خواهد رسید. البته این شرایط تا زمانی خواهد بود که اهل قم به برادران (دینی) خود خیانت نورزند و اگرنه خداوند نیز ظالمان را بر آنان چیره خواهد کرد. آگاه باشید که اهالی قم حضرت قائم (ع) را یاری خواهند کرد و حق ما اهل بیت را به جای خواهند آورد. سپس حضرت دست مبارک را به سوی آسمان برد و دعا نمود: بار خدایا: آنان را در فتنه‌ها محافظت نما و از هر سختی و بلا نجاتشان بخش[۱۵].
- امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) فرمود: شهر قم خانه و پناهگاه آل محمد (ع) است و جایگاه شیعیان ماست. ولی برخی از جوانان در این شهر به خاطر گناهی که پدرانشان مرتکب می‌شوند به هلاکت می‌افتند زیرا آنان بزرگان خود را استهزا می‌کنند. اما خداوند (رحمت خود را از آنان دریغ نمی‌دارد) و گزند دشمنان و بلاها را از آنان دور می‌سازد[۱۶].
- از امام صادق (ع) سؤال نمودند که در زمان فتنه به کدام سرزمین پناه ببریم؟ حضرت فرمود: به کوفه و نواحی اطراف آن و شهر قم و حومه آن، زیرا شیعیان و دوستان ما در قم به سر می‌برند و مردم از مناطق مختلف به این شهر روی‌آور خواهند شد و این شهر بسیار بزرگ و گسترده می‌شود. و در حدیثی دیگر فرمود: جایگاهی که به اندازه بستن یک اسب می‌باشد به قیمت هزار مثقال نقره خرید و فروش شود[۱۷].
- امام صادق (ع) فرمود: هرگاه گرفتار دشواری‌ها و رنج‌ها شدید، به سوی قم پناهنده شوید، زیرا قم جایگاه سادات و دوست‌داران عترت رسول خداست و مکانی است که مؤمنان در آن آسایش خواهند داشت... [۱۸].
- موسی بن جعفر (ع) فرمود: زمانی که حضرت قائم (ع) قیام نماید، قمی‌ها جمع خواهند شد و به سوی حضرت قائم (ع) خواهند شتافت و او را یاری می‌کنند و در رکابش خواهند بود؛ از این رو نام این شهر "قم" می‌باشد. (زیرا قم و قیام و قائم از یک ریشه لغوی می‌باشد)[۱۹].
- امام صادق (ع) این آیه را تلاوت کرده و فرمودند: ﴿فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُواْ خِلالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً﴾[۲۰]؛ به خدا سوگند که این افراد نیرومند اهل قم هستند و سه مرتبه این جمله را تکرار فرمودند.
- در حدیث دیگری امام موسی بن جعفر (ع) فرمودند: مردی از اهل قم قیام خواهد کرد و مردم را به سوی حق فرا می‌خواند. گروهی به یاری او برمی‌خیزند که چون پاره‌های آهن محکم و نیرومندند و با بادهای (فتنه) نلرزیده و از جای به در نروند، هرگز از نبرد سست نشوند و توکل آنان به پروردگارشان است و عاقبت نیک، فرجام پرهیزکاران خواهد بود[۲۱].
حسنی یکی از سرداران دوران غیب است که پیشاپیش قیام حضرت و اندکی قبل از ظهور به پا می‌خیزد، او سید جوانی است که از شمال ایران قیام خواهد کرد و به سوی حضرت مهدی (ع) دعوت می‌نماید. او در مسیر پیشروی خود به قم می‌رسد و با گروهی به جنگ خواهد پرداخت و مردم بسیاری کشته می‌شوند و در نهایت به شکست قمی‌ها خواهد انجامید. این حدیث با احادیث گذشته تعارضی نخواهد داشت زیرا در روایاتی که درباره اوضاع قم در آخرالزمان نقل شده است در شرایطی خاصامکان این شهر داده شده است که با فرض ایجاد چنین شرایطی، شهر قم نیز از فتنه‌ها و آشوب‌های آخرالزمان در امان نخواهد بود[۲۲].
در پاره‌ای روایات از مردم قم به یاوران مهدی (ع) نام برده شده است[۲۳]. امام صادق (ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ﴾ فرمود: آنان به خدا سوگند اهل قم، آنان به خدا سوگند اهل قم، آنان به خدا سوگند اهل قم هستند[۲۴].[۲۵]
منابع
پانویس
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۸ و ۲۱۶ و یأتی، ص۵۷۸ و ۵۸۰.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان. ص۵۰۳.
- ↑ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۷، ص۲۱۶، ح ۴۱؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۳۶۸، ح ۱۲۱۹۶
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۳۴۶ ـ ۳۴۹؛ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان. ص۵۰۳.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۷.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۳؛ سفینة البحار، ج۲، ص۴۴۵.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۸.
- ↑ نشریه موعود، شماره ۳۲، ص۷۴.
- ↑ نشریه موعود، شماره ۳۲، ص۷۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۶۷.
- ↑ «إِنَّمَا سُمِّيَ قُمَ لِأَنَ أَهْلَهُ يَجْتَمِعُونَ مَعَ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ يَقُومُونَ مَعَهُ وَ يَسْتَقِيمُونَ عَلَيْهِ وَ يَنْصُرُونَهُ»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۷، ص۲۱۶، ح ۳۸
- ↑ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۷، ص۲۱۲، ح ۲۲
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۷.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۳۴۶ ـ ۳۴۹.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۳۱.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۲۸.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۵ و ۲۲۸.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۴.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۶.
- ↑ آنگاه که زمان یکی از دو وعده ما فرا رسید، بندگان بسیار نیرومند را به سوی آنان فرستادیم که خانه به خانه دنبال آن ستمگران بگردند، و به یقین این وعده‌ای است که روی خواهد داد؛ سوره اسراء، آیه: ۵.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۶.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان. ص۵۰۳.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۶ و ۲۱۸.
- ↑ بحار الانوار، ج۶۰، ص۲۱۶.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۳۴۶ ـ ۳۴۹.