آیه اهل ذکر در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه اهل ذکر است. آیه اهل ذکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اهل ذکر در قرآن - آیه اهل ذکر در علوم قرآنی - آیه اهل ذکر در حدیث - آیه اهل ذکر در کلام اسلامی - آیه اهل ذکر در فقه اسلامی - آیه اهل ذکر در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آیه ۴۳ سوره نحل: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ و آیه ۷ سوره انبیاء: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ به آیه اهل الذکر معروف است. امام رضا (ع) پیامبر خدا (ص) و اهل بیت معصوم ایشان را مصداق اهل الذکر معرفی کرده است. ذکر حالتی در نفس است که آدمی آگاهی و معرفتی را به خاطر می‌سپارد. این واژه به معنای یادآوری نیز آمده است. یادآوری چه بسا در دل باشد (ذکر درونی و باطنی) و چه بسا به وسیله زبان. از شرف و کرامت نیز با واژه ذکر یاد شده است. آیه ذکر سوره نحل، پاسخ مشرکان قریش در انکار رسالت به وسیله بشری همانند دیگران است که قرآن آنان را به دانایان ادیان پیشین مانند یهودیان ارجاع می‌دهد. در شأن نزول آیه ذکر سوره انبیاء گفته‌اند کعب بن اشرف، مالک بن وصیف و حیی بن اخطب یهودی درباره ﴿وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ...﴾، از عمر پرسیدند: اگر دامنه یک بهشت همه آسمان‌ها و زمین را در بر گیرد پس دیگر بهشت‌ها در قیامت در کجا جای دارند؟ وی پاسخی نداشت، اما علی (ع) در پاسخ از یهودیان پرسید: وقتی شب می‌شود روز به کجا می‌رود؟ گفتند: خدا می‌داند. علی گفت: همچنین جای بهشت‌ها را نیز خدا می‌داند. پیامبر (ص) این گفته علی (ع) را تأیید کرد و آیه ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ در این باره نازل شد.

1. میان مفسران درباره پرسندگان و پاسخ‌دهندگان آیه ذکر اختلاف وجود دارد. برخی بر آن‌اند مخاطبان آیه مشرکان قریش‌اند و ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ یهودیان و نصارایند. به مشرکان سفارش شده برای اطمینان به بشر بودن پیامبران (ع) از دانایان امت‌های پیشین جویا شوند. عبدالله بن سلام و سلمان فارسی در شمار دانایان اهل کتاب شمرده شده‌اند. شماری بیشتر از مفسران قرآن گفته‌اند اهل ذکر واژه‌ای فراگیر است و همه دانایان را در بر می‌گیرد. در واقع آیه، ارشاد به اصلی عقلایی رجوع نادان به آگاه و خبره است. ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ شامل همه منابع آگاهی بخش می‌شود و پیام آیه، ضرورت آگاهی رساندن دانایان و استفاده از افراد متخصص و خبره است. پیامبر و ائمه (ع) با استشهاد به آیه بر این پیام عقلانی تأکید کرده‌اند. به گزارش امام رضا (ع)، پیامبر (ص)، مردم را تشویق کرده از عالمان و آگاهان به کتاب و سنت استفاده کنند. حضرت ثواب‌های پرارزشی برای آن یادآور شده است. به قرینه آیه‌های ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ...﴾، ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ﴾ و ﴿وَهَذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾، مراد از «ذکر» در ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ قرآن است و مصداق بارز ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ اهل قرآن و آشنایان با تفسیر و تأویل آن. در این صورت، دو پیام روشن از آیه استفاده می‌شود: اول، نیاز به سنت در فهم قرآن که به نص ﴿...وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ بیان قرآن از رسالت‌های پیامبر بوده. دوم، نیاز به مفسر قرآن و اهل الذکر پس از پیامبر.
2. عموم آیه، همه دانایان را در بر می‌گیرد، ولی در اختلاف دانایان و یا مدعیان دانایی نیازمند معیار و مرجعی برتریم. داور باید مناسبت ویژه‌ای با قرآن داشته باشد. خبرگان قرآن، اهل بیت پیامبر‌(ص) را مرجع اصلی شناخت قرآن و ذکر دانسته‌اند. عده‌ای از بزرگان صحابه و تابعین گفته‌اند پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) اهل ذکرند؛ آنان دانا و خردمند و اهل منطق و بیان‌اند. علی (ع) در حیات پیامبر (ص) و در حضور صحابه گفته است: ما (اهل بیت) اهل ذکریم. حارث همدانی از راویان موثق در نزد عامه و خاصه روایت کرده: علی (ع) سوگند یاد کرده ما اهل ذکر و علمیم و تفسیر و تنزیل قرآن نزد ماست. دیگر ائمه (ع) نیز قرآن و عترت پیامبر (ص) را اهل ذکر شمرده‌اند. امام هادی (ع) نیز از ائمه (ع) به اهل الذکر یاد کرده است. دلیل آن روشن است: خداوند تفسیر و حراست دین را به داناترین و پاک‌ترین و خردمندترین افراد امت واگزار می‌کند و افراد نادان و خطاپذیر و در معرض خطای در اندیشه و رفتار نمی‌توانند مرجعت علمی مردم را بر عهده گیرند. اهل بیت پیامبر (ع) رابطه علمی و معنوی با نیای خود دارند و چیزی از علوم قرآن و سنت پیامبر (ص) از آنان پنهان نمانده است. همه نخبگان امت از صحابه و تابعین به مرجعیت علمی آنان اعتراف کرده‌اند و رقبای آنان نتوانسته‌اند در علم به قرآن و ورع و پاکی با آنان هماوردی کنند. در دوره امام رضا (ع) میان خبرگان امت درباره آیه ذکر گفت‌و‌گو وجود داشت. برخی از راویان حدیث مردم را برای شناخت ویژگی‌های پیامبر به علمای یهود و ترسایان ارجاع می‌دادند. انحراف‌های فکری، بدآموزی‌های فرهنگی عدیده‌ای برای مردم به وجود آورد و خرافه‌ها و اسرائیلیات ویرانگری را به نام دین وارد فرهنگ اسلامی کرد. امام رضا (ع) با استناد به آیه ذکر به آگاه‌سازی جامعه پرداخت و تأکید کرد دیدگاه اهل الحدیث در مرجعیت دینی اهل کتاب بر خطاست و در شناخت دین به رأی و قیاس و دلایل شبه عقلی نباید اعتماد کرد، بلکه ائمه اهل بیت (ع) مرجع علمی و دینی مردم‌اند و مردم باید در فهم قرآن و نیازهای فکری از عترت پیامبر (ص) استفاده کنند. امام هشتم (ع) در پاسخ به نظریه مرجعیت اهل کتاب برای شناخت بن مایه‌های دین و نبوت فرمود: در این فرض ما نیازمند علمای یهود و ترسا خواهم بود و آنان ما را به دین خود فرا خواهند خواند و خواهند گفت: کیش ما بهتر از اسلام است. مأمون از امام خواست مراد از اهل الذکر را بیان کند امام فرمود: مقصود از اهل ذکر پیامبر (ص) است و ما اهل بیت (ع) پیامبریم. امام برای این گفته از آیه ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا * رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ﴾ کمک گرفت و در شرح آن افزود: مقصود از اهل ذکر در آیه، پیامبر (ص) و ما اهل بیت هستیم. این شیوه پاسخ‌گویی به شبهه در سخنان امام باقر (ع) هم دیده می‌شود. در شرح سخن امام رضا (ع) گفته‌اند اگر مشرکان عصر پیامبر (ص) برای آگاهی از این مسأله که پیامبران خدا همیشه از جنس بشر بودند وظیفه داشتند به آگاهان اهل کتاب مراجعه کنند، مفهومش این نیست که اهل کتاب بر مرجعیت خود در آن مسأله باقی‌اند، بلکه هر مسأله‌ای را در هر زمانی باید از آگاهان آن زمان و آن مسأله پرسید. امام رضا (ع) در پاسخ به شیعیانی که درباره آیه می‌پرسیدند فرموده است: علم و دانش اصیل و درهای ناسفته نزد ما خاندان پیامبر (ص) است و مردم باید برای باز کردن گره‌های فکری و فهم کتاب و سنت نزد ما بیایند. صفوان بن یحیی از امام رضا (ع) درباره اهل الذکر پرسید، پاسخ شنید: ما اهل بیت، اهل ذکریم. همچنین امام برای سلیمان بن جعفر جعفری شرح داد: مقصود و مراد از اهل الذکر در آیه ﴿فَاسْأَلُوا﴾، ماییم. به روایت عباد بن سلیمان، امام رضا (ع) اهل الذکر را به ائمه (ع)، تفسیر کرده و از واژه ﴿إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ ضرورت مراجعه مردم به اهل بیت (ع) در حل مشکلات علمی را استفاده کرده است. نیز امام در پاسخ حسن بن علی وشاء، درباره آیه ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ اهل بیت (ع) را مصداق اصلی آن معرفی کرد و در شرح آن افزود: از ما باید پرسیده شود. پرسیدم: پس شما مورد سؤالید و ما پرسنده. فرمود: بله. گفتم: بر ما سزاوار است که بپرسیم. فرمود: بله. امام هشتم (ع) در مکاتبه با بزنطی اهل بیت (ع) را مصداق بارز اهل ذکر دانسته و لازم شمرده مردم برای دریافت معارف دین خود به عترت رجوع کنند سپس امام رضا (ع) به دو آیه ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ و آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً﴾ استدلال کرده است. به روایت امام رضا (ع)، امام سجاد (ع) با استناد به همین آیه، رجوع به ائمه (ع) را بر پیروان آنان فرض و واجب دانسته است. احمد بن ابی‌نصر بزنطی در نامه‌ای که به تقریر امام رضا (ع) رسیده است از آیه اهل الذکر و آیه نفر برای لزوم مراجعه به امام برای تفقه در دین یاد کرده و یادآور شده است بر مردم واجب است از ائمه (ع) بپرسند. وی برای سخن خود به آیه کریمه ﴿فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ استدلال کرده است. این آیه تأکیدی است بر این نکته که هر کس به جای مراجعه به اهل بیت (ع) از دیگران فرمان برد، از هوا و هوس تبعیت کرده و گمراه‌ترین مردم خواهد بود. امام رضا (ع) مصداق آیه ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ﴾ را نیز خاندان عترت شمرده است. ذکر در این آیه به شرافت و کرامت معنا شده و بیانگر آن است که فهم و عمل به قرآن، به عترت پیامبر شرافت داده و قرآن از آنان یاد کرده است. این آیه، تأیید دیگری بر پیوند معنوی قرآن و اهل بیت (ع) است. باور به وجوب رجوع به اهل بیت (ع) برای فهم دین در میان فقیهان شیعه معاصر امام رضا (ع) نهادینه شده بود و اعتقاد عمومی فقها بر این بود که عبور از فتنه‌های ویرانگر و دوراهی‌های فکری تنها به یاری عترت ممکن است و بس. فقهای برجسته‌ای مانند بزنطی با استناد به آیه ذکر سفارش می‌کردند برای فهم آگاهانه دین باید نزد امام زمان خود رفت و خود نیز با همه جایگاه علمی و اجتماعی برای دریافت معالم و آیین‌های دین به امام رضا (ع) مراجعه می‌کردند.
3. دایره رجوع به اهل الذکر همه مسائل مهم دینی را در بر می‌گیرد؛ چه در حوزه باورها و ارزش‌ها و چه حوزه احکام و فهم قرآن و آیات متشابه آن. نبوت و ویژگی‌های پیامبر اسلام (ص) از مسائل مورد ابتلای خراسان آن روز بود. سخن‌گویان ادیان جهان آن روز با استفاده از شرایط باز فکری مرو خراسان، درصدد تحقیق و نیز تبلیغ باورهای خود بودند. کلید اثبات حقانیت پیامبر اسلام (ص) و نقد باورهای تنگ‌نظرانه سخنگویان دیگر ادیان، تنها در دست حضرت رضا (ع) بود. ثامن الائمه (ع) نیز آن را در عمل به اثبات رساند و توانست در جمع حکمای یهود و ترسا و بودایی و زرتشتی و متکلمان مسلمان، جایگاه واقعی نبوت و انبیا را بشناساند و از باورهای نادرست اهل کتاب درباره انبیا تحریف‌زدایی کند و راستی و درستی آخرین رسول و رسالت را بر همگان روشن سازد و عده بسیاری از فرزانگان خراسان را به اسلام رهنمون کند. اگر به جای حضرت رضا (ع) کسانی دیگر بر کرسی پاسخ‌گویی می‌نشستند، جز ضلالت و حیرت چیزی برای جهان اسلام در بر نداشت. تعبیر دیگری در سخن امام رضا (ع) که ما را در درک درست دایره رجوع به اهل ذکر یاری می‌کند تعبیر «تفقه در دین» است. تفقه یعنی شناخت عالمانه اصول و معیارها و همه معارف دین از اصول و فروع. تفقه تنها در فقه اصطلاحی خلاصه نمی‌شود. تعبیر دیگر در زبان امام هشتم (ع) در حوزه رجوع به اهل ذکر، الحلال والحرام و الذي يحتاج الناس إليه است. در واقع واژه حلال و حرام نماد همه شئون زندگی و نقشه راه بشریت است دین اسلام پاسخ‌گوی همه نیازهای فکری و اجتماعی و همه انتظارات بشر از دین است و مکتب اهل بیت (ع) می‌تواند به همه نیازهای فکری بشریت پاسخ دهد. مردم در پرتو رهنمود و سیره آنان راه به منزل می‌برند و از جهالت و دوراهی‌ها رها می‌شوند. در تلقی حدیث‌شناسان و فقهای امامیه آن دوره نیز دایره مراجعه به اهل الذکر، همه نیازمندی‌های فکری و حلال و حرام را در بر می‌گرفت. تلاوت درست و تفسیر آیات قرآن، بیان دیگری از امام رضا (ع) در حوزه دین‌آموزی برای مراجعه به اهل ذکر است. قرآن همچنان که آیات محکم دارد، آیاتی متشابه نیز دارد. روایات ائمه (ع) نیز به محکم و متشابه تقسیم می‌شود. آیات و روایات متشابه نیازمند تأویل و پرده‌برداری است که تنها ائمه (ع) می‌توانند پرده از آن بردارند. محدثان ظاهر‌گرا و برخی از رهبران مذاهب معاصر امام رضا (ع)، با توجه به ظواهر آیات قرآن خداوند را به بشر تشبیه می‌کردند و او را محدود به مکان می‌ساختند و برایش چشم و دست و پا و حرکت مکانی قائل بودند. امام این فهم از قرآن را شرک و ثنویت شمرد و آیه ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ﴾ را به ﴿أَمْرُ رَبِّكَ﴾ و تعبیر ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ را به علم و قدرت تفسیر فرمود.
4. مرزهای پرسش از اهل ذکر کدام‌اند؟ آیا ائمه (ع) به عنوان مرجع پرسش‌های دینی مردم باید در همه احوال و درباره هر مسأله، جوابگوی مردم باشند؟ ائمه (ع) از جمله، امام رضا (ع) مرزهایی را برای پرسش از اهل علم تعیین کرده‌اند. امام هشتم به نقل از امام سجاد (ع) گفته است: مردم باید نیازهای فکری خود را از ما بپرسند، ولی بر ما واجب نیست به همه پرسش‌ها پاسخ دهیم. چه بسا در مواردی پاسخ ندهیم. امام رضا (ع) تأکید می‌کند که ائمه (ع) به همه معارف و احکام شریعت دانایند و جهل و نادانی در آنان راه ندارد و آنان داناترین مردم همه روزگاران‌اند. ولی مردم نباید انتظار داشته باشند که امام پاسخ‌گوی پرسش‌های آنان در همه احوال و شرایط باشد. پاسخ ندادن امام به مردم از سر بی‌خبری نیست، بلکه وی دیدبانی بیدار است و همه اوضاع و احوال امت خود را زیر نظر دارد. امام مصالح فکری و سیاسی جامعه و افراد را می‌سنجد. چه بسا آگاهی فرد و افرادی در شرایط ویژه به مصلحت جامعه نبوده باشد. امام رضا (ع) در پاسخ شخصی که پرسید آیا ممکن است چیزی از امام پرسیده شود و امام در پاسخ فرو ماند، فرمود: خیر. پاسخ آن نزد امام آماده است، ولی جواب نمی‌دهد. امام در پاسخ احمد بن ابی‌نصر بزنطی فرمود: بر شما پرسیدن واجب است، ولی بر ما پاسخ واجب نیست. صفوان بن یحیی از امام پرسیده: آیا امام ممکن است در پاسخ از سؤال از حلال و حرام در ماند و پاسخ ندهد؟ امام آن را نپذیرفت و به آیه کریمه ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ استشهاد و از آن استفاده کرد که پرسیدن دلیل آن است که امام و رهبر فکری امت به همه مسائل و علوم اشراف دارد. در ادامه گفت‌و‌گو، این اندیشه در ذهن صفوان عبور کرد که پس شرایط، فراهم است و می‌تواند همه مسائل فکری و اجتماعی خود را از امام بپرسد و حضرت او را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت. اما حضرت فرمود: شما به پرسیدن سفارش شده‌اید و پاسخ آن بر ما واجب نیست. این به ما مرتبط است که کی و چگونه پاسخ دهیم. امام این نکته را به افراد دیگری نیز یادآور شده است. امام رضا (ع) در نامه‌ای به احمد بن محمد نوشت: شیعیان ما کسانی‌اند که از ما فرمان برند و سرکشی نکنند، در وقت ترس و خوف ما بترسند و در وقت ایمن احساس آرامش کنند. امام پس از تلاوت آیه ذکر و آیه نفر فرمود: بر شما پرسش واجب است، ولی پاسخ آن بر ما لازم نیست، چرا که در قرآن از بسیار پرسیدن نهی شده‌اید. مردمان گذشته بر اثر کثرت پرسش هلاک شدند و قرآن درباره آنان فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. نهی از سرکشی و استفاده از کلمه خوف و امن در سیاق کلام امام دلالت بر این دارد که پاسخ به برخی از پرسش‌ها در زمان خوف و تقیه لازم نیست و خطر آن برای مکتب و پرسنده بیش از ضرر جهالت است و یا ظرفیت پرسندگان یکسان نبوده و همه افراد نمی‌توانستند برخی پاسخ‌ها را بر تابند. امام در پاسخ حسن بن علی وشاء که بر آن بود که با توجه به آیه اهل الذکر، امام باید به همه درخواست‌های علمی وی پاسخ گوید، فرمود: شما باید درخواست‌های خود را مطرح کنید، ولی شیوه پاسخ‌گویی به دست ماست.

امام در پاسخ ابن‌وشاء درباره وجوب جواب اهل الذکر به همه پرسش‌ها فرمود: بر ما واجب نیست به همه پرسش‌ها پاسخ گوییم اختیار آن در دست ماست. امام به آیه ﴿هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ تمسک کرد. استشهاد به آیه، بر وجه تشبیه و تنظیر است، چنان که خداوند سلیمان (ع) را در امور دنیوی و یا معنوی، میان بخشیدن و امساک مخیر کرد، ما را نیز در بذل دانش و پاسخ بدان مخیر کرده است.

جستارهای وابسته

• اهل ذکر
• مرجعیت علمی

منابع

1. صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه اهل ذکر»، دانشنامه امام رضا