اولوالعزم در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اولوالعزم است. اولوالعزم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اولوالعزم در قرآن - اولوالعزم در حدیث - اولوالعزم در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اولوالعزم به معنای صاحبان عزم و اراده است و در اصطلاح به پنج تن از پیامبران الهی گفته می‌شود که دارای رسالتی جهانی هستند. برخی اولوالعزم را به معنای صبر، عهد و یا به معنای صاحب کتاب و شریعت می‌دانند.

مقدمه

اولوالعزم، به معنای صاحبان عزم و اراده و اصطلاحاً به پنج تن از پیامبران بزرگ گفته می‌شود که دین و دعوتشان جهانی بود و برای هدایت مردم شرق و غرب و جنّ و انس، مبعوث شده بودند. این پیامبران، صاحب شریعت و کتاب آسمانی بودند. پیامبران اولوالعزم عبارتند از: حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد (ص) در قرآن نیز از آنان یاد شده است. پیامبرانی که در فاصله میان اینان برانگیخته می‌شدند، پیرو و ترویج‌کننده دین و کتاب پیامبر قبلی بودند.

ویژگی‌های انبیای اولوالعزم

در قرآن کریم از برخی انبیا الهی به عنوان اولوالعزم یاد شده است: ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ﴾. درباره این که مقصود از اولوالعزم چیست و انبیای اولوالعزم چه کسانی هستند سه نظریه مطرح شده است:

1. برخی عزم را به معنای صبر دانسته‌اند و پیامبران اولوالعزم را به پیامبران دارای صبر و تحمل در مقابل سختی‌ها و مشکلات تبلیغ احکام الهی تفسیر نموده‌اند. به دلیل آنکه در آیه اولوالعزم از میان صفات، صفت صبر به عنوان یک صفت برجسته برای پیامبران اولوالعزم مطرح شده است.
2. بعضی از مفسرین با استناد به برخی از روایات، عزم در کلمه اولوالعزم را به معنای عهد دانسته‌اند. بعضی هم این معنا را از بعضی آیات قرآن همچون آیه ۷و ۸ سوره احزاب استظهار نموده‌اند چرا که در این آیات به مسئله گرفتن عهد و میثاق از انبیایی بزرگ همچون حضرت نوح (ع)، حضرت ابراهیم (ع)، حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع)، و محمد (ص) اشاره شده است. همچنین در آیاتی دیگر از انبیایی همچون آدم نام برده شده است که در عمل به عهد و میثاق الهی موفق نبوده است و از این عدم موفقیت به فقدان عزم در ایشان اشاره شده است. بنابراین عزم به معنای عهد و میثاق می‌باشد. مطابق این تفسیر منظور از اولوالعزم پیامبرانی هستند که خداوند از آنها بر عبودیت و اطاعت تامه خویش . یا بر ولایت پیامبر خاتم (ص) و اهل بیت (ع) ایشان پیمان گرفته است.
3. عده دیگری از مفسرین با توجه به پاره‌ای از روایات دیگر، انبیای اولوالعزم را به انبیاء دارای کتاب و شریعت تفسیر نموده‌اند به عنوان نمونه در روایتی از امام رضا (ع) سؤال شد که چگونه ایشان اولوالعزم شدند حضرت فرمودند: زیرا حضرت نوح (ع) همراه با کتاب و شریعت مبعوث شد و هر کس بعد از ایشان آمد طبق کتاب و شریعت و روش ایشان عمل کرد تا این که حضرت ابراهیم (ع) با کتاب و صحف جدید آمد و هر پیامبری بعد از ایشان آمد طبق شریعت حضرت ابراهیم (ع) عمل کرد. تا این که جناب حضرت موسی (ع) آمد و تورات را که کتاب جدیدی بود آورد و بعد از آن هم مسیح با انجیل که شریعت جدیدی بود آمد و تا زمان پیامبر اسلام (ص) هر کس می‌آمد طبق شریعت حضرت عیسی (ع) عمل می‌کرد تا این که پیامبر اسلام (ص) با قرآن و شریعت جدیدی آمد که حرام و حلال آن تا روز قیامت به همان صورت باقی خواهد ماند.

در مورد تعداد و مصادیق پیامبران اولوالعزم نیز بین مفسرین اختلافاتی وجود دارد:

از پاره ای مفسرین نقل شده است که تمام رسولان الهی را اولوالعزم دانسته‌اند و برخی اولوالعزم را هیجده رسولی دانسته‌اند که نامشان در آیات ۸۲ تا ۹۰ سوره انعام آمده است چون خداوند بعد از نام این انبیاء (ع) فرموده است: . و برخی بر اساس بعضی روایات، انبیای اولوالعزم را نه نفر دانسته و برخی دیگر آنها را هفت یا شش نفر دانسته‌اند.

علامه طباطبایی و بعضی دیگر از مفسران اولوالعزم را پنج پیامبر صاحب شریعت، یعنی حضرت نوح (ع)، حضرت ابراهیم (ع)، حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع)، و محمد (ص) دانسته‌اند گفته شده است روایات دال بر این مطلب در حد مستفیض است اما در مقابل، بعضی دیگر معتقدند به دلیل آنکه این روایات به حد تواتر نمی‌رسد، مفید یقین نیست و از آیات قرآن دلالتی قطعی بر انحصار پیامبران صاحب کتاب و شریعت در پنج نفر، در دست نیست. اگر به روایت یا روایاتیدست یابیم که پیامبران اولوالعزم یا صاحبان کتاب و شریعت را بیش از این پنج نفر بیان کرده بود می‌توان مفاد آن را تصدیق کرد.

بنابراین که مقصود از انبیای اولوالعزم انبیای دارای شریعت باشند این مسأله مطرح شده است که آیا رسالت ایشان جهانی بوده یا آنکه هر کدام به سوی قوم خاصی مبعوث شده‌اند؟ البته در مورد جهانی بودن رسالت پیامبر اسلام (ص) تردید و اختلافی وجود ندارد اما در مورد دیگر انبیای اولوالعزم سه نظریه مطرح شده است:

1. رسالت انبیای اولوالعزم رسالت جهانی بوده است. علامه طباطبایی از طرفداران این نظریه است ایشان برای اثبات مدعای فوق شواهدی از آیات ارائه کرده‌اند. البته توضیح داده شده که انبیای اولوالعزم و صاحب کتاب دوگونه دعوت داشته‌اند یکی دعوت به خداپرستی، توحید و نفی شرک، و دیگری دعوت به احکام و شرایع خاص. دعوت نخست جهانی بوده است بر خلاف دعوت دوم که به قوم خاصی اختصاص داشته است و آنان مکلف می‌‌شدند به آن احکام عمل کنند.
2. رسالت انبیای اولوالعزم رسالت جهانی نبوده است. برای مثال حضرت موسی (ع) و حضرت عیسی (ع) به سوی بنی اسرائیل برانگیخته شدند و دعوت آنان به این قوم اختصاص داشت. ظاهر برخی آیات نیز مؤید این مدعاست مثل: ﴿وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ و نیز مفاد ظاهر آیات دیگری همچون: ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى تِسْعَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ فَاسْأَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ جَاءَهُمْ فَقَالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يَا مُوسَى مَسْحُورًا ﴾، ﴿فَأْتِيَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكَ وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾، ﴿أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ﴾ این است که رسالت این پیامبران جهانی نبوده است. بنابراین، بین این که پیامبری صاحب کتاب آسمانی (اولوالعزم) باشد و رسالتش رسالتی جهانی باشد تلازمی نیست.
3. نظریه سوم آن است که ا گر معنای جهانی بودن آن باشد که پیامبر موظف است رسالت خویش را نه تنها به قوم خویش که به همه اقوام و ملل عمده جهان برساند، رسالت بسیاری از پیامبران حتی حضرت موسی (ع) و حضرت عیسی (ع) جهانی نبوده است. اما اگر جهانی بودن را به معنای لزوم ابلاغ رسالت در صورت مواجهه با دیگر اقوام و لزوم پیروی بر همه مکلفان مطلع بگیریم رسالت همه پیامبران عام، فراگیر و جهانی بوده است.

بنابراین به یک معنا از جهانی بودن رسالت، دعوت بسیاری از انبیا جهانی نبوده است و به معنای دیگر، رسالت همه انبیا جهانی بوده است.

پیامبران اولوالعزم و رسالت جهانی

بنابر این که مقصود از انبیای اولوالعزم انبیای دارای شریعت جدید باشند، این مسئله مطرح شده است که آیا رسالت ایشان جهانی بوده یا آنکه هر کدام به سوی قوم خاصی مبعوث شده‌اند؟ البته در مورد جهانی بودن رسالت پیامبر اسلام(ص) تردیدی وجود ندارد، اما در مورد دیگر انبیای اولوالعزم سه نظریه مطرح شده است:

1. دیدگاه علامه طباطبائی: نظریه نخست آن است که رسالت انبیای اولوالعزم جهانی بوده است. علامه طباطبائی از طرفداران این نظریه است. ایشان برای اثبات مدعای فوق، شواهدی از آیات ارائه کرده‌اند. البته توضیح داده شده که انبیای اولوالعزم و صاحب کتاب دوگونه دعوت داشته اند: یکی دعوت به خداپرستی، توحید و نفی شرک و دیگری دعوت به احکام و شرایع خاص. دعوت نخست جهانی بوده است، برخلاف دعوت دوم که به قوم خاصی اختصاص داشته و آنان مکلف بودند به آن احکام عمل کنند.
2. مفاد ظاهر برخی آیات: نظریه دوم آن است که رسالت انبیای اولوالعزم جهانی نبوده است؛ برای مثال موسی(ع) و عیسی(ع) به سوی بنی اسرائیل برانگیخته شدند و دعوت آنان به این قوم اختصاص داشت. ظاهر برخی آیات مانند: ﴿وَرَسُولًا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ نیز مؤید این مدعاست و نیز مفاد ظاهر آیات دیگری همچون: صف آیه ۶، اسراء آیه ۱۰۱، طه آیه ۴۷، شعراء آیه ۱۷، و غافر آیه ۵۳ این است که رسالت این پیامبران جهانی نبوده است. بنابراین بین اینکه پیامبری صاحب کتاب آسمانی (اولوالعزم) باشد و رسالتش رسالتی جهانی باشد، تلازمی نیست.
3. نظریه تفصیل: نظریه سوم آن است که اگر معنای جهانی بودن آن باشد که پیامبر موظف است رسالت خویش را نه تنها به قوم خویش، که به همه اقوام و ملل عمده جهان برساند، رسالت بسیاری از پیامبران حتی موسی(ع) و عیسی(ع) جهانی نبوده است. اما اگر جهانی بودن را به معنای لزوم ابلاغ رسالت در صورت مواجهه با دیگر اقوام و لزوم پیروی بر همه مکلفان مطلع بگیریم، رسالت همه پیامبران فراگیر و جهانی بوده است. بنابراین یک معنا از جهانی بودن رسالت، دعوت بسیاری از انبیا جهانی نبوده و به معنای دیگر، رسالت همه انبیا جهانی بوده است.

تعداد و مصادیق پیامبران اولوالعزم

در این که پیامبران اولوالعزم چه کسانی بودند، در میان مفسران نیز گفت و گوهای بسیاری است؛ و احتمالات و تفسیرهای متعددی ذکر شده که بسیاری از آنها فاقد مدرک قابل قبول است؛ از جمله:

1. تمام رسولان الهی اولوالعزم بودند؛ چراکه همه دارای عزمی راسخ و اراده ای محکم بوده‌اند. در تفسیر مجمع البیان این سخن از اکثر مفسران نقل شده است.
2. پیامبران اولوالعزم ۳۱۳ نفر بودند، چنان‌که در تفسیر الدر المنثور از جابر بن عبدالله انصاری - بی‌آنکه از پیامبر اکرم(ص) نقل کند - نقل شده که می‌گوید: «به من چنین رسیده که اولوالعزم از پیامبران ۳۱۳ نفر بودند».
3. بعضی آنها را همان ۱۸ رسولی می‌دانند که در آیات ۸۲ تا ۹۰ سوره انعام آمده است. چون خداوند بعد از نام این انبیا فرموده است: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾، در حالی که در آیات فوق هیچ گونه نشانه ای برای اثبات این مدّعا وجود ندارد.
4. بر اساس برخی روایات، منظور پیامبرانی هستند که در برابر آزار و اذیت قوم خود و شداید و مشکلات تبلیغ و رسالت، صبر و شکیبایی ورزیدند و تعدادشان نه نفر بود: نوح، ابراهیم، اسماعیل، یعقوب، یوسف، ایوب، موسی، داوود، و عیسی(ع). روشن است پیامبرانی که در برابر مشکلات و سختی‌ها صبر کردند، منحصر به این تعداد نبودند، بلکه بسیاری از آنها گرفتار مشکلاتی سخت‌تر شدند؛ به علاوه گرفتاری در مشکلات، دلیل بر اولوالعزم بودن آنها نیست.
5. آنها پیامبرانی بودند که در برابر آزار دشمنان صبر کردند، و تعدادشان شش نفر بود: نوح و ابراهیم و اسحاق (اسماعیل) و یعقوب و یوسف و ایوب(ع). البته پیامبران صابر و شکیبا منحصر به اینها نیستند، بلکه پیامبرانی چون لوط و یحیی و جرجیس(ع) و مانند آنها نیز متحمل فشارها و آزارهای شدیدی شدند.
6. آنها پیامبرانی بودند که مأمور به جهاد شدند و در مسیر آیین خدا با دشمنان پیکار کردند و تعدادشان شش نفر بود: نوح و هود و صالح و موسی و داوود و سلیمان(ع). اشکال این تفسیر نیز روشن است؛ زیرا نه همه این شش نفر با دشمنان جنگیدند، نه غیر آنها مطلقاً پیکار نکردند!
7. بهترین تفسیری که برای اولوالعزم در قرآن مجید، این است که آنها پیامبرانی بودند که شریعت و آیین تازه ای با خود آوردند و آنها چهار نفر از پیشینیان بودند: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی(ع) که با پیامبر اسلام(ص) پنج نفر می‌شوند. تعبیر «اولوالعزم» به دلیل آن است که این پیامبران صاحب شریعت و آیین جدید بودند و نسبت به سایر پیامبران مسئولیت بسیار سنگین تری داشتند و برای انجام آن عزم و اراده محکم‌تری لازم داشتند. در حدیثی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز به این معنا اشاره شده، و مؤیدات فراوان نقلی و تاریخی برای آن وجود دارد.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان این قول را از ابن عباس نقل کرده، و در روح المعانی نیز این تفسیر از آن دو امام بزرگوار و همچنین از ابن عباس نقل شده است، ضمناً از مفسر معروف سیوطی نقل می‌کند که این از صحیح‌ترین اقوال است؛ همچنین از بعضی بزرگان نقل می‌کند که نام مقدس این پنج پیامبر را در ضمن یک شعر آورده: اولوالعزم نوح و الخلیل الممجد و موسی وعیسی و الحبیب محمد(ص)

رسالت مشترک پیامبران اولوالعزم

تفاوت در احکام شریعت

با دقت در محتوای ادیان آسمانی روشن می‌شود که همه آنها دعوت به توحید را پایه اصلی دین و شریعت خود قرار داده‌اند، ولی مسلّماً درک اقوام اولیه از این مسئله، با درک کسانی که هزاران سال بعد از آن روی کار آمده‌اند یکسان نبوده و نیست. به تعبیر دیگر ریزه کاری‌های مربوط به توحید ذات و افعال، توحید عبادت، خالقیت و حاکمیت، چیزی نبود که با سطح فکر اقوام نخستین هماهنگ باشد؛ آنها از مسئله توحید به مفاهیمی روشن و اجمالی قناعت می‌کردند و هرگز وارد جزئیات پیچیده آن نمی‌شدند. در مسائل دیگر مربوط به معاد و مقامات انبیا و اوصاف آنها و همچنین دقایق مربوط به عبادات نیز مسئله همین گونه بود؛ هرقدر آگاهی اقوام جهان نسبت به این مسائل بیشتر می‌شد و استعدادها نسلی بعد از نسلی پرورش می‌یافت، دقایق تازه ای به آنها تعلیم داده می‌شد. به علاوه پیشرفت تمدن، روزبه روز زندگی انسان‌ها را پیچیده‌تر می‌ساخت و این پیچیدگی قوانین تازه ای را برای حل مشکلات ناشی از آن طلب می‌کرد؛ از این رو انبیا یکی پس از دیگری برای نجات و حل مشکلات انسان‌ها پا به میدان می‌گذاشتند. سیر تحول و ارسال ادیان پنجگانه ای که خداوند برای جهان بشریت فرستاده نیز بی‌شباهت به این موضوعات نیست؛ نوح(ع) مسئول تعلیم و تربیت انسان‌ها در نخستین مقطع بود؛ ابراهیم(ع) در مقطع دیگر و همچنین موسی(ع) و عیسی(ع) هر کدام معلم و استاد یکی از این مقاطع و دوران‌های زیست بشری بوده‌اند تا نوبت به آخرین مقطع رسید و خاتم انبیا محمد(ص) مأمور تعلیم این مقطع شد.

دعوت به توحید در عبادت

در سوره اعراف، سخن از نخستین پیامبر اولوالعزم، شیخ الانبیا نوح پیامبر(ع) است که از آغاز دعوتش پیامی جز مسئله توحید در عبادت و به دور افکندن بت‌ها نداشت، می‌فرماید: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ﴾. از این جمله به خوبی استفاده می‌شود که بت پرستی بدترین خار راه سعادت انسان‌ها بوده و هست و پیامبران، این باغبان‌های توحید، برای تربیت انواع گل‌های فضیلت در سرزمین روح آدمی، پیش از هر کاری دامن همت به کمر می‌زدند تا با داس توحید این خارهای مزاحم را ریشه کن کنند. به ویژه در زمان نوح(ع)، چنان که از آیه ۲۳ سوره نوح استفاده می‌شود، بت‌های متعدد و رنگارنگی به نام «ود» و «سواع» و «یغوث» و «یعوق» و «نسر» - که به ترتیب به شکل‌های مرد، زن، شیر، اسب و باز بودند - در محیط آنها خودنمایی می‌کرد؛ و با تمام وجود آنها را پرستش می‌کردند. چون نوح(ع) آنها را در کار خود مصر و لجوج دید، آنها را به عذاب الهی تهدید کرد، چنان که در پایان همین آیه می‌خوانیم: ﴿إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾. [ظاهراً منظور از آن روز بزرگ، همان روز توفان کوبنده و فراگیر بود که در میان مجازات‌های اقوام پیشین هیچ مجازاتی به این گستردگی وجود نداشت. این احتمال نیز داده شده که (یوم عظیم) اشاره به روز قیامت است].

در تفسیر المیزان آمده است که این آیه در عبارتی کوتاه دو اصل توحید و معاد را از اصول دین جمع کرده است و اصل سوم (نبوت) نیز در آیه ﴿يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي ضَلَالَةٌ﴾ ذکر شده است. بدین ترتیب آیینی را که نوح(ع) پایه‌گذاری کرد؛ در دعوت ابراهیم(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) با قوت و تأکید هرچه تمام‌تر تداوم یافت. در سوره حجر نیز روی سخن را به پیامبر اسلام(ص) کرده و به او دستور می‌دهد که در مسئله پرستش خداوند یگانه و پرهیز از هرگونه شرک و عبادت بت‌ها، ثابت قدم و مداوم باشد، می‌فرماید: ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾.

امامت و رهبری امت

خدای متعال در آیه ۷۳ سوره انبیا به مقام امامت و رهبری پیامبران بزرگ و بخشی از صفات برجسته و برنامه‌های مهم و پرارزش آنها به طور جمعی اشاره می‌کند. نخست می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً﴾؛ یعنی افزون بر مقام «نبوت و رسالت» مقام «امامت» را نیز به آنها دادیم. امامت، آخرین مرحله سیر تکاملی انسانی است که به معنای رهبری همه جانبه مادی و معنوی، ظاهری و باطنی، جسمی و روحی مردم است. فرق نبوت و رسالت، با امامت این است که: پیامبران در مقام نبوت و رسالت تنها فرمان حق را دریافت می‌کنند، از آن خبر می‌دهند و به مردم ابلاغ می‌کنند؛ ابلاغی توأم با بشارت و انذار. اما در مرحله «امامت» این برنامه‌های الهی را به مرحله اجرا در می‌آورند؛ خواه از طریق تشکیل حکومت عدل بوده باشد یا بدون آن. در این مرحله آنها مربی، مجری احکام و برنامه‌ها، پرورش دهنده انسان‌ها، و به وجود آورنده محیطی پاک و منزه و انسانی هستند. در حقیقت، مقام امامت مقام تحقق بخشیدن به تمام برنامه‌های الهی است؛ به تعبیر دیگر رسیدن به مطلوب و هدایت تشریعی و تکوینی است. امام از این منظر درست به خورشید می‌ماند که با اشعه خود موجودات زنده را پرورش می‌دهد.

هدایت امت

در مرحله بعد، فعلیت و ثمره این مقام را بازگو می‌کند: ﴿يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾. نه تنها هدایت، به معنای راهنمایی و ارائه طریق، که آن در نبوت و رسالت وجود دارد، که به معنای دستگیری کردن و رساندن به سر منزل مقصود (البته برای آنها که آمادگی و شایستگی دارند).

اجرای احکام و حدود الهی

سومین و چهارمین و پنجمین موهبت و ویژگی آنها این بود که: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ﴾. این وحی، می‌تواند وحی تشریعی بوده باشد؛ یعنی ما انواع کارهای خیر و ادای نماز و اعطای زکات را در برنامه‌های دینی آنها گنجانیدیم و نیز می‌تواند وحی تکوینی باشد؛ یعنی به آنها توفیق، توان و جاذبه معنوی برای انجام این امور بخشیدیم. البته هیچ یک از این امور، جنبه اجباری و اضطراری ندارند، بلکه تنها آمادگی‌ها و زمینه‌ها است که بدون اراده و خواست خود آنها، هرگز به نتیجه نمی‌رسد. ذکر «اقامه صلات و ادای زکات» پس از «فعل خیرات»، به دلیل اهمیت این دو برنامه است که نخست به طور عام در جمله ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ﴾ و بعد به طور خاص بیان شده است. در آخرین قسمت به مقام «عبودیت» آنها اشاره کرده، می‌گوید: ﴿وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾. ضمناً تعبیر به «کانوا» که دلالت بر سابقه مستمر در این برنامه دارد، شاید اشاره به این باشد که آنها حتی پیش از رسیدن به مقام نبوت و امامت، مردانی صالح، موحد و شایسته بوده‌اند و در پرتو همین برنامه‌ها، خداوند مواهب تازه ای به آنها بخشیده است. باید یادآوری کرد که جمله «یهدون بأمرنا» در حقیقت وسیله شناخت امامان و پیشوایان حق، در برابر رهبران و پیشوایان باطل است که معیار کار آنها بر هوس‌های شیطانی است.

منابع

1. اصغری، محمد جواد، مقاله «اولوالعزم»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. ذبیح‌زاده روشن، محمد هادی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن