سلام در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سلام است. سلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سلام در لغت - سلام در قرآن - سلام در حدیث - سلام در معارف و سیره نبوی - سلام در فقه اسلامی - سلام در معارف دعا و زیارت - سلام در جامعه‌شناسی اسلامی - سلام در حقوق اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تحیت از ریشه «ح ـ ى ـ ى» و در لغت به معناى بقا و ملک (پادشاهى)، سلامتى و زندگى خواستن براى دیگرى آمده و در اصطلاح عبارت است از گفتار یا کردار احترام‌آمیزى که هنگام روبه‌رو شدن با دیگران یا وارد شدن به مکانى خاص صورت مى‌گیرد.. به نظر برخى، تحیّت در اصل به معناى دعا کردن براى حیات شخص دیگر بوده. سپس در معناى مطلق دعا کردن شیوع یافته و در نهایت در متون شرعى در معناى دعاى مخصوص یعنى «سلام علیک» و مانند آن به کار رفته است.

واژه «سلام» نیز به معناى درود فرستادن و تحیت است، با این تفاوت که مفهوم واژه تحیت عام است و هرگونه گفتار احترام‌آمیز مانند: «"حیاك‌الله" = خدا تو را زنده نگه دارد» و «"لك البشرى" =بشارت بر تو باد» و مانند آن را در برمى‌گیرد، در حالى که سلام شامل این موارد نمى‌شود.

در احادیث نیز تحیت در معنایى فراتر از سلام به کار رفته، کارهایى همچون مصافحه (دست دادن) و معانقه (صورت بر صورت گذاشتن) و تعابیرى مانند "يرحمكم الله" و " يغفرالله لكم" که هنگام عطسه کردن رد و بدل مى‌شوند و حتى هر کار نیک مصداقى از تحیت دانسته شده است.

واژه صلوات نیز در اصل به معناى دعا بوده، سپس در معانى دیگر از جمله نماز، ثنا و تحیت و نیز تحیت خاص بر پیامبر‌اکرم (ص) به کار رفته است.

تحیت در قرآن

مفهوم تحیت در قرآن با واژگان و تعابیر گوناگونى آمده است؛ از جمله:

1. واژه «حیى» و مشتقات آنکه در قرآن بسیار به کار رفته؛ ولى در ۸ آیه به معناى تحیت آمده است؛ مانند ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾، ﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾.
2. «سلام» و مشتقات آنکه در آیات متعددى آمده؛ اما در حدود‌۳۰‌ آیه به معناى تحیت به کار رفته است؛ مانند ﴿ فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ﴾، ﴿ فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾.
3. «صلوات» و مشتقات آنکه در بیشتر آیات به معناى دعا و نماز است و در چند آیه به معناى تحیت آمده است؛ مانند ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾؛ همچنین در برخى آیات دیگر از تحیت با تعبیرهایى مانند ﴿ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا ﴾.، ﴿ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ ﴾. و ﴿رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ﴾. یاد شده است. در این آیات قرآن‌کریم از تحیت خداوند و فرشتگان الهى و نیز تحیت مؤمنان در دنیا و آخرت سخن به میان آورده و به برخى از احکام فقهى آن پرداخته است.

پیشینه تحیت در شرایع و ملل

تحیت و درود فرستادن و شادباش گفتن هنگام ملاقات با دیگران از آداب و سنتهاى مهم اجتماعى است که در میان همه اقوام و ملل رایج بوده است، هرچند به تناسب اخلاق، آداب و سنتهاى حاکم، هر یک از آنها شیوه خاصى براى تحیت داشته‌اند. شرایع الهى نیز این سنت پسندیده را تأیید و ترغیب کرده‌اند. تحیت عمده رومیان هنگام روبه‌رو شدن با یکدیگر جملات «سالم باشى»، «جسمى قوى داشته باشى» و تحیت یونانیان جمله «شادباشى» بود.

مسیحیان به هنگام تحیت دست بر دهان مى‌گذاشتند و یهودیان با انگشت به یکدیگر اشاره و در برابر بزرگان خود سجده مى‌کردند. تحیت مجوسیان به صورت خم شدن یا بوسیدن دست یا پا یا زمین بود.

اعراب عصر جاهلى با جملاتى مانند «صبح به خیر» یا «شب به‌خیر» یا «خدا چشمت را با نعمت روشن کند» به یکدیگر تحیت مى‌گفتند و هنگام روبه‌رو شدن با پادشاهان از تعبیرهایى همچون «بسیار سالم باشى» و «۱۰۰۰‌سال زنده باشى» استفاده مى‌کردند.

به نظر عده‌اى از مفسران آیه ﴿وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ ﴾ به برخى از همین تحیت‌هاى عصر جاهلى اشاره دارد. برخى نیز آن را اشاره به تحیت منافقان یا اهل کتاب مى‌دانند که با تعبیر " السام عليك" و مانند آن به پیامبر اسلام توهین مى‌کردند، افزون بر این، شیوه‌هاى دیگرى براى تحیت مانند دست دادن، دست گذاشتن بر سینه یا سر، دست روى دست گذاشتن، بوسیدن دست یا پیشانى و برداشتن کلاه، در میان ملل گوناگون مرسوم بوده است.

قرآن‌کریم در آیاتى به برخى مصادیق تحیت در ملل و شرایع پیشین و نیز میان مسلمانان اشاره کرده‌است. برخى آیات از تحیت در زمان حضرت ‌ابراهیم (ع) یاد مى‌کند؛ از جمله هنگامى که فرشتگان الهى به عنوان مهمان بر آن حضرت وارد شدند و با تعبیر سلام بر آن حضرت تحیت گفتند: ﴿وَنَبِّئْهُمْ عَنْ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾ و حضرت ابراهیم (ع) نیز با همان تعبیر تحیت آنان را پاسخ گفت: ﴿قَالَ سَلامٌ﴾؛ همچنین در آیه‌اى دیگر به تحیت آن حضرت براى عمویش آزر اشاره شده است: ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾.

در آیه ﴿وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾ به سجده حضرت یعقوب و فرزندانش در برابر یوسف اشاره شده. برخى مفسران این کار را نوعى تحیت در برابر یوسف دانسته‌اند، چنان‌که برخى سجده کردن ملائکه براى آدم (ع) را نیز تحیت شمرده‌اند. نظر دیگر این است که این کار خانواده حضرت یوسف تحیت نبوده، بلکه آنان به شکرانه نعمت یافتن یوسف، براى خدا سجده کردند.

در شریعت موسى (ع) نیز سلام به عنوان تحیت مطرح بوده است، از این رو آن حضرت و برادرش هارون هنگام ملاقات با فرعون با گفتن سلام بر پیروان هدایت بر وى تحیت گفتند: ﴿فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾.

تحیت شریعت اسلام نیز همان تحیت دیگر شرایع الهى یعنى «سلام» است که قرآن در آیات متعدد پیامبر‌اکرم (ص) و مسلمانان را به گفتن آن توصیه کرده است. در آیه ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ خداوند به پیامبر‌اکرم فرمان مى‌دهد که هرگاه مؤمنان نزد او آمدند با سلام به آنان تحیت بگوید. و در آیه‌اى دیگر خطاب به مسلمانان آمده است که هرگاه وارد خانه‌اى شدند به یکدیگر یا خود سلام کنند: ﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾.؛ همچنین به نظر برخى مفسران در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ به مسلمانان فرمان داده شده که اگر کسى به آنان سلام گوید حق ندارند به وى بگویند مؤمن نیستى: ﴿ وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا ﴾. این امر بدان جهت است که «سلام ‌کردن» تحیتى اسلامى و نشانه مسلمان بودن فرد به شمار مى‌رود.

برخى درباره برترى تحیت در قالب سلام کردن بر تحیتهاى دیگر وجوهى را برشمرده‌اند؛ از جمله اینکه «سلام» دعایى است که به وسیله آن شخص براى تحیت شونده آرزوى سلامتى از آفات دینى و دنیوى مى‌کند یا سلام کننده با این تحیت به مخاطب مى‌گوید: تو از جانب من در سلامت و امنیت هستى و هیچ آسیبى از ناحیه من به تو نمى‌رسد؛ همچنین سلام نامى از نام‌هاى خداوند است: ﴿هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ ﴾ و مسلمان با انتخاب این نوع تحیّت افزون بر تحیت فرستادن بر دیگرى نام خدا را نیز بر زبان مى‌آورد، افزون بر این سلام، تحیت خداوند است؛ زیرا خداوند در ۱۲ آیه با این تحیت بر پیامبران و بندگان مؤمن خویش درود فرستاده است؛ مانند ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾، ﴿وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾، به علاوه، سلام تحیت فرشتگان در دنیا: ﴿ فَقَالُوا سَلَامًا﴾ و آخرت: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ بر مؤمنان است و نیز تحیت بهشتیان به شمار مى‌رود: ﴿ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ ﴾، ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا﴾، ﴿إِلَّا قِيلًا سَلَامًا سَلَامًا﴾..

تحیت شوندگان

قرآن‌کریم در آیاتى چند از مورد تحیت قرار گرفتن، ملائکه، پیامبران و مؤمنان در دنیا و آخرت از سوى خداوند، فرشتگان و نیز مؤمنانسخن به میان آورده است. این تحیتها با تعابیرى مانند سلام و صلوات یا گونه‌هاى دیگر صورت گرفته است. مهم‌ترین این موارد عبارت‌اند از:

فرشتگان

در آیات ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ﴾ از ورود ملائکه به صورت ناشناس بر حضرت ابراهیم (ع) و سلام کردن آنان بر آن حضرت و نیز سلام کردن ابراهیم (ع) بر آنان یاد شده است. برخى مراد از ضیف ابراهیم را جبرئیل، میکائیل و اسرافیل دانسته‌اند که مأمور عذاب قوم لوط بودند. شمارى دیگر کروبیل را نیز جزو آنان دانسته‌اند. برخى شمار این ملائکه را ۹، ۱۱ یا ۱۲ دانسته‌اند. در تفسیر آیه ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ نیز گفته شده که مراد، سلام فرشتگان الهى در شب قدر است که تا سپیده دم بر یکدیگر سلام مى‌کنند.

پیامبران الهى

خداوند در آیه ﴿وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾ بر همه پیامبران الهى درود فرستاده است. در آیه‌اى دیگر بندگان برگزیده خدا مورد تحیت قرار گرفته‌اند: ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ که طبق یک نظر مراد انبیاى الهى هستند؛ همچنین در آیاتى دیگر برخى پیامبران به طور خاص مورد تحیت قرار گرفته‌اند؛ از جمله در آیه ﴿قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلَامٍ مِنَّا وَبَرَكَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ بر نوح پیامبر و همراهان او در هنگام فرود آمدن از کشتى درود فرستاده شده است و در آیه‌اى دیگر نیز بر آن حضرت درود فرستاده شده و طبق نظر برخى مفسران این سلام تا قیامت ادامه دارد: ﴿وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾. در آیه ﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ خداوند بر ابراهیم (ع) درود فرستاده. و در آیات ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ﴾ نیز تحیت فرشتگان الهى بر آن حضرت ذکر شده است.

موسى و هارون از دیگر پیامبران الهى‌اند که مورد ‌تحیت خداوند قرار گرفته‌اند: ﴿سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ﴾؛ همچنین قرآن بر الیاس ‌پیامبر درود فرستاده است: ﴿ وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنْ الْمُرْسَلِينَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلا تَتَّقُونَ أَتَدْعُونَ بَعْلا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ اللَّهَ رَبَّكُمْ وَرَبَّ آبَائِكُمُ الأَوَّلِينَ فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلاَّ عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الآخِرِينَ سَلامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾.

برخى مفسران مراد از «الیاسین» را در آیه، پیروان الیاس، پیامبر اسلام یا آل‌ محمد (ع) ذکر کرده‌اند، چنان‌که معناى اخیر در روایات اهل‌بیت (ع) نیز تأیید شده است. برخى نیز مراد از آن را همان «یس» دانسته‌اند که نام سوره‌اى از قرآن است. آنان گفته‌اند که این سلام خطاب به کسانى است که به قرآن ایمان مى‌آورند.

پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع)

افزون بر اینکه پیامبر‌اکرم به عنوان یکى از پیامبران الهى در برخى آیات از جمله آیه ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾، ﴿وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾ و ﴿فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ مورد تحیت قرار گرفته، در آیاتى دیگر نیز به طور خاص بر آن حضرت و خاندان او درود فرستاده شده است؛ از جمله در آیه ﴿فَسَلَامٌ لَكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ﴾ از سلام اصحاب یمین بر آن حضرت سخن به میان آمده؛ همچنین در تفسیر «سلام» در آیه ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ گفته‌اند که مراد، سلام ‌بر پیامبر و اهل‌بیت (ع) است. در روایتى این آیه چنین تفسیر شده است که ملائکه الهى از آغاز هبوط خود در شب قدر تا سپیده‌دم بر پیامبر (صلى الله علیه وآله) و امام (ع) درود مى‌فرستند.

بنابر آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ خداوند و فرشتگان بر پیامبر‌اکرم (صلى الله علیه وآله) درود مى‌گویند، افزون بر این، مؤمنان نیز مأمور شده‌اند که بر آن حضرت درود بفرستند. در شأن نزول آیه، از شیعه و اهل سنت روایت شده است که پس از نزول این آیه، مردم از پیامبر پرسیدند که چگونه بر شما صلوات بفرستیم آن حضرت فرمود: بگویید: «اللَّهُمَّ صَلِّ على محمّدٍ و على آلِ محمّدٍ كما صَلَّيتَ على إبراهيمَ ». در روایاتى دیگر این دعا نیز افزوده شده: «ٱللَّٰهُمَّ بَارِكْ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَعَلَىٰ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَعَلَىٰ آلِ إِبْرَاهِيمَ » یا این دعا « اَللَّهُمَّ اِرْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ کَمَا رَحِمْتَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ » در روایاتى دیگر کیفیت صلوات چنین ذکر شده است:«اللّهمّ صَلِّ على مُحمُدٍ و على آلِ مُحمّدٍ كَمَا سَلَّمتَ عَلى آلِ اِبراهیمَ» یا «اللَّهُمَّ وَتَحَنَّنْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا تَحَنَّنْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ»تحیت بر آل محمد (ع) در پى درود فرستادن بر آن حضرت تا آنجا مورد تأکید پیامبر‌اکرم (ص) بوده است که آن حضرت فاصله‌ انداختن میان تحیت بر خود و تحیت بر خاندانش را با کلمه «على» جایز ندانسته یا آن را تحیتى ناقص شمرده است. بنابر احادیث، تحیت کامل بر پیامبر‌اکرم (صلى الله علیه وآله) آن است که تحیت بر آل او نیز بر صلوات بر آن حضرت افزوده شود.

در ادامه آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ مؤمنان افزون بر صلوات، به سلام کردن بر پیامبر (ص) نیز مأمور‌شده‌اند: « وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا». برخى گفته‌اند: مراد از این جمله، سلام کردن بر پیامبر است، چنان‌که در روایتى آمده که با جمله " السلام‌علیک یا رسول الله" بر آن حضرت سلام کنید. نظر برخى دیگر این است که مراد از این تعبیر آن است که در همه امور تسلیم و سر‌سپرده آن حضرت باشید.

بندگان برگزیده خدا

در آیه ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ خداوند به پیامبر‌اکرم (صلى الله علیه وآله) فرمان مى‌دهد که پس از حمد الهى، بر بندگان برگزیده خداوند تحیت فرستد. برخى بندگان برگزیده خدا را پیامبران دانسته‌اند. در برخى روایات نیز آنان آل محمد و فرزندان پیامبر از ذریّه فاطمه دانسته شده‌اند؛ زیرا آنان از آل ابراهیم‌اند که خداوند آنان را در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ از بندگان برگزیده خدا دانسته است. برخى نیز آنان را اصحاب پیامبر، علماى اسلامى یا امت آن حضرت‌ شمرده‌اند.

مؤمنان

مؤمنان به سبب جایگاه رفیع خود نزد خداوند که از ایمان آنها نشئت گرفته همواره مورد تحیت خداوند و فرشتگان قرار دارند و خداوند به تحیت فرستادن به آنان فرمان داده است. در آیه ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ از درود فرستادن خداوند و ملائکه او بر مؤمنانسخن به میان آمده است.

همچنین برخى مفسران آیات ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾، ﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾ را که در آن از نزول فرشتگان الهى در شب قدر و تحیت فرستادن آنان تا بامدادان سخن گفته: به معناى تحیت ملائکه بر همه مردان و زنان مؤمن دانسته‌اند. به نظر برخى، ملائکه در این شب بر اهل مسجد سلام مى‌کنند. البته به نظر برخى دیگر سلام در این آیه به معناى سالم و پاک بودن این شب از شرور و آفات است. همچنین خداوند به پیامبرش فرمان داده که هرگاه مؤمنان نزد او آمدند، به آنان سلام کند: ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ در شأن نزول این آیه روایات مختلفى نقل شده است؛ از جمله اینکه مراد از ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ﴾ مسلمانانى بودند که خداوند پیامبر را از طرد کردن آنان از نزد خود منع کرد. قول دیگر این است که آیه درباره مؤمنان گنهکار و توبه کننده نازل شده است. پس از نزول این آیه، پیامبراکرم (ص) هرگاه این گروه از مؤمنان را ملاقات مى‌کرد بر آنان سلام مى‌گفت و مى‌فرمود: خدا را سپاس که در میان امت من کسانى را قرار داد که مرا به سلام کردن به آنان فرمان داده است. در آیاتى دیگر نیز مؤمنان به تحیت گفتن بر یکدیگر هنگام ملاقات کردن با آنان یا وارد شدن به خانه‌هایشان توصیه شده‌اند. افزون بر دنیا، مؤمنان در آخرت نیز مورد تحیت خداوند و فرشتگان قرار مى‌گیرند. در آیه‌ ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ از تحیت فرشتگان مأمور قبض روح هنگام گرفتن جان مؤمنان یاد شده است. برخى این سلام را در هنگام خارج‌شدن آنان از قبرها یا زمان ورودشان به بهشت دانسته‌اند. در آیه‌اى دیگر از تحیت مؤمنان هنگام ملاقات با خدا سخن به میان آمده است: ﴿تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْرًا كَرِيمًا﴾ به نظر برخى، مراد تحیت ملائکه بر مؤمنان هنگام قبض روح است. بنابر نظر دیگر خود مؤمنان هنگام دریافت پاداش الهى بر یکدیگر درود مى‌فرستند. همچنین هنگام هدایت مؤمنان به سوى بهشت و باز شدن درهاى آن بر روى آنان، فرشتگان به آنها‌سلام و خوش‌آمد مى‌گویند: ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ﴾، ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ﴾ مؤمنان هنگام استقرار در بهشت نیز مورد تحیت ملائکه قرار مى‌گیرند: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾ آیه‌اى دیگر این تحیت ملائکه را بر مؤمنان از جانب خدا دانسته است: ﴿سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾.، افزون بر این، مؤمنان در بهشت خود نیز بر یکدیگر درود مى‌فرستند: ﴿وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ﴾، ﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا﴾ بنا بر آیاتى دیگر مؤمنان در بهشت جز سخن نیک و سلام نمى‌شنوند: ﴿لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا إِلَّا سَلَامًا وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾، ﴿لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا تَأْثِيمًا﴾، ﴿إِلَّا قِيلًا سَلَامًا سَلَامًا﴾ در برخى آیات، بهشت خانه سلام (دارالسلام) نامیده شده: ﴿وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ﴾ و ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ اطلاق این نام بر بهشت از آن روست که سلام نام خداوند و بهشت خانه اوست یا از آن جهت که بهشتیان از آفات در امن و سلامتى هستند یا بدان جهت که اهل بهشت مورد تحیت و سلام خداوند قرار مى‌گیرند.

جاهلان

در آیه ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾ یکى از ویژگی‌هاى بندگان خاص خدا سلام کردن بر جاهلان؛ دانسته شده است به هنگامى که از آنان سخنان نابخردانه مى‌شنوند؛ همچنین ‌یکى از ویژگیهاى مؤمنان سلام کردن به گویندگان سخن لغو شمرده شده است: ﴿وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِلِينَ﴾ مفسران درباره تفسیر سلام در این آیات، اقوال مختلفى دارند؛ برخى آن را به معناى سلامتى و در امان بودن دانسته‌اند؛ یعنى مؤمنان به جاهلان مى‌گویند که آزارى از زبان و عمل ما به شما نخواهد رسید؛ اما بسیارى با تفسیر سلام به معناى برائت جستن و متارکه، گفته‌اند: مراد این است که ما با شما کارى نداریم و هر یک به راه خود مى‌رویم، چنان که ابتداى آیه مذکور نیز به این مفهوم اشاره دارد: ﴿ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ﴾. برخى از مفسرانسلام حضرت ابراهیم به آزر را که در آیه‌ ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي﴾ آمده به همین معنا دانسته و گفته‌اند که مراد آن حضرت جدایى میان وى و آزر بوده است، چنان‌که به نظر شمارى دیگر فرمان خداوند به پیامبر‌اکرم (ص) مبنى بر روى گرداندن آن حضرت از کافران و سلام دادن به آنان نیز به همین معناست: ﴿فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾..

اسباب و زمینه‌هاى تحیت

با الهام از تعابیر قرآن در برخى آیات مى‌توان دریافت که برخى خصایص و ارزشهاى معنوى در انسان موجب مى‌شوند که وى مورد تحیت خداوند و فرشتگان الهى یا مؤمنان قرار گیرد. برخى از این اسباب و زمینه‌ها عبارت‌اند از:

ایمان

در آیه ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ از تحیت خداوند و فرشتگان بر مؤمنان یاد شده و در پایان آیه، خداوند نسبت به مؤمنان رئوف شمرده شده است. به نظر برخى مفسران، ذکر کلمه «مؤمنین» حاکى از نقش ایمان در برخوردارى از این نعمت الهى است، چنان‌که در آیه ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ﴾ خداوند به پیامبر‌اکرم (ص) سفارش کرده که بر مؤمناندرود فرستد.

نیکوکارى و عمل صالح

خداوند با فرستادن درود بر نوح پیامبر آن را پاداش نیکوکارى آن حضرت شمرده است ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾؛ همچنین در آیاتى دیگر، این صفت نیکو از جمله اسباب تحیت خداوند بر برخى پیامبران و اولیاى الهى از جمله ابراهیم (ع): ﴿ سَلامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ ﴾، موسى و هارون ((ع)): ﴿سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ﴾، ﴿إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾ و الیاس (ع): ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾، ﴿إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾ به شمار رفته است؛ همچنین ایمان و عمل صالح موجب مى‌شود که انسان وارد بهشت شده، مورد تحیت فرشتگان یا مؤمنان قرار گیرد: ﴿وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ﴾ در آیاتى دیگر نیز این ویژگى براى برخى مصادیق عمل صالح مانند وفاى به عهد، صله رحم، اقامه نماز، انفاق در راه خدا در نهان و آشکارا و دفع بدى به نیکى ذکر شده است. ﴿ الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلاَ يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ وَالَّذِينَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِيَةً وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِّن كُلِّ بَابٍ سَلامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾.

تقواى الهى

از دیگر خصلتهاى نیک که موجب ورود در بهشت و تحیت فرشتگان الهى مى‌شود، تقواست: ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ﴾ مشابه این مفهوم در آیاتى دیگر نیز مطرح شده است: ﴿وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ﴾، ﴿مَنْ خَشِيَ الرَّحْمَنَ بِالْغَيْبِ وَجَاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ﴾، ﴿ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ﴾.

صبر بر طاعت و مصیبت

ملائکه بر کسانى که در راه اطاعت از اوامر خداوند و سختی‌هاى دنیا صبر پیشه کنند در بهشت درود مى‌فرستند: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾، ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا﴾؛ همچنین کسانى که هنگام ابتلا به مصیبت بردبارى کرده و جمله ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ را مى‌گویند مورد تحیت خداوند قرار مى‌گیرند: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾.

احکام فقهى تحیت

تحیت گفتن

قرآن در آیه ﴿ فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً ﴾ به مؤمنان توصیه مى‌کند که هنگام ورود به خانه‌اى، از جانب خداوند بر خود سلام کنند. همچنین در آیه‌اى دیگر آنان از ورود به خانه‌هاى دیگران بدون اجازه‌گرفتن (استیناس) و سلام کردن بر اهل خانه منع شده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ درباره چگونگى تحیت در این موارد و وجوب یا عدم وجوب آن دانشمندان اسلامى آراى گوناگونى دارند.

درباره تعبیر «سلام کردن بر خود»: ﴿فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾. برخى گفته‌اند مراد این است که هنگام ورود به خانه خود لازم است بر اهل خانه سلام کرد. در حدیثى از اهل‌بیت (ع) نیز این تفسیر آمده‌است. برخى مراد از «بیوت» را مساجد دانسته‌اند؛ ولى شمارى دیگر تعبیر آیه را عام و شامل همه مکانها دانسته‌اند؛ همچنین گفته شده که هرگاه کسى وارد خانه‌اى شود که شخصى در آن حضور دارد، بر وى سلام کند و اگر کسى در آن حضور ندارد سزاوار است با تعبیر " السلام علینا و علی عباد الله الصالحین " و بر پایه برخى روایات با " السلام علینا من عند ربنا" تحیت‌گوید. در روایتى نیز نقل شده که جمله: " السلام علیکم و رحمة الله و برکاته" گفته شود. در این صورت مخاطب او دو فرشته شاهد بر کارهاى آدمى‌اند. درباره عبارت ﴿تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا﴾ نیز گفته‌اند که مراد از «استیناس» اجازه خواستن یا خوگرفتن یا طلب انس و الفت یافتن با افراد حاضر در خانه است که با کارهایى مانند تنحنح (صدایى خاص)، بر زمین کوفتن یا کشیدن کفش، تکبیر، تهلیل و زدن کوبه دَرِ خانه صورت مى‌گیرد و مراد از ﴿تُسَلِّمُوا﴾ سلام کردن است.

برخى گفته‌اند: در آیه تقدیم و تأخیر صورت گرفته و تقدیر کلام چنین است ﴿حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا﴾، بر این اساس آیه اقتضا‌دارد که سلام کردن پیش از اجازه خواستن باشد. به تصریح احادیث نیز پیامبر اکرم (ص) هنگام وارد شدن به خانه ابتدا سلام مى‌کرد و سپس اجازه ورود مى‌طلبید و به دیگران نیز چنین توصیه مى‌کرد. درباره وجوب یا عدم وجوب سلام در موارد ذکر شده یا به طور کلى، در فقه اسلامى دو دیدگاه وجود دارد: معدودى از فقها با این استدلال که در این آیات مسلمانان به سلام کردن فرمان یافته‌اند و امر بر وجوب دلالت دارد یا بدین استدلال که سلام شعار اسلام است و اظهار شعار اسلام واجب است، سلام کردن (ابتدا به سلام) را واجب شمرده‌اند؛ اما اکثر قریب به اتفاق فقهاى شیعه و اهل سنت ابتدا کردن به سلام را مستحب مى‌دانند.

پاسخ دادن به تحیت

آیه ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾ به مؤمنان فرمان داده است که تحیت دیگران را همانند یا بهتر از آن پاسخ گویند. همه فقهاى شیعه و اهل‌سنت با استناد به امر خداوند مبنى بر پاسخ دادن به تحیت در این آیه و نیز تعابیر روایات، پاسخ دادن به سلام را واجب دانسته‌اند، افزون بر این، برخى از آن رو که جواب ندادن به سلام اهانت به مؤمن شمرده مى‌شود، پاسخ دادن به سلام را واجب شمرده‌اند. در صورتى که تحیت و سلام خطاب به گروهى صورت گیرد، شمارى از فقهاى اهل سنت وجوب پاسخ سلام را عینى؛ اما فقهاى امامیه و بیشتر فقهاى اهل سنت آن را واجب کفایى دانسته‌اند؛ همچنین وجوب جواب سلام به نظر بیشتر فقها فورى است. برخى آن را از حرف فاء در ﴿ فَحَيُّوا﴾ که بر تأخیر نداشتن پاسخ تحیت دلالت دارد، استفاده کرده‌اند. شمارى دیگر آن را از امر به جواب پس از ذکر تحیت: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا﴾ استفاده کرده‌اند. همچنین فقها از عموم آیه استفاده کرده‌اند که پاسخ دادن به سلام در همه حالات حتى نماز، واجب است. فقهاى امامیه با استناد به روایات اهل‌بیت (ع) گفته‌اند: نمازگزار باید با جمله " سلام عليكم" پاسخ دهد نه با "عليكم السلام"؛ ولى فقهاى اهل سنت پاسخ دادن با الفاظ را در حال نماز موجب بطلان نماز دانسته، بر آن‌اند که نمازگزار باید با اشاره دست یا سر پاسخ دهد. شمارى از اهل سنت نیز گفته‌اند که نمازگزار باید پس از نماز با الفاظ صحیح سلام دیگران را پاسخ‌گوید. فقهاى امامى درباره اینکه پاسخ چه نوع تحیتى واجب است آراى متفاوتى دارند؛ برخى از آنان تنها پاسخ دادن به تحیتى را واجب دانسته‌اند که با واژه «سلام» صورت گیرد؛ زیرا تنها آن را تحیت مى‌دانند.

اما برخى دیگر پاسخ دادن به گونه‌هاى دیگر تحیت را نیز واجب شمرده و حتى برخى بر آن‌اند که پاسخ گفتن به هر سخن یا لفظى که عرفاً تحیت به شمار رود واجب است. به نظر فقها مستحب است پاسخ تحیت نیکوتر از خود تحیت باشد؛ مانند اینکه در پاسخ «سلام علیکم» گفته شود «سلام علیکم و رحمة الله» یا در پاسخ «سلام علیکم و رحمة الله» گفته شود «سلام علیکم و رحمة الله و برکاته». بنا بر روایتى، پیامبراکرم (ع) در پاسخ فردى که آن حضرت را با عبارت «سلام علیکم و رحمة الله و برکاته» تحیت گفت با واژه «علیک» پاسخ داد و در پاسخ این پرسش که چرا پاسخ تحیت شما بهتر نبود، فرمود که وى چیزى براى افزودن بر پاسخ تحیت باقى نگذاشت. در روایتى دیگر نقل شده که على (ع) در مقابل کسانى که تحیت آن حضرت را با کلماتى بیش از پاسخ پیشگفته جواب دادند، فرمود: از تحیت ملائکه الهى بر ابراهیم تجاوز نکنید؛ زیرا آنان به «رحمة الله و برکاته علیکم أهل البیت» بسنده کردند. برخى گفته‌اند که پاسخ تحیت به گونه بهتر آن است که هرگاه تحیت با لفظى جز واژه «سلام» صورت گیرد، مسلمان آن را با واژه «سلام» پاسخ گوید؛ زیرا این بهترین تحیت‌است.

تحیت بر پیامبر و اهل بیت (ع)

بنا بر نص آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ و نیز احادیث متعددى که از طریق شیعه و اهل‌سنت نقل شده مسلمانان مکلف‌اند که بر پیامبر‌اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) درود فرستند؛ اما فقها درباره وجوب یا استحباب این تکلیف و چگونگى آن آراى گوناگونى دارند؛ نظر مشهور در میان فقهاى امامیه این است که صلوات بر پیامبر و خاندان او تنها در تشهد نماز واجب است. مستند این رأى جمله ﴿ صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا﴾ است؛ با این استدلال که امر مذکور بر وجوب صلوات دلالت دارد و از آنجا که این کار به نظر فقهاى امامیه در غیر نماز واجب نیست، جایگاه آن در نماز است. برخى از فقیهان اهل‌سنت از جمله شافعى نیز صلوات را تنها در نماز واجب مى‌دانند؛ اما شمارى دیگر از فقیهان اهل سنت و امامیه آن را تنها یک بار در طول عمر و برخى یک بار در هر مجلس واجب شمرده‌اند و برخى دیگر بر آن‌اند که هر بار که نام آن حضرت برده شود صلوات بر آن حضرت واجب است.

تحیت بر کافران

از آنجا که سلام کردن نوعى دعاى خیر و طلب سلامتى، عزت و رحمت براى سلام شونده است و یکى از ویژگیهاى مسلمانان و شعار اسلام و تحیت بهشتیان به شمار مى‌رود، برخى از فقها سلام کردن بر کافر را جایز ندانسته‌اند؛ همچنین گفته‌اند که در صورت تحیت گفتن بر کافر، باید همانند تحیت پیامبران بر کافران باشد؛ مانند ﴿السَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾ یا «اَلسَّلامُ عَلَینا وَ عَلی عِبادِ اللَّهِ الصّالِحینَ» یا تحیتى که بر آبادى دنیاى آنان دلالت داشته باشد. برخى احادیث شیعه و اهل سنت نیز از سلام کردن به کافر منع کرده‌اند؛ اما برخى فقها با استناد به آیه‌ ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ که بر جواز نیکى کردن به کافران غیر محارب دلالت دارد. و نیز سفارش قرآن به تأسى کردن به ابراهیم (ع) ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ و اینکه از جمله کردارهاى آن حضرت تحیت فرستادن بر عموى کافر خود بود: ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾سلام ‌کردن بر کافران را جایز شمرده‌اند. در برخى احادیث نیز سلام کردن به کافران به ویژه در موارد ضرورت جایز شمرده شده است.

درباره پاسخ تحیت کافران نیز در فقه اسلامى آراى گوناگونى وجود دارد؛ بیشتر فقها با استناد به عموم آیه‌ ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾ پاسخ تحیت کافر را واجب دانسته‌اند؛ اما معدودى از فقها آن را واجب نمى‌دادند یا حتى آن را ممنوع مى‌شمارند. برخى گفته‌اند که مراد از پاسخ بهتر در آیه مذکور، پاسخ تحیت مسلمان است و مراد از پاسخ همانند: ﴿ أَوْ رُدُّوهَا ﴾، پاسخ تحیت کافران و اهل کتاب است. در احادیث بسیارى که در منابع شیعه و اهل سنت نقل شده به پاسخ تحیت کافر با تعابیرى مانند «علیک»، «علیکم»، «سلام» یا " بارك ‌الله لك في دنیاك" و مانند آن توصیه شده است.

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «سلام»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵