غیب در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث غیب است. غیب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: غیب در لغت - غیب در قرآن - غیب در کلام اسلامی - غیب در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از آنجا که درک دقیق و عمیق مقصود از غیب و مشتقاتش در قرآن و احادیث اهل بیت (ع) به دلیل کاربرد زیاد و برخورداری از حساسیت دیرینه در جامعه اسلامی، از موضوعاتی است که جهت فهم معارف ظریف توحیدی، امامتی و دفع شبهات مخالفین حائز اهمیت است، این واژه را فراتر از لغت باید واکاوی نمود. در این قسمت با توجه به اینکه تعاریف اکثر اندیشمندان امامیه از غیب، ناظر به آیات و روایات بوده، ابتدا دیدگاه‌های ایشان را در این زمینه ذکر نموده و آنگاه خود با پی‌جوئی مصادیق غیب در کتاب و سنت، جامعیت و مانعیت این تعریف‌ها را به نظاره می‌نشینیم. در میان عالمان امامیه، جمع کثیری معتقد به جعل اصطلاح خاصی در مورد واژه "غیب" در اسلام نبوده و بر این باورند که در منابع دینی این تعبیر به همان معنای لغوی‌اش به کار رفته است، اما از آنجا که در معنای لغوی آن، دیدگاه مشترکی ندارند شاهد گوناگونی اقوال ایشان از جهات متعدد هستیم:

1. برخی غیب را چیزی می‌دانند که امکان درک آن برای جمیع خلق وجود نداشته باشد.
2. برخی غیب را چیزی می‌دانند که امکان درک آن برای مخلوقات به‌جز انبیا و اولیاء وجود نداشته باشد.
3. دسته دیگر غیب را بر چیزی اطلاق می‌کنند که درک آن برای برخی انسان‌ها فعلیّت ندارد، هرچند امکان دارد.
4. گروهی، غیب را شیء مخفی از حس ظاهری می‌دانند.
5. گروهی دیگر غیب را شیء مخفی از حس ظاهری و باطنی مانند احساس گرسنگی می‌انگارند.
6. جمعی دیگر آن را تنها از حواس خلق پنهان می‌دانند نه از عقل.
7. و عده‌ای غیب را شیء پنهان از حواس و عقل خلق محسوب نموده‌اند.
8. بعضی خفای از علم مخلوقات بدون اعلام الهی را از شرایط صدق غیب می‌دانند و عالمانی خفای از علم مخلوقات بدون اعلام الهی را عامل مستقل در صدق عنوان غیب می‌پندارند.

در مقابل اینها؛ جمعی دیگر به دلایلی چون استعمال لفظ "غیب" به عنوان نعت حقیقی برای امور غایب از نظر توسط منکران ماوراء طبیعت یا کاربردهای گوناگون غیب در قرآن و یا تفاوت ماهوی غیب بودن خدا و خلق، معنای لغوی و اصطلاحی آن را متفاوت دانسته‌اند. به طور مثال آیت اللّه محمد باقر ملکی میانجی غیب را لفظ مشترک دانسته و استعمال آن در مورد خدا را به معنای موجود غیر قابل درک و تصور برای عقل و وهم می‌داند که در عین خفاء، ظهور تام دارد. در حالی که غیب خواندن غیر او را به معنای شیء مخفی از علم، عقل و حس می‌انگارد، خواه از طریق اسباب عادی و سنن جاری در باب تعالیم متعارف، بتوان به آن دست یافت یا منحصر در تعلیم الهی باشد.

انسان عادی و طبیعی - خواسته یا ناخواسته - در سه حجاب محصور است که عبارت‌اند از:

1. حجاب حس: براساس حجاب حس، انسان تنها قادر به درک اموری است که با یکی از حواس پنج‌گانه قابل احساس باشد. از این رو تنها، اموری در حیطۀ حواس انسان قرار می‌گیرد که محسوس و مادی باشد، لذا انسان به‌خاطر همین حجاب قادر نیست مرز ماده را در نوردیده و به عالم مجردات پای نهد.
2. حجاب مکان: براساس حجاب مکان انسان در مکان خود محصور است، تا بدانجا که وقتی در یک اتاق یا خانه قرار می‌گیرد، اطلاع ندارد که در آن سوی دیوار چه اتفاق می‌افتد.
3. حجاب زمان: حجاب زمان نیز سومین حجابی است که انسان، محصور در آن است و به‌خاطر آن از رخدادهای پیش از تولّد خود و از رؤیت رخدادهای آن محروم و بی خبر است، مگر آنکه به او اخبار کنند که در این صورت دیگر برای او شهود می‌شود؛ همچنین نسبت به فردا و رخدادهای آتی خود، اطرافیان و عموم مردم کاملاً بی‌اطلاع است.

براین اساس، آنچه در حیطه حواس ظاهری انسان یا مکان و زمان او بگنجد مشهود و مشاهَد او خواهد بود و آنچه بیرون از این حوزه است، امور پنهانی و غیب تلقی خواهد شد.

معناشناسی غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

اقسام امور غیبی

1. غیب مطلق: به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای «غيب مطلق» گفته می‌شود که اطلاع از آن جز از راه دریافت علم از خدای متعال برای هیچ کس، در هیچ زمان و شرایطی امکان‌پذیر نیست. این غیب مطلق نیز بر دو گونه است: نخست: غیبی است که تنها برای برخی از برگزیدگان خود آشکار می‌‌کند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾ . از جمله موارد این غیب: اموری که عقلاً تعلّق ادراکات حسی یا ادراکات عقلی به آنها ممکن نیست؛ مانند: ذات خدا یا برخی از نشانه‌های او؛ همچون: وحی، فرشتگان، بهشت و جهنم و رستاخیز که همه آنها از حواس ما غایب‌اند. دوم: غیبی است که نزد خود نگاه داشته و مختص ذات اوست. به این غیب مطلق دوم، «غیب مستأثر» یا «علم مستأثر» می‌‌گویند: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ﴾.
2. غیب نسبی: به حقیقت و واقعیت ناشناخته‌ای گفته می‌شود که برای بعضی از انسان‌ها غیب و برای بعضی دیگر آشکار به شمار می‌‌روند؛ یعنی: در مقایسه با شخص یا مکان یا زمان خاص غیب است، اما در برابر شخص یا مکان و زمان دیگر آشکار باشد یا به آشکار مبدل شود؛ مثلاً: اگر پیامبری از وجود غذایی در خانه شخص خبر می‌دهد برای خود پیامبر (ص) امر غیبی است؛ زیرا در خانه آن شخص حضور ندارد و از راهی دیگر نیز از اشیاء موجود در آن خانه اطلاع نیافته است. اما برای خود آن شخصی که در آن مکان زندگی می‏‌کند و از محتویات آن آگاه است، امری آشکار خواهد بود. اين نوع از غیب می‌‌تواند مربوط به گذشته باشد که برای مردمان آن زمان آشکار بوده اما برای زمان ما غیب است و می‌‌تواند مربوط به آینده باشد که برای حاضران در زمان خاص غیب بوده اما در زمان آینده که رخ می‌‌دهد آشکار می‌‌شود.

یادآوری این نکته بجاست که غیب، زمانی غیب است که به غیر خدای متعال نسبت داده شود؛ وگرنه هیچ موجودی برای خدا غیب نیست و همه امور مشهود او هستند: ﴿عَالِمِ الْغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلا فِي الأَرْضِ﴾.

جمع‌بندی

غیب - به معنای عام خود - آن چیزی است که حس ظاهری یا باطنی انسانی توانایی درک آن را نداشته باشد و «اطلاع یافتن از غیب» با بهره‌گیری از شیوه‌های عادی و اسباب طبیعی (مثل: خبردادن از خسوف و کسوف و امثال ذلک) یا شیوه‌های غیرعادی و اسباب پنهان از نظر عموم (مثل: خبردادن از امری پنهان از راه جادوگری و ارتباط با جن و امثال ذلک) هرچند به معنای لغوی و عرفی «علم به غیب» شمرده می‌شود؛ زیرا شناخت به امری غائب از حس عموم انسان‌هاست، اما این آگاهی، در اصطلاح قرآن و حدیث «علم به غیب» نامیده نمی‌شود. این دسته از شناخت‌ها و آگاهی‌ها - چه به صورت مجاز یا غیر مجاز در قوانین ادیان - برای همگان امکان‌پذیر است و در سایۀ آموزش یا ریاضت‌های خاص محقق می‌گردند و قطعاً دلیلی بر اتصال به خدای متعال یا عوالم غیبی آگاهِ از این امور نیست، بلکه تنها می‌تواند دلیل نبوغ و تخصص در یک امر و یا اموری باشد.

غیب در اصطلاح کتاب و سنت

قرآن کریم و روایات معصومین(ع) هر چند در معنای اصلی واژه غیب تغییری نداده‌اند، آن را در مواردی گوناگون به کار گرفته‌اند که برخی از آنها را با محور قرار دادن سخنان امام علی(ع) از نظر می‌گذرانیم:

حقایق دست‌نایافتنی

برخی پدیده‌های غیبی، هیچ‌گاه از پشت پرده برون نمی‌افتند و نه تنها حس و تجربه، بلکه عقل و کشف و شهود نیز از راه‌یابی به قلمرو آنها ناتوان است. در این جا است که به حق باید گفت: زسر غیب کس آگاه نیست قصه مخوان کدام محرم دل ره در این حرم دارد ذات و حقیقت خداوند از این‌گونه غیب‌های دست‌نایافتنی است که فرزانگان جهان درباره آن نمی‌اندیشند و می‌دانند که آن را نتیجه‌ای نیست. از این رو، امام علی(ع) با اینکه در شناخت و معرفت چنان توانمند است که اگر پرده‌ها کنار روند، ذره‌ای بر یقینش افزوده نخواهد شد، بر ناتوانی آدمی از شناخت کنه ذات خداوند تأکید می‌ورزد و می‌فرماید: کسانی در علم دین استوارند که اعتراف به نادانی بی‌نیازشان کرده است تا نااندیشیده پا در میان گذارند و فهم آن چه را در پس پرده‌های غیب نهان است، آسان انگارند.... پس بدین بس کن! بزرگی خدای سبحان را با میزان خرد خود مسنج، تا از تباه‌شدگان مباشی. او توانایی است که اگر وهم ما چون تیر پران شود تا خود را به سر حد قدرت او رساند و اندیشه مبرا از وسوسه بکوشد تا سمند فکرت به ژرفای غیب ملکوتش براند و دل‌ها خود را در راه شناخت صفات او سرگشته و شیدا گرداند و باریک‌اندیشی خرد خواهد تا به صفات او نرسیده، ذات وی را داند، دست قدرت بازش گرداند؛ چه، خواهد پرده‌های تاریک غیب را درد، و راه به ساحت خدای بی‌عیب برد.

امور فراتر از تجربه حسی

قرآن کریم در آیات آغازین سوره بقره، ایمان به غیب را از صفات برجسته پرهیزگاران می‌شمارد که مصداق روشن آن، ایمان به وجود خداوند متعال است؛ چنان‌که امیرمؤمنان(ع) در پاسخ به این پرسش که «آیا پروردگارت را دیده‌ای؟» فرمود: «من کسی که خدای نادیده را بپرستم». سپس فرمود: «چشم‌ها با مشاهده ظاهری او را نبینند، بلکه ایمان به غیب، پیمانی قلبی است». افزون بر وجود حق تعالی، بسیاری دیگر از حقایق جهان هستی با ابزار حسی بشر به چنگ نمی‌آیند. از این‌رو، کتاب و سنت، آنها را از امور غیبی به شمار آورده‌اند؛ چنان‌که امام سجاد(ع) وحی را از مصادیق غیب برمی‌شمارد و فرشتگان را موجوداتی می‌داند که این حقیقت نادیدنی را به پیامبران می‌رسانند.

پدیده‌های اخروی

آگاهی از زمان فرارسیدن قیامت، در انحصار خداوند است و از غیب‌هایی است که هیچ‌گاه برای آدمیان آشکار نخواهد گشت. پدیده‌های دیگر اخروی نیز هر چند به خودی خود، غیبی و نهانی‌اند، در پرتو تعالیم پیامبران تا اندازه‌ای از پس پرده غیب به در آمده‌اند و تصویری - هر چند ناقص - از آنها فراهم گشته است. امام علی(ع) می‌فرماید: هر چیز از دنیا، شنیدن آن بزرگتر از دیدن آن است؛ و هر چیز از آخرت، دیدن آن بزرگتر از شنیدن آن است. پس [اکنون که دیدن نتوانید] به شنیدن بسنده کنید و از آنچه در غیب نهان است، خبری به دست آورید.

راز نهانی

اسرار ناگفته آدمی یکی دیگر از امور نهانی است که قرآن کریم واژه غیب را درباره آنها به کار می‌گیرد؛ چنان‌که در سوره توبه می‌فرماید: ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ﴾. امیرمؤمنان(ع) نیز - که مفسر راستین قرآن است - با پای فشردن بر اینکه خداوند از اندیشه‌های نهفته در دل آگاهی دارد، می‌فرماید: «علم او درون پرده‌های غیب را شکافت و بر عقیده‌های نهفته و رازهای پنهان احاطه یافت».

رویدادهای گذشته و آینده

آن‌چه در گذشته روی داده است، یا در آینده روی می‌دهد، هرچند در زمان خود به چنگ حس و تجربه می‌افتد، برای کسانی که در زمانی دیگر زندگی می‌کنند، از امور غیبی به شمار می‌رود. پیامبر اکرم(ص) بی‌درس‌آموزی در مکتب‌خانه‌های بشری، «مسئله‌آموز صد مدرس» بود و به تعلیم الهی، از سرگذشت راستین پیامبران پیشین خبر می‌داد. از این‌رو، قرآن کریم، آنگاه که داستان پیامبران گذشته را برای رسول خدا(ص) بازمی‌گوید، تعبیرهایی از این دست با آن همراه می‌سازد: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا﴾. امام علی(ع) نیز در خطبه‌ای که در آن اوضاع نابسامان کوفه را پیش می‌گوید و از تسلط حجاج بن یوسف ثقفی خبر می‌دهد، بر این آگاهی خدادادی، نام علم غیب می‌نهد و می‌فرماید: اگر آنچه می‌دانم - و غیب آن بر شما پوشیده است - می‌دانستید، به بیابان‌ها بیرون می‌شدید و بر کرده‌های خویش می‌گریستید. به سر و سینه می‌زدید و مال‌های خود را بی‌نگهبان وامی‌گذاشتید و کسی را بر آن نمی‌گماشتید.... به خدا، به زودی مردی از ثقیف بر شما چیره شود، سبک‌سر، گردنکش و ستمگر، که مالتان را ببرد و پوستتان را بدرد.

منابع

1. جزائری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان
2. یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳