حدیث منزلت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث منزلت است. حدیث منزلت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث منزلت در حدیث - حدیث منزلت در کلام اسلامی - حدیث منزلت در تاریخ اسلامی - حدیث منزلت از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حدیث منزلت از مدارک مهم نصب امامت علیS است که علمای اهل سنت آن را به صورت متواتر، نقل کرده‌اند.

پیامبرa به علیS فرمود: تو برای من به منزله هارون برای موسیS هستی؛ جز اینکه پس از من پیامبری نیست». مسلم به نقل از سعید بن مسیب، از عامر بن سعد بن ابی‌وقاص، از پدرش: پیامبر خداa به علیS گفت: «تو برای من به منزله هارون برای موسیS هستی؛ جز آنکه پیامبری پس از من نیست. [سعید می‌گوید:] دوست داشتم که این را از خود سعد بشنوم. او را دیدم و آنچه را عامر برایم گفته بود، برایش گفتم. گفت: «من آن را شنیده‌ام». گفتم: «تو خود، آن را شنیده‌ای»؟ او دو انگشتش را بر گوش‌هایش نهاد و گفت: «آری، وگرنه، کَر بشوند».

کثرت نقل حدیث منزلت

بی‌گمان حدیث منزلت که با نقل‌های گوناگون در روایات به آن اشاره شده است، از فضیلت‌های برجسته و مناقب بزرگ علیS است همچنین روشن می‌شود که پیامبر خداa بارها به این فضیلت لب به سخن گشوده است و آنچه در نبرد تبوک بر زبان مبارکشان جاری شده، تنها موضع ذکر این فضیلت نیست، بلکه شهیرترین است.

اسناد متعدد و گزارش‌های فراوان این حدیث، جای تردیدی در صدور قطعی آن نمی‌نهد و گستردگی نقل و فراوانی طریق‌های آن به آنجا رسیده است که عالمان و محدثان بزرگ اهل سنت به تواتر آن و فراوانی طرق و منابع گوناگون آن، تصریح کنند و بر این نکته تأکید ورزند که این حدیث استوارترین روایات منقول از پیامبرa است و اتفاق راویان حدیث و حافظان آثار را بر صحت آن ابراز دارند.

حسکانی نوشته است: «این همان حدیث منزلت است که شیخ ما (استاد ما) ابوحازم حافظ [درباره‌اش] می‌گفت: من آن را به پنج هزار سند استخراج کرده‌ام».

محمد بن عبد البر در این‌باره می‌گوید: «گروهی از اصحاب، گفته پیامبرa، «تو برای من به منزله هارون برای موسیS هستی» را روایت کرده‌اند و این حدیث از استوارترین و درست‌ترین احادیث است». ابن عبد البر بعد از نقل حدیث می‌نویسد: حدیث منزلت، از ثابت‌ترین و صحیح‌ترین روایاتی است که سعد بن ابی‌وقاص از پیامبرa نقل کرده است. طرق حدیث سعد بسیار است که آنها را ابن ابی‌خیثمه و دیگران نقل کرده‌اند؛ همچنین ابن عباس، ابو سعید خدری، ام سلمه، اسماء بنت عمیس، جابر بن عبدالله و بسیاری دیگر که ذکر نامشان سخن را به درازا می‌کشد این روایت را نقل کرده‌اند.

مزی نیز می‌نویسد: حدیث منزلت را جماعتی از صحابه نقل کرده‌اند که از صحیح‌ترین و ثابت‌ترین آثار به شمار می‌آید. این روایت را سعد بن ابی‌وقاص، ابن عباس، ابو سعید خدری، امّ‌سلمه، اسماء بنت عمیس، جابر بن عبد الله و بسیاری دیگر که ذکر نامشان سخن را به درازا می‌کشد، از نبی مکرم اسلام این روایت را نقل کرده‌اند.

گنجی نوشته است: این حدیثی است که امامان و حافظان احادیث، مانند ابی‌عبدالله بخاری در صحیح خود و مسلم بن حجاج در صحیح خود، و ابی‌داوود در سنن خود و ابی عیسی ترمذی در جامع خود و ابی‌عبد الرحمان نسائی در سنن خود و ابن ماجه قزوینی در سنن خود، بر صحت آن، تا حد اجماع، اتفاق کرده‌اند. حاکم نیشابوری می‌گوید: «این حدیثی است که در به تواتر رسیده است».

سیوطی حدیث منزلت را در «الأزهار المتناثرة فی الأخبار المتواترة» آورده است: این کتاب ویژه نقل احادیث متواتر است. او با این کار به تواتر آن تصریح کرده است. اینها پاره‌ای از نظریات درباره اسناد این روایت است و تردیدی نیست که جست‌وجو در منابع و کتاب‌های حدیثی، هر شکی را در صدور قطعی آن از میان می‌برد.

دلالت حدیث

جانشین شدن هارون: پیامبر اسلامa با نزدیک شدن به پایان عمر شریفش، مسئله خلافت و جانشینی خود را گوشزد می‌کرد و همواره در زمینه‌های گوناگون علیS را خلیفه و جانشین پس از خود می‌خواند تا امت پس از رحلت آن حضرت، به اختلاف و نزاع دچار نشود و راه روشن هدایت، به ضلالت نینجامد. پیامبرa در ماجرای تبوک نیز علیS را جانشین خود خواند و با بیان حدیث منزلت «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي»، از سویی راه را بر شایعات منافقان بست و از سوی دیگر، تکلیف امت اسلامی را در درازنای تاریخ معین کرد که علیS جانشین پیامبرa پس از حیات اوست. بنا بر اصطلاح علمای حدیث، این کلام نورانی پیامبر به «حدیث منزلت» معروف است.

این حدیث بدون تردید از پیامبر اکرمa در ماجرای غزوه تبوک صادر شده و محدثان و سیره‌نویسان و بیشتر مورخان شیعه و اهل سنت به طرق مختلف، از آن حضرت نقل کرده‌اند. بنابراین حدیث منزلت از دید سندی، نزد بیشتر علمای شیعه و اهل سنت پذیرفته است.

این حدیث از دید محتوا و مضمون نیز آشکارا بر امامت و جانشینی علیS بعد از رسول خداa دلالت می‌کند؛ زیرا همه مناصبی را که هارون برادر موسیS داشته است، برای علیS ثابت می‌کند؛ جز مقام نبوت و رسالت که بعد از پیامبرa هرگز به کسی نمی‌رسد و پیامبری بعد از حضرت محمدa نخواهد آمد.

شایستگی هارون برای خلافت: به جای اینکه خلافت هارونS پس از موسیS در قالب منزلت تقدیری و فرضی هارون بر مبنای مقایسه و تشبیه در حدیث منزلت باشد، شایستگی خلافت را پس از موسیS می‌توان مبنا قرار داد که تقدیری و فرضی نیست؛ زیرا شایستگی خلافت با فعلیت آن متفاوت است. آنچه تقدیری و فرضی است فعلیت خلافت هارون پس از موسیS است؛ نه شایستگی خلافت پس از وی.

پیامبرa در این حدیث، منزلت‌های هارون غیر از نبوت را برای علیS اثبات کرده است. پس علیS در زمان پیامبرa استحقاق و شایستگی جانشینی را پس از رحلت پیامبرa داشته و می‌توانسته است رهبر امت اسلامی باشد و پس از رحلت پیامبرa، این استحقاق به فعلیت رسیده است.

لزوم اطاعت از هارون: وجوب اطاعت مردم از هارون، از منزلت‌های وی به شمار می‌رفت؛ زیرا او پیامبر خداa بود و اطاعت از پیامبر خداa بر امت وی واجب است. بدون شک اگر او پس از حضرت موسیS می‌ماند، اطاعتش بر امت موسیS واجب بود؛ زیرا کسی‌که به مقام پیامبری برگزیده شود تا زنده است دارای مقام پیامبری است.

پیامبر گرامیa در حدیث منزلت، همه منزلت‌های هارون را، جز پیامبری، برای علیS اثبات کرده است. پس اطاعت علیS بر امت اسلامی واجب است و از این روی که او پیامبر نیست، وجوب اطاعتش از مقام خلافت و امامت او سرچشمه می‌گیرد.

پرسمان حدیث منزلت

اگر گفته شود وجوب اطاعت هارونS بر امت موسیS به دلیل نبوت او بود و علیS دارای مقام نبوت نبود، پس اطاعت او بر امت اسلامی واجب نبوده است، پاسخ چنین خواهد بود: در صورتی با نفی نبوت علیS وجوب اطاعت او بر امت اسلامی منتفی می‌شود که وجوب اطاعت در نبوت منحصر باشد؛ اما وجوب اطاعت اعم از نبوت است و امامت را هم دربر می‌گیرد؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز]اطاعت کنید».

بنابراین استثنای نبوت در حدیث منزلت وجوب اطاعت ویژه مقام نبوت را از علیS نفی می‌کند؛ نه مطلق آن را. در نتیجه وجوب اطاعت از مقام امامت در مستثنی‌منه می‌ماند. به اصطلاح منطقی و علمی، نفی خاص، مستلزم نفی عام نیست. وجوب اطاعت دو مصداق دارد: نبوت و امامت. وجوب اطاعت در مصداق نبوت از علیS نفی شده است؛ اما وجوب اطاعت در مصداق امامت باقی است.

اگر گفته شود لازمه این استدلال این است که اطاعت از علیS همچون اطاعت از هارونS بر امت موسیS در زمان موسیS، در زمان خود پیامبر اسلامa بر امت او واجب شده باشد، اما اجماع مسلمانان بر این است که اطاعت از او، مستقل از پیامبر بر مسلمانان واجب نبود، پاسخ چنین خواهد بود که استثنا در حدیث منزلت، وجوب اطاعت را از علیS در جایگاه نبوت نفی کرده است. بنابراین وجوب اطاعت از او بر امت اسلامی در جایگاه خلافت و امامت خواهد بود و چنین وجوبی هم زمان پیامبرa را دربر می‌گیرد و هم زمان پس از پیامبرa را؛ زیرا اجماع درباره نفی وجوب اطاعت از علیS بر امت اسلامی در زمان پیامبرa به صورت مستقل از پیامبرa است، نه در جایگاه جانشینی پیامبرa به امر و دستور او.

اشکال: وجوب اطاعت هارونS از جانب خداوند است نه موسیS. شیعه به حدیث منزلت چنین استدلال می‌کند که وجوب اطاعت بنی اسرائیل از هارونS، از منزلت‌های ایشان بود؛ زیرا او پیامبر بود و اطاعت از پیامبر واجب است و در این حدیث، منزلت‌های هارون جز نبوت برای علیS اثبات شده است. بنابراین اطاعت او نیز بر مسلمانان واجب است؛ اما او از مقام نبوت برخوردار نیست. پس وجوب اطاعت از او از مقام خلافت و امامت وی سرچشمه می‌گیرد؛ این استدلال درست نیست؛ زیرا ظاهر حدیث منزلت این است که منزلت هارونS از موسیS سرچشمه می‌گرفت: «بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى». اما وجوب اطاعت از هارونS از نبوت سرچشمه می‌گرفت که خداوند به او عطا کرده بود نه موسیS. بنابراین نمی‌توان وجوب اطاعت هارونS را از منزلت‌هایی دانست که در حدیث منزلت مطرح شده است.

پاسخ: کلمه «مِن» در جمله «بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى» بر این دلالت نمی‌کند که منزلت‌های هارونS از موسیS سرچشمه می‌گرفت. گواه روشن بر این مطلب، این است که جمله «إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي» بر این دلالت می‌کند که یکی از منزلت‌های هارون نسبت به موسی منزلت نبوت بود؛ با اینکه نبوت هارون را خداوند به او داد نه موسی. مقصود از این ساختار کلامی، مشابهت و همانندی دو شیء در اوصاف و احوال است؛ نه سرچشمه گرفتن یکی از دیگری و کلمه «مِن» به معنای «عند» است؛ یعنی جایگاه یک چیز یا یک فرد نزد انسان همانند جایگاه فرد یا چیزی دیگر نزد او یا نزد فرد یا چیز دیگری است.

اشکال: خلافت و وجوب اطاعت از هارونS پس از موسیS، امری تقدیری و فرضی است؛ زیرا او قبل از موسیS از دنیا رفت. از سویی منزلت به صفاتی گفته می‌شود که برای فردی ثابت و شاخص و معروف باشند تا بتوان آن را با عنوان مشبه‌به مطرح و فرد دیگری را به آن تشبیه کرد؛ اما به صفت تقدیری و فرضی نمی‌توان اشاره، و چیزی را به آن تشبیه کرد؛ برای نمونه، اگر فردی به دیگری بگوید طلب تو نزد من همانند طلب زید نزد عمرو است، این سخن با این فرض درست است که زید به واقع از عمرو طلبکار باشد؛ نه اینکه طلب او تقدیری و فرضی باشد؛ یعنی اگر زید کالایی را به عمرو فرخته یا پولی را به او قرض داده باشد از او طلبکار می‌شود. اما چنین کاری تحقق نیافته و چیزی که تحقق نیافته است، از دید عرف، مبنای مقایسه و تشبیه نمی‌شود.

هارونS نیز پس از موسیS نماند و از این‌رو نمی‌توان خلافت یا وجوب اطاعت او را منزلتی از منزلت‌های او به شمار آورد و سپس منزلت علیS را با او مقایسه کرد و مقام خلافت و وجوب اطاعت را برای او پس از پیامبر گرامیa اثبات کرد. اینکه اگر هارونS می‌ماند، دارای مقام خلافت و وجوب اطاعت بود برای اثبات آن کافی نیست؛ وگرنه باید نماز واجب یومیه دیگری جز نمازهای پنج‌گانه از احکام شریعت باشد؛ زیرا اگر پیامبرa آن را واجب کرده بود بی‌گمان از احکام شریعت به شمار می‌رفت و این حکم تقدیری و فرضی برای اثبات نماز یومیه دیگری در شریعت اسلام کافی نیست. بنابراین خلافت یا وجوب اطاعت هارونS پس از موسیS نیز ثابت نشده است تا بر اساس آن و با استناد به حدیث منزلت این دو منزلت برای علیS نیز اثبات شود.

پاسخ: اگر صفت مقدر سبب معینی داشته باشد، با تحقق آن سبب، آن صفت نیز تحقق خواهد یافت و می‌تواند منزلت به شمار آید و قابل اشاره خواهد بود و می‌توان آن را مبنای مقایسه و تشبیه و اثبات برای موضوع دیگری قرار داد.

خلافت هارونS و وجوب اطاعت از او بر امت موسیS تقدیری و فرضی نیست؛ زیرا هر دو منزلت در زمان حیات او برایش ثابت شده است. آنچه تقدیری و فرضی است، موضوع است؛ یعنی بقای او تا پس از موسی. مانند اینکه حکم عتق برده از خصال کفارات، در شریعت اسلام تقدیری و فرضی نیست، اما در این زمان که موضوع آن تحقق ندارد آن حکم نیز منتفی است؛ اما همچنان در شریعت ثابت است و اگر بنا بر فرض، بار دیگر موضوع آن تحقق یابد، آن حکم نیز معتبر و نافذ خواهد بود؛ زیرا چنان که استثنا بدون مقید شدن به زمان یا مکانی خاص، بر اثبات غیر مستثناء به طور مطلق دلالت می‌کند، استثنای مقید به زمان یا مکانی خاص بر اثبات غیر مستثنا، به طور مقید در مکان یا زمان خاص دلالت می‌کند. خلافت از منزلت‌های هارونS بود. بنابراین مقام خلافت پیامبرa برای علیS پس از رسول خداa ثابت خواهد شد. ابوهارون عبدی می‌گوید: از جابر بن عبدالله انصاری پرسیدم: معنای گفته پیامبرa به علیS که «تو برای من به منزله هارون برای موسیS هستی، جز آنکه هیچ پیامبری پس از من نیست» چیست؟ جابر گفت: «به خدا سوگند [با آن گفته]، او را در حیات و پس از وفاتش جانشین خود بر امتش کرد و طاعتش را بر آنان واجب نمود. پس هر کس پس از این گفته به خلافت او گواهی ندهد، از ستمکاران است».

سلم بن وضاح گفته است: نزد محمد بن عبد الله بودیم که معلی بن سلیمان از او پرسید: مقصود پیامبرa از این فرموده تو برای من به منزله هارون برای موسیS هستی» چه بوده است؟ گفت: «مقصودش این بوده است که اطاعت از علیS پس از پیامبرa همچون اطاعت از پیامبرa در زمان حیاتش است».

اشکال: هارونS پیامبر بود؛ نه جانشین موسیS. پس استدلال شیعه به حدیث امامت علیS به این بیان که هارونS در زمان حضرت موسیS هنگام رفتنش به میقات جانشین او شد و اگر زنده می‌ماند، پس از موسیS نیز جانشین او بود، درست نیست؛ زیرا هارونS به نص قرآن کریم در نبوت شریک حضرت موسیS بود وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي. بنابراین در غیبت موسیS به دلیل اینکه دارای مقام نبوت بود، بر قوم موسیS ولایت و امامت داشت و به اینکه موسیS او را جانشین خود کند، نیازی نداشت و جمله وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ نیز با مطالب یاد شده منافات ندارد؛ زیرا جمله اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي عین سخن موسیS نیست بلکه مفاد آن نقل شده است و می‌توان آن را دستوری ارشادی و نصیحت‌آمیز دانست؛ چنان که جمله وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ ارشادی است؛ زیرا اگر موسیS نیز او را به اصلاحگری و دوری‌گزیدن از روش مفسدان فرمان نمی‌داد، این کار بر هارونS لازم بود.

پاسخ: امامت و رهبری سیاسی از لوازم جدایی‌ناپذیر نبوت نیست؛ زیرا می‌توان پیامبری را فرض کرد که تنها به ابلاغ پیام‌های خداوند به افراد و بشارت و انذار آنان مأموریت داشته باشد و مأموریت رهبری سیاسی جامعه را بر عهده نداشته باشد. این فرض هنگامی که دو پیامبر در یک زمان و مکان باشند و یکی از آن دو پیامبر صاحب شریعت باشد، قوی‌تر و پذیرفتنی‌تر است. بر این اساس اگرچه هارونS پیامبر بود و درباره ابلاغ پیام‌های خداوند به بنی‌اسرائیل و ارشاد و هدایت آنان مأموریتی بر عهده داشت، به رهبری سیاسی جامعه موظف نبود؛ بلکه موسیS چنین وظیفه‌ای داشت.

اشکال: مقصود از کلمه «بعدی» در جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي» پس از نبوت رسول خداست؛ نه پس از رحلت آن حضرت؛ زیرا تشبیه علیS به هارون باید با اوضاع هارون در واقع و نفس الامر همانند باشد و هارون پس از رحلت موسیS، مقام نبوت نداشت تا جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي» آن را مستثنا کند اما او پس از مقام نبوت برای موسیS دارای مقام نبوت بود و جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي» همین مطلب را مستثنا می‌کند. بنابراین استدلال یادشده ناتمام است. اثبات و نفی در این سخن به زمان حال ناظر است و غیر از آن به قرینه نیازمند است.

پاسخ: اگر مقصود از «لَا نَبِيَّ بَعْدِي» نفی نبوت علیS پس از نبوت رسول خداa باشد، یعنی پس از پیامبرa فرد دیگری دارای مقام نبوت نخواهد بود، در این صورت از دید زمانی اطلاق دارد؛ یعنی هم‌زمان حیات پیامبرa را دربر می‌گیرد و هم‌زمان پس از رحلت آن حضرت را. بنابراین مقتضای مطابقت استثنا با مستثنی‌منه، این است که جز نبوت، دیگر منزلت‌ها (که منزلت خلافت و امامت از آن جمله است) برای علیS در زمان حیات پیامبرa و پس از زمان او اثبات شود و اگر دلیل خاصی بر نفی خلافت و امامت او در برخی از این زمان‌ها دلالت کند، باید به آن ملتزم شد؛ وگرنه، خلافت وی در زمان پیامبرa و پس از او ثابت خواهد بود.

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن