اثبات عصمت پیامبران

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اثبات عصمت پیامبران در قرآن | اثبات عصمت پیامبران در حدیث | اثبات عصمت پیامبران در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اثبات عصمت پیامبران (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

دلایل عقلی عصمت پیامبران

برای عصمت انبیا، می‌توان از راه عقل و نقل دلیل ارائه کرد. از جمله دلایل عقلی دلایل زیر است:

• اعتماد به پیامبر بدون عصمت حاصل نمی‌شود: پیامبران برای هدایت و ارشاد مردم مبعوث می‌شوند، به همین دلیل، باید مردم آنها را باور داشته و به عنوان هادی بپذیرند، و برای این امر باید پیغمبر مورد وثوق و اطمینان مردم باشد، تا به حرف او گوش فرادهند و به آن عمل کنند. حال اگر پیامبر مرتکب گناه یا اشتباه شود، اعتماد مردم از او سلب می‌شود و هر چه بگوید، احتمال می‌دهند اشتباه باشد و هر کار کند، گمان می‌کنند گناه و انحراف است، در این صورت، دیگر برای وجود پیامبر حکمتی باقی نمی‌ماند، و غرض از ارسال رسل منتفی می‌شود. خلاصه اگر در انبیا عصمت نباشد، نقض غرض پیش می‌آید.
• تربیت و ارشاد حقیقی در گرو پاکی و عصمت مربّی است: یک مربّی در صورتی موفق است که به آن‌چه می‌گوید عامل باشد و به اصطلاح واعظ متعط باشد، در غیر این صورت، در کار خود توفیق چندانی نخواهد داشت؛ زیرا «رطب خورده منع رطب چون کند؟». آری دعوت به حق و ارشاد مردم به راه کمال از راه علی و منصف بودن مربّی به صفات کمال بسیار مفیدتر است. از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ‏ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ» یعنی هدایت‌گر مردم به سوی حق باشید، امّا نه با زبان. حال انبیا که مربیّان بشریتند و به قول قرآن آمده‌اند تا مردم را تزکیه و تربیت کنند و تعلیم دهند: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. از طرفی خدای متعال از این که کسی چیزی را بگوید که خود انجام نمی‌دهد، با شدّت نهی می‌کند. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾. یکی از بهترین روش‌های تربیت و تعلیم - چنان که در جای خود اثبات شده است - روش الگویی است. و پیامبران به این امر توجّه جدّی دارند و قرآن نیز آنان را به عنوان الگوی نیکو معرّفی می‌نماید. و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. و در آیه دیگری درباره ابراهیم(ع) می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ...﴾ این مطلب در آیه ۶ همین سوره نیز تکرار شده. روشن است که الگو باید پاک و بی‌عیب و پسندیده باشد و در حقیقت به منزله اسوه حسنه‌ای است که مردم در آیینه صفات کمال او نقائص و معایب خود را اصلاح می‌کنند، پس باید از هر عیب و نقصی مصون و محفوظ باشد.
• لزوم اطاعت: لازم است مردم از پیامبران بدون قید و شرط اطاعت کنند، در غیر این صورت وجود پیامبر بی‌فایده خواهد بود و فلسفه‌ای برای ارسال رسل باقی نمی‌ماند. از سوی دیگر اگر پیامبر معصوم نباشد ممکن است امر به گناه و اشتباه کند، گناه عبارت است از نافرمانی خدا و اطاعت از فرمان خدا نیز لازم است. در این صورت، اگر از پیامبر اطاعت کند خدا را نافرمانی کرده است و اگر از خدا اطاعت کند، پیامبر را نافرمانی کرده است یعنی مکلّف در تناقضی گیر می‌کند. هم لازم است از پیامبر اطاعت کند و هم لازم است اطاعت نکند و این امر محال است.

دلایل نقلی عصمت پیامبران

قرآن پیامبر را معصوم می‌داند هم در بینش و علم، هم در عمل. در ذیل بعضی از دلایل قرآنی بر عصمت انبیا می‌آید:

عصمت عملی

• مخلَصین از تیررس وسوسه شیطان به دور و معصوم‌اند. پیامبران مخلَص‌اند، پس پیامبران معصومند. اینک توضیح مقدّمات برهان: شیطان بعد از تمرّد از فرمان خدا و رانده شدن از درگاه الهی، تقاضا کرد تا قیامت به او مهلت داده شود و خداوند نیز تا زمان معلومی به او مهلت داد، در این حال چنین اظهار داشت ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾. این معنا در سوره «ص» آیات ۸۲ و ۸۳ نیز آمده است. از این آیه استفاده می‌شود، شیطان، از گمراه نمودن مخلَصین ناامید است و سراغشان نمی‌رود، وجه آن نیز روشن است، زیرا کسی که صرفاً برای خدا خالص شده است. طوری که فکر و ذکر و عمل و رفتار او همگی برای خدا و زبان حال او این است: ﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ دیگر جای پایی برای شیطان در وجودش باقی نمانده است. چون شیطان باید یک راه ورود در وجود انسان داشته باشد، تا بتواند او را وسوسه کند و این راه یا راه‌ها عبارتند از: همان ناخالصی‌ها که در بینش و نظر یا در عمل و یا در خصایل و ویژگی‌های روحی انسان وجود دارد، و مخلص هیچ یک از این ناخالصی‌ها را ندارد. از سوی دیگر قرآن پیامبران را مخلَص معرفی می‌کند. از جمله ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾. ذیل آیه ﴿إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾ که به منزله تعلیل برای عدم ارتکاب گناه از سوی یوسف محسوب می‌شود. هم کبرای برهان را اثبات می‌کند و هم صغرا را. به عبارت دیگر دو نکته از آیه استفاده می‌شود: اولاً مخلصین از گناه مصونند، و ثانیاً یوسف پیامبر خدا از مخلصین است. در سوره صافات آیه ۴۰ و ۷۴ بندگان مخلص را از عذاب دردناک در امان می‌داند، و در آیه ۱۲۸ می‌فرماید: الیاس را که از مرسلین بود همگی تکذیب کردند، مگر بندگان مخلص. و در آیه ۱۶۰ تنها بندگان مخلص را شایسته برای توصیف خداوند دانسته است. در سوره مریم آیه ۵۱ حضرت موسی(ع) را از مخلَصین معرفی می‌کند و می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾ و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ ﴾. یعنی (و باز ای پیامبر) از بندگان (مخلص) ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب بادکن، که همگی (در انجام رسالت خود) صاحب اقتدار و بینش بودند، زیرا ما آنان را خالص گردانیدیم به خلوص یاد سرای دیگر. در آیات دیگری نیز پیامبران الهی به عنوان مخلص معرّفی شده‌اند، که همین مقدار برای اثبات مدّعا کافی است.

• پیامبران صدّیق می‌باشند. و صدّیق کسی است که قول و فعل او همواره قرین صداقت و راستی باشد. پس انبیا هم در قول و هم در فعل جز براساس صدق و درستی حرکت نمی‌کنند: به عنوان مثال قرآن در سوره مریم آیه ۴۱ می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ یعنی ای پیامبر در کتاب خود شرح حال ابراهیم را یاد کن؛ زیرا او صدیق و نبی بود. در همین سوره آیه ۵۶ می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ بقیه مقدمات برهان روشن است.
• پیامبران به طور مطلق هدایت شده و راه یافته هستند، گناهکار گمراه است، پس پیامبران هیچ گاه گناه نمی‌کنند قرآن می‌فرماید: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ * وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ * وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾. اینکه خدا به طور مطلق امر می‌کند که از هدایت پیامبران پیروی کنیم، دلیلی است بر این مطلب که هر کار می‌کنند مطابق رضای خدا است. و از آنجا که ارتکاب گناه مورد رضای خدا نیست، پس پیامبران گناه نمی‌کنند. و در برخی آیات قرآن از عصیان و گناه به ضلالت تعبیر می‌شود. پس هرکه گناه کند هدایت نشده است: قرآن می‌فرماید: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ * وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ﴾. بدیهی است که مراد از ضلالت به وسیله شیطان وادار نمودن مردم به گناه و نافرمانی خدا است. حاصل آن‌که انبیا به هدایت خاصّ الهی هدایت شده‌اند، طوری که هرگز گناهی نمی‌تواند در ساخت قدسی آنان راه یابد.

• اطاعت از پیامبران را قرآن به طور مطلق لازم دانسته است. در حالی که اگر کسی امر به گناه کند، اطاعت‌اش حرام است، پس پیامبران لزوماً به لحاظ قول و فعل از گناه مصونند. توضیح این که: اطاعت از قول و فعل و تقریر پیامبر، مصداق اَتمِّ اطاعت است و اگر پیامبر مرتکب گناه شود، از باب اطاعت از فعل او ارتکاب گناه لازم می‌شود، در حالی که ارتکاب گناه حرام است.

این دلیل را این گونه نیز می‌توان بیان کرد: قرآن اطاعت از پیامبر را همراه و در کنار اطاعت از خدا به طور مطلق لازم دانسته است. و اگر امر و نهی قولی و فعلی پیامبر خلاف امر و نهی الهی باشد، مکلّف دچار تناقض می‌شود، زیرا فعل خاصّی را هم واجب است انجام دهد (مثلاً امر پیامبر) و هم واجب است انجام ندهد (برحسب نهی خداوند) و این محال است. آیات در این زمینه متعدد است. در اینجا تنها به یک مورد اشاره می‌شود: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾.

در این آیه، نخست دوست داشتن خدا را مساوی پیروی از پیامبر قرار داده است، بدیهی است که خداوند گناه و گناهکار را دوست ندارد. پس هرچه پیامبر می‌کند، محبوب خدا است. دیگر اینکه اطاعت از خداوند را قرین اطاعت پیامبر قرار داده است، و اطلاق آیه دالِّ بر این است که آن‌چه پیامبر می‌کند و می‌گوید همگی مطابق امر و نهی الهی است و نافرمانی در آن نیست. در پایان این بحث، با نقل فرازهایی از یک روایت گفتار را به پایان می‌بریم.

نگاهی به یک روایت: از این سخن امام صادق(ع) که در مصباح الشّریعه نقل شده، فضائل انبیا از جمله عصمت آنان استفاده می‌شود: «قَالَ الصَّادِقُ(ع)‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَكَّنَ أَنْبِيَاءَهُ مِنْ خَزَائِنِ لُطْفِهِ وَ كَرَمِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ عَلَّمَهُمْ‏ مِنْ‏ مَخْزُونِ‏ عِلْمِهِ‏ وَ أَفْرَدَهُمْ مِنْ جَمِيعِ الْخَلَائِقِ لِنَفْسِهِ فَلَا يُشْبِهُ أَحْوَالَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ أَحَدٌ مِنَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ إِذْ جَعَلَهُمْ وَسَائِلَ سَائِرِ الْخَلْقِ إِلَيْهِ وَ جَعَلَ حُبَّهُمْ وَ إِطَاعَتَهُمْ سَبَبَ رِضَائِهِ وَ خِلَافَهُمْ وَ إِنْكَارَهُمْ سَبَبَ سَخَطِهِ وَ أَمَرَ كُلَّ قَوْمٍ وَ فِئَةٍ بِاتِّبَاعِ مِلَّةِ رَسُولِهِمْ ثُمَّ أَبَى أَنْ يَقْبَلَ طَاعَةً إِلَّا بِطَاعَتِهِمْ وَ تَمْجِيدِهِمْ وَ مَعْرِفَةِ حُرْمَتِهِمْ وَ حُبِّهِمْ وَ وَقَارِهِمْ وَ تَعْظِيمِهِمْ وَ جَاهِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى فَعَظِّمْ جَمِيعَ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَ لَا تُنْزِلْهُم‏ مَنْزِلَةَ أَحَدٍ مِنْ دُونِهِمْ وَ لَا تَتَصَرَّفْ بِعَقْلِكَ فِي مَقَامَاتِهِمْ وَ أَحْوَالِهِمْ وَ أَخْلَاقِهِمْ إِلَّا بِبَيَانٍ مُحْكَمٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَى وَ إِجْمَاعِ أَهْلِ الْبَصَائِرِ بِدَلَائِلَ يَتَحَقَّقُ بِهَا فَضَائِلُهُمْ وَ مَرَاتِبُهُمْ وَ أَنَّى بِالْوُصُولِ إِلَى حَقِيقَةِ مَا لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنْ قَابَلْتَ أَفْعَالَهُمْ و أَقْوَالَهُمْ بِمَنْ دُونَهُمْ مِنَ النَّاسِ فَقَدْ أَسَأْتَ صُحْبَتَهُمْ وَ أَنْكَرْتَ مَعْرِفَتَهُمْ وَ جَهِلْتَ خُصُوصِيَّتَهُمْ بِاللَّهِ وَ سَقَطْتَ عَنْ دَرَجَةِ حَقَائِقِ الْإِيمَانِ وَ الْمَعْرِفَةِ فَإِيَّاكَ ثُمَّ إِيَّاكَ»: یعنی از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: خدای عزوجل پیامبرانش را از گنجینه لطف و کرم و رحمت خود قدرت و از مخزن علم خود آگاهی بخشید، و تنها آنان را در بین تمام مخلوقات برای خود برگزید. پس هیچ یک از خلایق در اخلاق و احوال شبیه آنها نیست، زیرا خداوند آنان را وسیله سایر خلق به سوی خویش و محبت و طاعت آنها را سبب خشنودی و مخالفت و انکارشان را سبب خشم و غضب خود قرار داد، و هر قومی را به پیروی از مذهب پیامبر خود امر کرد، آنگاه از پذیرش طاعت هر یک از بندگان خودداری کرد، مگر از راه طاعت پیامبران، و بزرگ‌داشت آنها، و شناخت محبت و احترام و وقار و بزرگ‌داشت و مقام آنها نزد خدا. (تنها از این راه طاعت بندگان را می‌پذیرد). بنابراین، تمام پیامبران الهی را تعظیم کن و هرگز مقام و منزلت آنها را در حدّ هیچ یک از مخلوقات غیر از خودشان تنزّل نده، و هرگز در مقامات و احوال و اخلاق آنها با عقل خودت تصرّف نکن، مگر با یک بیان محکمی که از سوی خدا باشد و یا اتّفاق اهل بینش به وسیله آن براهینی که فضائل و مراتب انبیا تحقّق می‌یابد. (عقل خود را معیار قضاوت و فهم مقامات و مراتب انبیا قرار نده، بلکه با کلام خدا و براهین محکم اهل بینش در فهم مقامات آنها بکوش) کجا می‌توان به مقامی که آنان نزد خدا دارند رسید؟! و اگر سخنان و احوال آنها را پایین‌تر از خودشان از سایر مردم مقابل قرار دهی، به همنشینی برایشان قرار داده‌ای و به معرفت آنها دست نیافته‌ای، و اختصاص داشتن آنها به خدا را نفهمیده‌ای، و از حقیقت‌های ایمان و معرفت سقوط کرده‌ای، پس (از این کار) بپرهیز.

عصمت علمی پیامبران

آن‌چه گذشت دلایل مصونیّت پیامبران از گناه، یعنی عصمت عملی بود. در اینجا در مورد عصمت علمی پیامبران نیز بحث کنیم.

• اقسام عصمت علمی پیامبران:

عصمت علمی پیامبران به نوبه خود دارای شاخه‌های متعدّدی است، از جمله:

1. عصمت در اعتقادات و بینش‌های کلّی. پیامبران باید در زمینه جهان‌بینی و اعتقادات از هر نوع اشتباه و انحرافی مصون باشند. طوری که احتمال راه یافتن عقائد باطل همچون شرک و غیر آن در بینش انبیا صفر باشد.
2. عصمت در تلقّی پیام الهی. پیامبران در دریافت پیام الهی باید از هرگونه اشتباه و خطایی مصون باشند؛ چون اگر این عصمت نباشد، ممکن است شخصی پیام‌های شیطانی را به جای پیام‌های رحمانی تلقّی کند؛ زیرا شیطان نیز به دوستان خود وحی می‌کند و برایشان پیام می‌فرستد: ﴿... وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ﴾
3. عصمت در حفظ پیام الهی. ممکن است شخص در تلقّی پیام اشتباه نکند، ولی به سبب فراموش‌کاری و غیر آن نتواند پیام را به خوبی حفظ کند. در این صورت نیز پیام حقیقی به مردم نخواهد رسید، پس ضرورتاً باید پیامبر در حفظ وحی نیز از مصونیّت برخوردار باشد.
4. عصمت در ابلاغ پیام الهی. پیامبر نه تنها در تلقّی وحی و حفظ و نگهداری آن باید معصوم باشد، که در ابلاغ آن نیز باید از خطا و اشتباه در امان باشد. در این مورد اگر عمداً خلاف آنچه به او وحی شده ابلاغ کند، در این صورت عصمت عملی مخدوش می‌شود و اگر سهواً چنین کند، به عصمت علمی لطمه وارد می‌شود.

• دلایل عصمت علمی:

1. دلایل عقلی: تمام براهین عقلی که بر اثبات عصمت عملی ذکر شد، در این جا نیز می‌توان اقامه کرد. علاوه بر آنها در مورد عصمت در اعتقادات باید توجه داشت فلسفه وجودی انبیاء هدایت مردم به سوی حق است، حال کسی که خود گمراه است و به راه انحرافی و اشتباهی باور دارد، چگونه می‌تواند، راهنمای دیگران باشد؟ امّا برهان کلّی که بر همه مراتب عصمت علمی می‌توان اقامه کرد برهان ذیل است: آن‌چه فلسفه و ضرورت بعثت انبیا را اقتضا می‌کند، احتمال اشتباه انسان‌های عادی و نارسایی عقل و حواس آنها در راه‌یابی و ضرورت وجود راهی مطمئن و تضمین شده برای رسیدن به مقصد آفرینش و کمال نهایی است. حال اگر این احتمال در پیامبران نیز وجود داشته باشد، در آن صورت اولاً دیگر راه نبوت نیز راه تضمین شده محسوب نمی‌شود. ثانیاً پیامبران نیز نیازمند هادی و راهنما خواهند بود و این امر به تسلسل باطل منتهی می‌شود. ثالثاً برای تشخیص حق از باطل معیار و میزان صحیحی موجود نخواهد بود. رابعاً غرض از آفرینش انسان نقض خواهد شد. در حالی که خدای حکیم نقض غرض نمی‌کند. خامساً، اعتماد مردم از پیامبران سلب خواهد شد، نتیجه این امور آن است که، دیگر فلسفه‌ای برای بعثت انبیا باقی نمی‌ماند و بود و نبود نبوّت مساوی است؛ یعنی نبوت عبث و بیهوده و تالی باطل است. پس مقدّمه نیز باطل خواهد بود.
2. دلایل نقلی بر عصمت علمی انبیا: از آیات فراوانی در قرآن کریم می‌توان پی به عصمت علمی پیامبران برد، که در این جا به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
   1. قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾. از این آیه کریمه استفاده می‌شود که: اولاً هرچه پیامبر اسلام می‌گوید سخن خدا است، که از طریق جبرئیل به او رسیده. پس محال است اشتباه کند. ثانیاً) عدم تحریف پیام الهی و ابلاغ وحی بدون خطا فرع بر این است که هم در تلقّی و هم در حفظ وهم در ابلاغ عصمت وجود داشته باشد و چون همه این مراتب فرع برداشتن بینش صحبح است، پس آیه کریمه مراتبه چهارگانه عصمت علمی را اثبات می‌فرماید. (دقت کنید)
   2. در آیه دیگر می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا﴾. از این آیه استفاده می‌شود که، خدای تعالی برای حفظ وحی خود از مرحله صدور تا مرحله ابلاغ نگهبانان و حافظ قدرتمندی فرستاده و خلاصه طوری جریان وحی را قرار داده که علم قطعی به حفظ آن و ابلاغ به مردم وجود داشته باشد. جملات ﴿يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا ﴾﴿لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ﴾ ﴿وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ﴾ به وضوح بر همه مراتب عصمت علمی پیامبران و مصونیت وحی از هرگونه تحریفی دلالت دارد.
   3. در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ بدیهی است هدایت مردم در مسائل اختلافی بین آنها فرع بر شناختن حق و توان رفع اختلاف بر حسب حق می‌باشد و این در صورتی حاصل است که احتمال اشتباه در پیامبر نباشد، چون در آن صورت باز «هدایت به حق» تحقّق نیافته است.
   4. در آیات دیگری آمده است: ﴿تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ * وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ * فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ * وَإِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ﴾ در این آیه، عنایت ویژه حق‌تعالی مبنی بر حفظ و حراست از پیام خود مورد توجه قرار گرفته است. چنین تهدیدهایی آن هم نسبت به پیامبر خود حاکی از اهمیّت مطلب و ضمانت شده بودن وحی می‌باشد.‌
   5. در آیه دیگری با صراحت وحی را منسوب به خود نموده و بیان می‌فرماید که از آن محافظت خواهد فرمود: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. از آنجا که، قدرت حق تعالی به هر ممکنی تعلّق می‌گیرد و حفظ وحی نیز امری ممکن است و از طرفی خود خداوند وعده حفظ پیام خود را داده است. پس ضرورتاً، وحی الهی از هر انحراف و اشتباهی مصون خواهد بود.
   6. در آیه دیگری هرگونه غلول و خیانت را از ساحت پاک و انبیا به دور دانسته و با صراحت می‌فرماید هرگونه ناخالصی و غلّ و غش از سوی انبیا محال است ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾

این آیه هم بیانگر عصمت عملی است و هم عصمت علمی، چون غلول اعم از خیانت در مقام عمل و یا گمراه کردن دیگران در مقام نظر و بینش است. آیات دیگری نیز در قرآن در این مورد آمده است

جستارهای وابسته

منابع

1. محمدی، رضا، عصمت در قرآن

پانویس