آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)

آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	قصد قربت در انتظار

آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

پاسخ نخست

سید محمد تقی موسوی اصفهانی

آیت الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی، در کتاب «تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌» در این‌باره گفته است:

«شرح این مطلب به بیان دو مقدمه بستگی دارد؛

مقدمه اول: در بیان آنچه نیت در آن شرط است، در اینجا می‌گوییم: اوامری که از سوی خداوند صادر می‌شود بر سه گونه است:

1. آنچه می‌دانیم که مصلحت در انجام دادنش به صورت تعبد است، مانند نماز.
2. آنچه می‌دانیم مصلحت در آن به صورت تعبد منحصر نیست، بلکه مقصود انجام یافتن آن است به هر نحوی که باشد، چنان که فرموده: جامه‌ات را از ادرار‌های آنچه گوشتش حلال نیست بشوی. که می‌دانیم مقصود شسته شدن جامه است با صرف نظر از نیت و قصد شوینده.
3. آنچه می‌دانیم مصلحت درآن به صورت تعبد منحصر باشد، مانند دیدار مؤمن و مانند آن.

و تردیدی نیست که در گونه اول نیت شرط است، که اگر در آن (نیت) خللی وارد آورد، تکلیف از گردنش ساقط نمی‌گردد، همچنان که بدون تردید نیت در گونه دوم شرط نیست. و اما در گونه سوم؛ هرگاه شخص آن را به قصد تعبد به جای آورد، استحقاق ثواب دارد و اگر آن را بدون قصد عبادت به جای آورد، استحقاق ثواب ندارد، موجب عقاب هم نیست. و فرق بین این با کارهای مباحی که هرگاه شخص آنها را به قصد طاعت به جای آورد، آن است که در اینجا امر به طور مستقیم به آنها تعلق یافته، در صورتی که در آن کارهای مباح، امر به طور مستقیم متوجه آنها نیست، چون فرض این است که آنها مباح هستند، بلکه بدین جهت امر به آنها تعلق می‌گیرد که واسطه رسیدن به امر راجحی در شرع می‌باشند.

مقدمه دوم: در بیان منظور از قصد قربت که در عبادات شرط است، می‌گویم: منظور از آن آوردن مأمور به (چیزی که به آن امر شده) به قصد اطاعت خداوند - جل شأنه - و به کار بستن فرمان او می‌باشد، خواه انگیزه او از اطاعت این باشد که خداوند را شایسته اطاعت می‌داند، یا انگیزه‌اش محبت خداوند یا سپاسگزاری نسبت به او، یا تقرب جستن به سوی او، یا امید پاداش الهی و یا ترس از عقوبتش بوده باشد، که مراتب و درجات مختلفی است، هریک برتر از دیگری و هر کسی بر روش خود عمل می‌کند. و دلایل شرط بودن نیت به گونه یاد شده نسبت به عبادات، در کتب فقه ذکر گردیده از اجماع و آیات، مانند فرموده خدای تعالی: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ﴾.

و احادیث از جمله؛ حدیث صحیحی که در اصول کافی روایت شده، امام زین العابدین(ع) فرمود: هیچ عملی جز با نیت درست نیست. و از جمله؛ در وسائل به سند خود، از حضرت موسی بن جعفر، از پدرانش، از رسول خدا(ع) ضمن حدیثی آورده که فرمود: همانا اعمال بسته به نیت‌ها است و برای هر کس آنچه را نیت کرده خواهد بود، پس هر آن که به قصد آنچه نزد خداوند هست در غزوه‌ای شرکت کند، البته پاداشش بر خدای - عزوجل - خواهد بود و هر کس به خاطر دنیا یا به نیت به دست آوردن غنیمتی به غزوه رود، جز آن چیزی حاصلش نخواهد شد. و در همان کتاب از امام صادق(ع) آمده که: خدای - عزوجل - فرموده: من بهترین شریک هستم، هر کس غیر مرا در عملی با من شریک سازد، آن را نخواهم پذیرفت، مگر آنچه را که برای من خالص باشد.

بنابراین چند صورت در آن تصور می‌شود؛

1. این که منظور شخص منتظِر، اطاعت امر خداوند باشد، خواه انگیزه او بر اطاعت، امید ثوابی باشد که در روایات به آن وعده شده، یا انگیزه دیگری داشته باشد.
2. این که انگیزه‌اش بر انتظار، اطاعت امر و نایل شدن به پاداش دنیوی یا اخروی باشد، ولی قصد پاداش فرعی و تابع قصد اطاعت باشد. (یعنی مقصود اصلی او از انتظار اطاعت امر باشد و به پیوست آن، پاداش را قصد نماید). و این دو قسم موجب نایل شدن به تمام پاداش‌ها و ثواب‌هایی است که در روایات وارد گردیده و شایسته است که مؤمن قسم اول را انتخاب کند، بلکه عالی‌ترین گونه‌هایش را - که به آنها اشاره نمودیم - برگزیند.
3. این که انتظار به منظور رستگاری به ثواب‌ها و مواهب اخروی یا دنیوی باشد، به جهت آگاهی‌اش به جمع شدن لوازم زندگی و طول عمر و فراخی روزی و فراوانی نعمت‌ها و زایل شدن هم و غم و درد و رنج در زمان ظهور مولایمان صاحب الزمان(ع) به طوری که از انتظارش جز این نخواهد و اطاعت امر خداوند در نظرش نباشد.
4. عکس قسم دوم (یعنی منظور اصلی‌اش از انتظار، پاداش باشد و به پیوست آن بخواهد امر خداوند را اطاعت کند).

و ظاهر آن است که در این دو قسم استحقاق ثواب‌هایی که در روایات وعده شده‌اند را ندارد، زیرا که استحقاق پاداش عبادت، به قصد اطاعت بستگی دارد - چنان که دیدید در صریح روایت آمده است -. و فرض این است که مأمور به را به قصد تعبد به جای نیاورد، پس انتظارش عبادت نیست. و همان طور که مستحق ثواب نیست، هم چنین استحقاق عقاب نیز ندارد، زیرا که چنین نمی‌دانیم که مصلحت انتظار فقط در صورت انجام دادن آن به قصد قربت باشد، بلکه ظاهر از مطالعه اخباری که در این باره رسیده، این است که به منظور جلوگیری از یأس و ناامیدی مؤمن از ظهور امام(ع) است، لذا امیر المؤمنین(ع) در حدیثی که در مبحث اول آوردیم، فرمود: منتظر فرج باشید و از رحمت الهی مأیوس نشوید... که ظاهر فرموده حضرت: "مأیوس نشوید"، بیان نخستین درجات انتظار می‌باشد».

پاسخ‌های دیگر

۱. حجت الاسلام و المسلمین بنی‌هاشمی؛

سید محمد بنی‌هاشمی حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمد بنی‌هاشمی، در کتاب «انتظار فرج» در این‌باره گفته است: «چنان که صاحب کتاب شریف مکیال المکارم فرموده‌اند اگر کسی در گرفتاری‌های خود از رحمت و دستگیری خداوند ناامید نشود و "یأُس از روح الهی" پیدا نکند، می‌توان او را "منتظر فرج خداوند" دانست، هر چند که در این عمل خویش قصد قربت و امتثال امر الهی را نداشته باشد. این پایین‌ترین درجه انتظار فرج را تشکیل می‌دهد. دلیلی که در کتاب مکیال المکارم مورد استناد قرار گرفته است، حدیث شریف امام صادق (ع) می‌باشد که وقتی ابوبصیر از ایشان پرسید: (متی الفرج) فرج و گشایش چه موقع است؟ حضرت در پاسخ به او فرمودند: «"یَا أَبَا بَصِیرٍ، و أَنْتَ مِمَّنْ یُرِیدُ الدُّنْیَا؟ مَنْ عَرَفَ هذَا الْأَمْرَ، فَقَدْ فُرِّجَ عَنْهُ"». فرمایش حضرت به ابوبصیر در حقیقت این بوده است که برای مانند تو شایسته نیست که فرج و گشایش را برای مقاصد و اهداف دنیوی طلب نمایی و باید همت و نیت خود را در این کار جنبه‌های اخروی و پاداش‌های معنوی قرار بدهی. ولی در عین حال به طور ضمنی انتظار فرج با هدف گشایش در امور دنیوی را پذیرفته‌اند و آن را درجه پست و دون شأن کسانی چون ابوبصیر دانسته‌اند. با این ترتیب بر چنین کسی عنوان تارک (ترک کننده) انتظار فرج صدق نمی‌کند، حتی اگر نیت او از کارش صرفاً رفع گرفتاری‌های شخصی و دنیوی‌اش باشد. آری، انتظار این فرد را نمی‌توان "عبادت" خدا دانست، چون عبادت بودن یک عمل فرع بر قصد قربت در انجام آن است و فرض مسئله در موردی است که فاعل چنین قصد قربت و نیتی نداشته باشد. به همین دلیل چنین شخصی مشمول فضائل و پاداش‌های اخروی که خداوند برای منتظران ظهور امام (ع) مقرر فرموده است نمی‌شود، هر چند که از آثار و فضائل دنیوی "انتظار فرج" تا حدی بهره مند می‌گردد. حداقل فایده‌ای که این انتظار برای او دارد این است که در مشکلات و گرفتاری‌های خود ناامید نمی‌شود و از پا در نمی‌آید و این کمترین فرجی است که بر انتظار فرج مترتب می‌شود. اما این عمل شریف (انتظار فرج) در دنیا و آخرت نتایج و آثار و ثواب‌های فوق العاده ارزشمندی دارد که رسیدن به آنها صرفاً با احراز درجات بالاتر آن امکان پذیر می‌باشد. پس انتظار فرج بدون قصد قربت، انتظار فرج می‌باشد، ولی عبادت نیست. اما اگر همین عمل با قصد قربت انجام شود، "عبادت" خداوند خواهد بود و بلکه بزرگترین و با فضیلت‌ترین عبادات می‌باشد. پس تا این جا "انتظار فرج" دو رتبه کلی پیدا می‌کند: رتبه اول: انتظار بدون قصد قربت و رتبه دوم: انتظار با قصد قربت. در انتظار فرج بدون قصد قربت، انگیزه اصلی فرد امتثال امر الهی نیست. او به خاطر رضای خدا و تقرب به او انتظار نمی‌کشد، بلکه یا اصلاً نیت خدایی برایش مطرح نیست و یا اگر هم مطرح باشد، به صورت تبعی و طفیلی است. حالت اول مربوط به کسی است که فرج امام زمان (ع) را به خاطر رهایی از گرفتاری‌ها و سختی‌های دنیای خودش با دیگران و رسیدن به خوشی‌های زمان ظهور، انتظار می‌کشد و هیچ انگیزه الهی و خدایی برایش مطرح نیست. حالت دوم این است که انگیزه اصلی همان لذات خوش دنیوی است و به تبع آن قصد امتثال امر خدا را هم می‌کند. برای چنین فردی، اطاعت امرد خداوند و عبادت او مستقلاً مطرح نیست، بنابراین با حالت اول از این جهت هیچ تفاوتی ندارد. پس در هیچ یک از این دو حالت نمی‌توانیم انتظار فرج امام (ع) را عبادت خداوند بدانیم و لذا وعده‌های الهی در مورد پاداش اخروی انتظار شامل این دو گروه نمی‌شود. البته خداوند به فضل و کرم خویش ممکن است ایشان را از بعضی آثار اخروی انتظار بهره مند بفرماید، ولی اگر چنین کند به خاطر استحقاقی که ایشان کسب کرده‌اند نخواهد بود بلکه صرفاً لطف و احساس او تلقی می‌گردد. انتظار فرج با قصد قربت: این در مورد انتظار فرج بدون قصد قربت. اما در انتظار فرج با قصد قربت هم دو حالت می‌توان فرض کرد: یکی این که انگیزه شخص منتظر صرفاً اطاعت امر الهی و کسب رضایت خداوند با این عمل باشد و هیچ گونه قصد و نیتی نسبت به آثار و برکات دنیوی فرج امام (ع) پس از ظهور ایشان نداشته باشد. دوم این که آنها هم مدنظر او باشند ولی به تبع امتثال امر خداوند و به طفیل تقرب به سوی او. وجه مشترک دو حالت این است که شخص منتظر، فرج امام زمان (ع) را به خاطر رضای خداوند می‌خواهد و آثار و برکات دنیوی ظهور، تأثیری در نیت استقلالی او ندارد. پس به روشنی می‌توان گفت که هر دو فرد با انتظار فرج خود، خدا را عبادت می‌کنند و بسته به تفاوتی که در خلوص نیت خدایی آنها وجود دارد، درجات مختلفی از قصد قربت متصور است که هر درجه آن، رتبه‌ای از انتظار فرج را به وجود می‌آورد. همه آن چه درباره نیت و قصد قربت در آن بیان شد، اینجا هم می‌تواند مطرح گردد. مسئله بندگی کردن خدا به خاطر خوف از عقاب یا طمع به ثواب، در انتظار فرج هم که یک عبادت ارزشمند – بلکه بالاترین عبادت پروردگار – است، مطرح می‌شود و نیز درجات بالاتر نیت که عبادت از روی "شکر" یا انگیزه "حب خدا" و بالاتر از همه به خاطر "شایسته بودن خداوند برای عبادت" باشد، در این جا هم مورد پیدا می‌کند».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس