عدالت اجتماعی در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عدالت اجتماعی است. "عدالت اجتماعی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عدالت اجتماعی در قرآن - عدالت اجتماعی در حدیث - عدالت اجتماعی در نهج البلاغه - عدالت اجتماعی در کلام اسلامی - عدالت اجتماعی در سیره معصومان - عدالت اجتماعی در فقه سیاسی - عدالت اجتماعی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عدالت اجتماعی در معارف و سیره نبوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل عدالت اجتماعی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

عدالت اجتماعی در اندیشه دینی از چنان جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که هیچ امر دیگری با آن قابل مقایسه نیست. این عدالت برخاسته از عدلی کلی است که حاکم بر همه چیز است. عدل به معنای قرار دادن هر چیز در جای خود، مبنای همه امور است و خداوند همه چیز را بر عدل استوار کرده است. برپایی همه امور به عدل، و استواری همه چیز به آن است، چنان که در حدیث نبوی آمده است: «بِالْعَدْلِ‏ قَامَتِ‏ السَّمَاوَاتُ‏ وَ الْأَرْضُ».

در نظام دین نه تنها همه چیز بر عدل استوار است، بلکه عدل مقیاس همه چیز است. استاد شهید، مرتضی مطهری دراین‌باره می‌نویسد: «در قرآن، از توحید گرفته تا معاد، و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت، و از آرمان‌های فردی گرفته تا هدف‌های اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع است. عدل قرآن، آنجا که به توحید یا معاد مربوط می‌شود، به نگرش انسان به هستی و آفرینش شکل خاص می‌دهد و به عبارت دیگر نوعی جهان‌بینی است. آنجا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط می‌شود، یک مقیاس و معیار قانون‌شناسی است؛ و به عبارت دیگر جای پایی است برای عقل که در ردیف کتاب و سنت قرار گیرد و جزء منابع فقه و استنباط به شمار آید. آنجا که به امامت و رهبری مربوط می‌شود یک شایستگی است. آنجا که پای اخلاق به میان می‌آید، آرمانی انسانی است. و آنجا که به اجتماع کشیده می‌شود یک مسئولیت است».

عدل چنین جایگاهی دارد، رکن و هدف و معیار و مقیاس است. همه چیز با عدل سنجیده می‌شود. عدالت، اصلی اساسی است که ارسال رسل و انزال کتب برای آن است. راز مبارزه رسولان و هدف اجتماعی - سیاسی پیامبران و مصلحان با آن محقق می‌شود. جان رسالت آنان عدالت بوده است که دین و احکام آن به عدالت زنده است. امیرمؤمنان علی(ع) فرموده است: «الْعَدْلُ‏ حَيَاةُ الْأَحْكَامِ‏».

دین و احکام دین و شریعت بدون عدالت فاقد روح است. عدالت جان شریعت است، جان دین است. دین فارغ از عدالت، دین نیست. دین منهای عدالت، وسیله‌ای است برای به بند کشیدن انسان‌ها در رفتنشان به سوی حق. عدالت اصلی بنیادین است که ملاک تشخیص حق و باطل، و مقیاس سنجش همه چیز، از جمله «دین» است.

«اصل عدالت از مقیاس‌های اسلام است، که باید دید چه چیز بر او منطبق می‌شود. عدالت در سلسله علل احکام است، نه در سلسله معلولات. نه این است که آن چه دین گفت عدل است، بلکه آن چه عدل است دین می‌گوید. این معنای مقیاس بودن عدالت است برای دین. پس باید بحث کرد که آیا دین مقیاس عدالت است یا عدالت مقیاس دین. مقدسی اقتضا می‌کند که بگوییم دین مقیاس عدالت است، اما حقیقت این طور نیست؛ این نظیر آن چیزی است که در باب حسن و قبح عقلی میان متکلمین رایج شد و شیعه و معتزله عدلیه شدند، یعنی عدل را مقیاس دین شمردند، نه دین را مقیاس عدل. به همین دلیل، عقل یکی از ادله شرعیه قرار گرفت تا آنجا که گفتند: «الْعَدْلُ‏ وَ التَّوْحِيدُ عَلَوِیَّان وَالْجَبْرُ وَ التَّشْبِیهُ أُمَوِیَّان».

قسط به معنای عدالت است، به معنای میانه‌روی و اعتدال در امور و از افراط و تفریط دور بودن است. قسط به معنای نصف و انصاف آمده است که بهره عادلانه را گویند، و این است که سهم و بهره هر صاحب حقی داده شود و هر کس به حق خویش برسد.

خداوند به دادگری و قسط فرمان داده است و این رسم را که به نام دین، فحشا و ستم کنند، و دین وسیله توجیه بی‌عدالتی‌ها باشد، منکوب کرده است. ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ﴾. عدالت ارزش ذاتی دارد و سلامت همه چیز به آن است. از این روست که خداوند فرمان می‌دهد که برپا کننده قسط و عدالت اجتماعی باشید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ﴾.

مفسر بزرگ قرآن، شیخ طبرسی، در ذیل این آیه و در معنای آن می‌نویسد: «یعنی پیوسته برپا دارندگان عدالت باشید، و معنای این سخن آن است که باید عادت و سنت شما برپا داشتن عدالت در گفتار و کردار باشد». خداوند به برپا داشتن عدالت همه‌جانبه و همیشگی فرمان داده است؛ قیام برای عدالت در همه وجوه آن و به طور پیوسته. عدالت اجتماعی، عدالتی است فراگیر و در این بحث نیز مراد از اصل عدالت اجتماعی، عدالتی است فراگیر که کلیه وجوه اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در بر می‌گیرد. خداوند به چنین عدالتی فرا خوانده که این عدالت راه نجات و سعادت آدمیان است و خداوند فرموده است: ﴿وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.

بی‌گمان کسانی می‌توانند مصداق این محبت الهی باشند که برای او قیام کنند و عدالت‌خواهی‌شان از سر حق خواهی باشد. خداوند به قیام برای حق فرا خوانده است؛ و یگانه راه برپایی قسط و عدالت و اصلاح همه امور، همین است. امام خمینی در مکتوبی به تاریخ یازدهم جمادی الاولی ۱۳۶۳ هجری قمری که تاریخی‌ترین سند مبارزاتی آن وجود بی‌بدیل است، به همین امر فرا خوانده است؛ به عدالت خواهی و به برپا داشتن عدالت از جایگاه قیام برای خدا: «قال الله تعالی: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى﴾ خدای تعالی در این کلام شریف، از سر منزل تاریک طبیعت تا منتهای سیر انسانیت را بیان کرده و بهترین موعظه‌هایی است که خدای عالم از میان تمام مواعظ انتخاب فرموده و این یک کلمه را پیشنهاد بشر فرموده. این کلمه تنها راه اصلاح در جهان است. قیام برای خداست که ابراهیم خلیل الرحمن را به منزل خلت رسانده و از جلوه‌های گوناگون طبیعت رهانده.

قیام لله است که موسی کلیم را با یک عصا به فرعونیان چیره کرد و تمام تخت و تاج آنها را به باد فنا داد و نیز او را به میقات محبوب رساند و به مقام صعق و صحو کشاند. قیام برای خداست که خاتم النبیین(ص) را یک تنه بر تمام عادات و عقاید جاهلیت غلبه داد و بت‌ها را از خانه خدا برانداخت و به جای آن توحید و تقوا را گذاشت، و نیز آن ذات مقدس را به مقام ﴿قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾ رساند».

قیام و مبارزه و حکومت انبیا برای خدا و تحقق عدالت و حق بوده است، چنان که خداوند به داوود(ع) فرمود: ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ﴾.

و خداوند همگان را به امانت‌داری و عدالت‌ورزی فرمان می‌دهد: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾

خداوند مردمان را به عدالت اجتماعی فرمان داده است تا سلامت و سعادت آنان در دو جهان تأمین شود؛ و این همان عدالت فراگیر و پوشاننده همگان است، چنان که امیر بیان، علی(ع) درباره آن فرمود: «وَ الْعَدْلُ‏ سَائِسٌ‏ عَامٌ‏».

زنده بودن و سلامت همگان، بلکه زمین و زمان در گرو عدالت است. «الْعَدْلُ‏ حَيَاةٌ».

جامعه فاقد عدالت، جامعه‌ای مرده است. سرزمین بی‌عدالت چون زمین خشک و کشتزار بی‌حاصل است. با عدالت است که زمین زنده، سرزمین‌ها آباد، و مردمان و جامعه‌ها به درستی برپا می‌شوند. محمد حلبی از امام صادق(ع) درباره معنای این آیه پرسش کرد که خداوند فرموده است: ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾. بدانید که خدا زمین را پس از مردن آن زنده می‌کند. حضرت فرمود: «الْعَدْلَ‏ بَعْدَ الْجَوْرِ».

بر اساس همین نگاه به عدالت است که شهید عدالت، علی(ع) فرموده است: «جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْعَدْلَ قَوَاماً لِلْأَنَامِ وَ تَنْزِيهاً مِنَ‏ الْمَظَالِمِ‏ وَ الْآثَامِ‏ وَ تَسْنِيَةً لِلْإِسْلَامِ».

بقای جامعه به عدالت است و آنجا که عدالت نیست، انتظار پاکی و سلامت اجتماعی، انتظاری بیهوده است. بدون اجرای عدالت، دین و احکام آن بی‌جان است. روشنی اسلام به عدالت است، و با خاموش شدن عدالت، اسلام چون چراغی خواهد بود خاموش که با آن راه نمی‌توان یافت و مردمان را به سامان نمی‌توان رساند، زیرا عدالت است که جامعه و مردمان را به صلاح و سامان می‌رساند. به بیان پیشوای عدالت‌گرایان، علی(ع): «الْعَدْلُ‏ قِوَامُ‏ الرَّعِيَّةِ». «الرَّعِيَّةُ لَا يُصْلِحُهَا إِلَّا الْعَدْلُ‏».

با این جهت‌گیری است که پیام‌آور عدالت و رسول هدایت فرموده است: «عَدْلُ‏ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ‏ عِبَادَةِ سَبْعِينَ‏ سَنَةً قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ صِيَامٍ نَهَارُهَا».

در اندیشه پرورش یافتگان مدرسه نبوی، عدالت محور همه امور و اصل و اساس همه چیز است، چنان که علی(ع) فرموده است: «الْعَدْلُ‏ رَأْسُ‏ الْإِيمَانِ‏ وَ جِمَاعُ‏ الْإِحْسَانِ‏».

برترین مراتب ایمان اجرای عدالت است که در پرتو آن خوبی و نیکی در جامعه و مردمان سریان می‌کند و دین و دین‌داری معنا می‌یابد. این‌گونه است که جامعه دینی برپا می‌گردد و مردمان راست می‌شوند. امیر مؤمنان و پیشوای عدالت‌گستران علی(ع) فرمود: «اجْعَلِ‏ الدِّينَ‏ كَهْفَكَ‏ وَ الْعَدْلَ‏ سَيْفَكَ‏ تَنْجُ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ تَظْهَرْ عَلَى كُلِّ عَدُوٍّ».

دیانت و عدالت از هم گسست ندارند و از این روست که قرآن کتاب عدالت است و به بیان فرزند قرآن، علی(ع): «هُوَ النَّاطِقُ بِالسُّنَّةِ الْعَدْلِ‏».

قرآن کتاب فطرت است و آدمیان به فطرت خویش عاشق عدالت و منزجر از هر‌گونه ستم‌اند، و چیزی جز عدالت آنان را سیراب نمی‌کند و جامعه جز با عدالت به آرامش و آسایش حقیقی نمی‌رسد. دخت گرامی رسول خاتم در خطبه مشهور خویش در روز دهم رحلت پیامبر، یعنی در اوج قیام خویش برای عدالت، فرمود: «فَفَرَضَ اللَّهُ... الْعَدْلَ‏ تَسْكِيناً لِلْقُلُوبِ‏».

انسان تشنه عدالت است و فطرت او خواهان آن و وجودش با آن آشنا است. حلبی از امام صادق(ع) روایت کرده است که فرمود: «الْعَدْلُ‏ أَحْلى‏ مِنَ‏ الْمَاءِ يُصِيبُهُ الظَّمْآنُ». قرآن فرو فرستاده شده است تا کام آدمیان را از عدالت شیرین و زندگی‌شان را از آن لبریز سازد و پیامبر اکرم(ص) پیام‌آور این شیرینی و رستگاری است.

سیره عملی پیامبر خاتم در عدالت اجتماعی

آن حضرت پیامبر عدالت و دعوت‌کننده به عبودیت بود. عدالت برای عبودیت. خداوند به صراحت این نسبت را روشن فرموده و آن حضرت را مأمور برپایی عدالت معرفی کرده است. ﴿فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ﴾.

پیامبر اکرم(ص) فرمان یافت تا به برپایی قسط بپردازد: ﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ﴾.

آن حضرت در عمل به تمام معنا برپا دارنده قسط و عدالت بود و از همین روست که در زیارت آن حضرت می‌خوانیم: «السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ يَا قَائِماً بِالْقِسْطِ».

رسول خدا(ص)، نمونه اعلای قرآن، جلوه جامع اسم‌الله و مظهر کامل عدالت بود؛ و خود می‌فرمود: «أَوْصَانِي‏ رَبِّي‏ بِتِسْعٍ‏... وَ الْعَدْلِ فِي الرِّضَا وَ الْغَضَبِ».

پیامبر اکرم(ص) در هر شرایطی بر قسط و عدالت پایداری ورزید و هیچ مرزی از مرزهای آن را ندرید. از ابو سعید خدری نقل شده است که در یکی از روزها که پیامبر(ص) مشغول تقسیم مالی میان ما بود، ذُو الْخُوَیْصَره که مردی از بنی‌تمیم بود گفت: ای رسول خدا! به عدالت تقسیم کن! حضرت فرمود: وای بر تو، اگر من عدالت نداشته باشم، چه کسی به عدالت رفتار می‌کند؟ اگر من عادل نباشم تو زیان برده‌ای.

تمام دوران رسالت پیامبر اکرم(ص) به مبارزه در راه برپایی عدالت و گسترش آن گذشت.

حساسیت آن حضرت در برپایی عدالت چنان بود که می‌فرمود: «أَيَّهَا النَّاسُ إِنَّهُ وَاللهِ مَا فِيكُمْ أَحَدٌ أَقْوَى‏ عِنْدِي‏ مِنَ‏ الضَّعِيفِ‏ حَتَّى‏ آخُذَ الْحَقَّ لَهُ‏ وَ لَا أَضْعَفَ عِنْدِي‏ مِنَ الْقَوِيِّ حَتَّى آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُ».

رسول خدا(ص) جلوه جامع خداوند بود. خداوندی که از او جز قسط و عدالت صدور نمی‌یابد و عدل مطلق است. امیر مؤمنان علی(ع) خداوند را چنین وصف کرده است: «وَ قَامَ‏ بِالْقِسْطِ فِي‏ خَلْقِهِ‏ وَ عَدَلَ عَلَيْهِمْ فِي حُكْمِهِ». «وَ عَدَلَ‏ فِي‏ كُلِّ‏ مَا قَضَى‏». «وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ‏ عَدْلٌ‏ عَدَلَ‏».

و پیامبر اکرم(ص) جلوه‌گر عدالت همه جانبه بود، چنان‌که امیر بیان، علی(ع) در وصف آن حضرت فرمود: «سِيرَتُهُ‏ الْقَصْدُ وَ سُنَّتُهُ‏ الرُّشْدُ وَ كَلَامُهُ الْفَصْلُ وَ حُكْمُهُ الْعَدْلُ».

رسول خدا(ص) چون به هدایت مردمان برانگیخته شد، به عدالت برخاست و زمینه برپایی مردمان به قسط را فراهم ساخت؛ باطل را در هم کوبید و زدود و دین حق را که عدالتش فراگیر بود آشکار نمود، چنان‌که امیر مؤمنان علی(ع) در وصف آن حضرت فرمود: «وَ الْمُعْلِنِ‏ الْحَقَّ بِالْحَقِّ‏ وَ الدَّافِعِ جَيْشَاتِ الْأَبَاطِيلِ وَ الدَّامِغِ صَوْلَاتِ الْأَضَالِيلِ كَمَا حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ بِأَمْرِكَ لِطَاعَتِكَ مُسْتَوْفِزاً فِي مَرْضَاتِكَ غَيْرَ نَكِلٍ عَنْ قُدُمٍ وَ لَا وَاهٍ فِي عَزْمٍ وَاعِياً لِوَحْيِكَ حَافِظاً لِعَهْدِكَ مَاضِياً عَلَى نَفَاذِ أَمْرِكَ حَتَّى أَوْرَى قَبَسَ الْقَابِسِ وَ أَضَاءَ الطَّرِيقَ لِلْخَابِطِ وَ هُدِيَتْ بِهِ الْقُلُوبُ بَعْدَ خَوْضَاتِ الْفِتَنِ وَ الْآثَامِ وَ أَنَارَ مُوضِحَاتِ الْأَعْلَامِ وَ نَيِّرَاتِ الْأَحْكَامِ».

پیامبر اکرم(ص) با سیره عدالت محور خود جاهلیت را از رنگ و رو انداخت و جامعه را به سوی حق متحول ساخت. آن حضرت در همه وجوه میزان عدالت بود، چنان که در بیان علی(ع) بدین اشارت شده است: «ذَا مَنْطِقٍ‏ عَدْلٍ‏ وَ خُطْبَةٍ فَصْلٍ‏».

بیست و سه سال رسالت پیامبر در این جهت گذشت که عدالت در همه وجوهش آشکار شود. سیره همه پیشوایان حق از خاتم(ص) تا قائم(ع) بر این مبناست: برپایی عدالت و حق و محو همه آثار ستم و باطل. محمد بن مسلم گوید از امام باقر(ع) درباره سیره قائم - عجل الله فرجه - پرسش کردم که چون قیام کند به کدام سیره با مردم رفتار می‌کند. فرمود: «بِسِيرَةِ مَا سَارَ بِهِ- رَسُولُ اللَّهِ(ص) حَتَّى‏ يُظْهِرَ الْإِسْلَامَ‏».

محمد بن مسلم گوید: پرسیدم: سیره رسول خدا(ص) چگونه بود؟ فرمود: «أَبْطَلَ‏ مَا كَانَ‏ فِي‏ الْجَاهِلِيَّةِ وَ اسْتَقْبَلَ‏ النَّاسَ‏ بِالْعَدْلِ وَ كَذَلِكَ الْقَائِمُ(ع) إِذَا قَامَ يُبْطِلُ مَا كَانَ فِي الْهُدْنَةِ مِمَّا كَانَ فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ يَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْعَدْلَ».

جستارهای وابسته

پرسش مستقیم

• جایگاه و اهمیت عدالت اجتماعی در اسلام چیست؟ (پرسش)
• سیره عملی پیامبر خاتم در عدالت اجتماعی چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲

پانویس