آیه اکمال دین در کلام اسلامی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیه اکمال دین است. "آیه اکمال دین" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
آیه اکمال دین، آیه ای است که روز غدیرخم و پس از تعیین امام علی (ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر به امر پروردگار، نازل شد. آیه بیانگر یأس کفار به واسطۀ جانشینی امیرالمؤمنین(ع) و اکمال دین و اتمام نعمت و اثبات کنندۀ امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) است.
شأن نزول آیه
آیۀ اکمال، بخشی از آیۀ ۳ سورۀ مائده است که به خاطر جملۀ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در آن، به این نام شهرت یافته است. متن آیه چنین است: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱]. این آیه در روزغدیرخم و پس از ابلاغ ولایت امیرالمؤمنین(ع) به مردم توسّط پیامبر(ص) نازل شد[۲]؛ چنانکه پیامبر(ص) در باب شأن نزول آیه فرموند: «همانا کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به اعلام جانشینی و ولایت علی(ع) توسط من به شما مردم بوده است»[۳]. ایشان بعد از نزول آیه با این جملات خوشحالی خودشان را ابراز کردند: «اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی إِکْمَالِ الدِّینِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَی الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وَ بِوِلَایَةِ عَلِیٍّ مِنْ بَعْدِی»[۴].
همچنین آیه، پس از امر الهی به ابلاغ ولایت امام علی(ع) که در آیۀ تبلیغ: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۵] بیان شده نازل شد و شاهد بر این مطلب است که نبوت پیامبر و اهداف دین خدا با امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) به تمام و کمال می‌رسد و اسلام بدون ولایت ولیّ معصوم، ناقص و ابتر می‌‌ماند[۶].
زمان و مکان نزول آیه
شیعیان معتقدند آیۀ اکمال دین در روز هجده ذی الحجه سال دهم هجری در محلی به نام غدیر خم نازل شده است، اما اهل سنت نزول آیه را در نهم ذی الحجه (روز عرفه) سال ده هجری میدانند.
تمامی روایاتی که بیانگر نزول آیه در نهم ذی الحجه است به قولی از عمر ابن خطاب برمی گردد زیرا او تنها کسی بود که در زمان خودش معتقد بود آیه اکمال دین در روز عرفۀ نازل شده است، اما علامۀ امینی در کتاب الغدیر، ۱۶ نفر از بزرگان اهل سنت، مانند: محمد بن جریر، طبری، حاکم نیشابوری، حاکم حسکانی، سبط ابن جوزی، ابن کثیر دمشقی، خطیب بغدادی، ابن عساکر و جلال‌الدین سیوطی یاد میکند که در کتاب‌هایشان، نزول آیۀ اکمال را در روز ۱۸ ذی‌الحجه میدانند و تمام روایات این عده به چهار نفر از صحابه که مورد تأیید اهل سنت است برمی گردد، صحابه ای مانند: ابوسعید خدری، ابوهریره، زید بن ارقم و جابر بن عبدالله انصاری[۷].
یکی از افرادی که دربارۀ نزول آیه از این چهار تن روایت نقل کرده ابونعیم اصفهانی است، ایشان از ابوسعید خدری نقل میکند که پیامبر در غدیر خم، مردم را به سوی امام علی(ع) دعوت کرد و دستور داد تا خارهای زیر درختان را جمع کنند. این جریان در روز پنجشنبه بود. پیامبر(ص)، علی (ع) را صدا زد و دو دستش را گرفت و بالا برد تا اینکه مردم سفیدی زیر بغل رسول خدا(ص) را دیدند. هنوز مردم پراکنده نشده بودند که این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾، سپس رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند بزرگ‌تر است، همان خدایی که دین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از رسالت من و ولایت علی پس از من، راضی و خشنود گشت»[۸].[۹]
مؤید این اعتقاد شیعه، باور اهل سنت به رحلت رسول خداست. اهل سنت بر این باورند که پیامبر(ص) پس از نزول این آیه، ۸۱ یا ۸۲ روز بیشتر زنده نبوده است، از این‌رو اگر این آیه، روز ۹ ذی‌الحجه نازل شده باشد، ۸۱ یا ۸۲ روز با زمانی که اهل سنت وفات پیامبر را پذیرفتند (۱۲ ربیع‌الاول) هم‌خوانی ندارد؛ چرا که با این حساب مدت زمانِ فاصله رحلت پیامبر، ۹۰ تا ۹۳ روز میشود، ولی اگر نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه بدانیم، محاسبه تا ۱۲ ربیع، همان ۸۱ یا ۸۲ روز میشود. این مؤید، شاهدی است بر این مطلب که آیۀ اکمال در روز ۱۸ ذی‌الحجه نازل شده است. البته این مؤید، بر اساس دیدگاه شیعیان پذیرفته نیست، چراکه بیشتر دانشمندان شیعه معتقدند تاریخ رحلت پیامبر ۲۸ ماه صفر است.
از طرفی مصداق الیوم در آیه اکمال هم به هیچ وجه نمی‌تواند روز عرفه باشد، چراکه این روز بر اساس سه احتمال تناسبی با اکمال دین ندارد:
- منظور از اکمال دین در روز عرفه، تعلیم مناسک حج باشد، بدین صورت که تا آن زمان مردم حجاز مناسک حج را به صورت تحریف شده انجام می‌دادند، ولی در این سال رسول خدا(ص) خودشان عازم سفر حج شدند و مناسک را به صورت حج ابراهیمی به مردم تعلیم دادند؛ به همین دلیل، تعلیم کامل حج همان اکمال دین خواهد بود؛ اما این احتمال قابل پذیرش نیست؛ زیرا کامل نمودن فرعی از فروع دین، اکمال دین به شمار نمی‌آید.
- منظور از اکمال دین در روز عرفه، اجتماع پرشور مسلمانان در مراسم حج بدون حضور مشرکان باشد و از آنجا که مسلمانان بر مکه مسلط شدند، همین امر به معنای اکمال دین تلقی می‌‌شد. این احتمال نیز مردود است؛ زیرا غلبۀ مسلمانان بر مشرکین در سال نهم هجری و یک سال پیش از این واقعه، هنگام نزول آیات برائت اتفاق افتاد بود.
- منظور از اکمال دین، بیان تفصیلی تحریم گوشت‌ها باشد. توضیح آنکه میان مشرکان زمان جاهلیت بسیاری از گوشت‌ها حلال بود و خداوند در تحریم آنها بر پایۀ تدریجی بودن بیان احکام، مرحله به مرحله تحریم آنها را شدیدتر کرد که در ابتدا مردار و بعد گوشت خوک و قربانی‌هایی که به نام بت‌ها قربانی شده‌اند را تحریم نمود، بنابراین به اعتقاد این عده بیان تکمیلی و تفصیلی گوشت‌های حرام می‌‌تواند معنی اکمال دین در روز عرفه باشد. این احتمال نیز قابل پذیرش نیست؛ چراکه پس از نزول این آیه هنوز پرونده تشریع باز بوده و احکام جدیدی از طرف پیامبر بیان می‌‌شد، بنابراین اعتقاد به کامل شدن دین در روز عرفه بر این مبنا بی پایه و اساس است، چراکه پس از اکمال دین، بیان تشریع از طرف پیامبر اسلام(ص) معنایی ندارد[۱۰].
دلالت آیه
قبل از پرداختن به دلالت آیه اکمال باید معنی یاس و ناامیدی کافرین از اکمال دین در آیه مشخص شود. در این آیه یأس به دین ربط داده شده است؛ یعنی کافران از دین مأیوس شده‌اند، نه از مسلمانان. عموم مفسران اهل سنت یأس را مربوط به مسلمانان میدانند، در حالی که یأس به تصریح خود آیه بازگشتش به دین اسلام است. با این وجود باید دید کافرین در دین اسلام چه ضعفی را دیدند که نسبت به آن ضعف امیدوار بودند. شواهد تاریخی نشان می‌‌دهد کافرین امیدوار بودند با رفتن رسول خدا(ص) می‌‌توانند دینش را نابود کنند، چراکه پیامبر به خاطر نداشتن فرزند پسر جانشینی بعد از خودش نداشت و این امر سبب شد کافرینی که لباس نفاق به تن داشتند نسبت به این اتفاق امیدوار و خوشحال باشند.
با ذکر این مقدمه می‌‌توان دریافت دلالت آیه نمی‌تواند چیزی غیر از اثبات امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) باشد چراکه توصیف آیه از پیام ابلاغی به یأس کفار، اکمال دین و اتمام نعمت با حمل پیام غدیر، اثبات کنندۀ چیزی غیر از امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) نخواهد بود. همچنین از آنجا که هر مکتب، هر اندازه اندیشه‌های قوی و الهی داشته باشد، به تنهایی نمی‌تواند خودش را حفظ کند، بلکه باید یک پاسدار حقیقی به نام رهبر در آن جامعه وجود داشته باشد که با معرفت و ایمان والای خود، حافظ و بیان کنندۀ احکام دین باشد و بعد از رسول خدا(ص) در صورتی که حضرت جانشینی بعد از خودش مشخص نکند نه تنها بیان احکان به صورت تام و کامل بیان نمی‌شود، بلکه تمام دین به سمت نابودی پیش خواهد رفت. باید رهبر و امامی وجود داشته باشد که نگذارد جریان دینی به سمت انحطاط و تباهی کشیده شود. در واقع نقش رهبری در دین، مانند نقش ستون فقرات در بدن است که بدون آن، جز پوسته‌ای از دین ظاهر نخواهد شد. بنابراین این صفات عظیمی که در آیه وجود دارد، قطعاً بر اساس امر کلیدی و مهمی بنا شده که تنها فرضیۀ موجود در روزهای آخر عمر پیامبر(ص) همان مسئلۀ امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) بوده است[۱۱].
این دلالت از نگاه روایات هم تأیید شده است چنانکه امام صادق(ع) دربارۀ نزول آیه اکمال دین فرمودند: «کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(ع) بود». رسول خدا(ص) دربارۀ روز غدیر خم فرمود: «غدیر خم برترین عیدهای امّت من است، روزی است که خداوند به من فرمان داد برادرم علی بن ابی طالب را به عنوان علم و نشانه‌ای برای امّتم نصب کنم تا به وسیلۀ او پس از من هدایت شوند و این روزی است که خداوند، دین را در آن کامل ساخت و نعمت را بر امّتم به اتمام رسانید و اسلام را به عنوان دینی برتر برای آنان پسندید»[۱۲].[۱۳]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوك و هر حيوانى كه به هنگام كشتنش نام ديگرى جز اللّه را بر او بگويند، و آنچه خفه شده باشد يا به سنگ زده باشند يا از بالا درافتاده باشد يا به شاخ حيوانى ديگر بميرد يا درندگان از آن خورده باشند، مگر آنكه ذبحش كنيد و نيز هر چه بر آستان بتان ذبح شود و آنچه به وسيله تيرهاى قمار قسمت كنيد كه اين كار خود نافرمانى است. امروز كافران از بازگشت شما از دين خويش نوميد شده اند. از آنان مترسيد، از من بترسيد. امروز دين شما را به كمال رسانيدم و نعمت خود بر شما تمام كردم و اسلام را دين شما برگزيدم. پس هر كه در گرسنگى بىچاره ماند بى آنكه قصد گناه داشته باشد، بداند كه خدا آمرزنده و مهربان است.» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ ر.ک: محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۳۸-۳۹.
- ↑ «إِنَ کَمَالَ الدِّینِ وَ تَمَامَ النِّعْمَةِ وَ رِضَی الرَّبِ بِإِرْسَالِی إِلَیْکُمْ بِالْوَلَایَةِ بَعْدِی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِب(ع)»؛ بحار الانوار؛ ج۳۷، ص ۱۱۱.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۰.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۰.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۱۲۴.
- ↑ «اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی إِکْمَالِ الدِّینِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ، وَ رِضَا الرَّبِ بِرِسَالَتِی وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِی»
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص:۱۴۶-۱۴۸.
- ↑ ر.ک: قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۲۱۳ - ۲۲۲.
- ↑ «یَوْمُ غَدِیرِ خُمٍّ أَفْضَلُ أَعْیَادِ أُمَّتِی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَمَرَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِیهِ بِنَصْبِ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَماً لِأُمَّتِی یَهْتَدُونَ بِهِ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَکْمَلَ اللَّهُ فِیهِ الدِّینَ وَ أَتَمَّ عَلَی أُمَّتِی فِیهِ النِّعْمَةَ وَ رَضِیَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً»؛ بحار الانوار، ج ۳۷ ص ۱۰۹.
- ↑ ر.ک: علوی، مهوش السادات، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص ۷۱ - ۷۲.