آخرت در معارف و سیره سجادی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

آخرت مؤنث آخِر به معنای واپسین، و ناظر به حیات پس از مرگ و جهان پاداش و کیفر است. این واژه، در قرآن کریم ۱۴۳ بار به کار گرفته شده است؛ چهار بار به معنای لغوی و ۱۳۹ بار به معنای زندگی پس از مرگ[۱] امام سجاد (ع) نیز این واژه را در همین معنا، ۱۷ بار مورد استفاده قرار داده است[۲]، چنانچه در مواردی نیز برای اشاره به آخرت از واژه‌های آجل، بهشت، دوزخ، لقاء الله و جوار الهی بهره برده است[۳].

قرآن کریم، زندگیِ پیش از مرگ را زندگی نخستین (اوّل) و زندگی پس از مرگ را زندگیِ واپسین (آخر) نامیده است[۴] و در مقام مقایسه زندگی دنیا و آخرت، زندگی راستین را ویژه جهان واپسین می‌داند: ﴿وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ[۵].

آخرت، در برابر دنیا، شامل همه منازل و مواقف پس از مرگ می‌شود، یعنی قبر، عالم برزخ، قیامت، حساب، میزان، صراط، بهشت و دوزخ[۶].

آخرت از نظر قرآن و حدیث، قرارگاه، خانه همیشگی، خانه زندگی حقیقی، محل ظهور حاکمیت مطلق حق، عرصه شهود حقایق غیبی و خانه پاداشِ کردار نیک و بد است[۷].[۸]

پیوستگی دنیا و آخرت

از نظر قرآن کریم و نیایش‌های امام سجاد (ع) دنیا و آخرت در پیوندی وثیق با یکدیگر قرار دارند، به گونه‌ای که می‌توان آخرت را در ادامه دنیا، محیط بر آن و بازتابی از بینش‌ها، کشش‌ها، گرایش‌ها و کنش‌ها و واکنش‌های آدمی در دنیا قلمداد کرد: "دنیا خانه کار است و آخرت خانه پاداش"[۹]، "هر کس (در دنیا) هم‌وزن ذره‌ای کار نیک انجام دهد، همان را (در آخرت) می‌بیند، و هر کس هم‌وزن ذره‌ای بدی کند، همان را می‌بیند"[۱۰]. امام سجاد (ع) در فرازی از دعای ۴۸ به این پیوستگی اشاره کرده، می‌گوید: «ای پروردگار من،... ای خدای مهربان... همه آنچه را از تو خواسته‌ام و از تو‌طلبیده‌ام و برای آن روی به تو آورده‌ام اجابت کن... و در آنچه مرا عطا می‌کنی نیک‌بختم گردان و برای من در فضل و احسان خود بیفزای... و آن را به خیر و نعمت آخرتم بپیوند»[۱۱].[۱۲]

اصلاح دنیا، مایه اصلاح آخرت

باور به پیوستگی دنیا و آخرت و تأثیر و تأثّر متقابل این دو بر یکدیگر، ایجاب می‌کند که آخرت را در امتداد دنیا ببینیم و صلاح و فساد یکی را مایه صلاح و فساد دیگری به حساب آوریم. از این‌رو امام زین‌العابدین (ع) از خدا چنین می‌خواهد: "ای خداوند، از فضل خویش هر چه سبب اصلاح من در دنیا و آخرت شود، به من عطا کن، خواه آن را بر زبان آورده باشم یا فراموش کرده باشم، آشکار کرده باشم یا نهان داشته باشم، دیگران را از آن آگاه کرده باشم یا از دیگران پنهان کرده باشم"[۱۳]. «ای خداوند، مرا... از خیر دنیا و آخرت محروم مکن»[۱۴]. «ای خداوند... تو مشفق و مهربانی. ما را در این دنیا نیکی ده و در آخرت نیکی ده و از عذاب آتش حفظ فرما»[۱۵].

بر این پایه، تأکید بر آبادسازیِ آخرت، نه تنها به معنای تخریب دنیا نیست، بلکه به سلامت و آبادانی دنیا نیز کمک می‌کند. به بیان دیگر توجه به "آخرت" مفهومی جز پاک‌زیستی در دنیا و برخورداری از حیات طیّبه و زندگی سالم ندارد. از این حقیقت در زبان قرآن و حدیث گاهی به یاد خدا و فرمانبرداری از او تعبیر شده است، چنان‌که امام چهارم بر خدا عرضه می‌کند: «بار خدایا، درود بفرست بر محمّد و خاندانش و در اوقات غفلتم به یاد خودت آگاهی‌ام ده و در ایامِ فرصتم به طاعت خودت برگمار و برای وصول به آستان محبت خود راهی هموار پیش پای من گشای و در آن راه، خیر و دنیا و آخرت را به تمامی ارزانی‌ام دار»[۱۶].[۱۷]

عافیت در دنیا و آخرت

یکی از جلوه‌های خیر دنیا و آخرت، عافیت است که در فرازهایی از صحیفه سجادیه مورد درخواست قرار گرفته است. عافیت به معنای دوری از آفت و هر نوع بیماری و امور ناخوشایند در جسم و جان و دین و دنیای انسان است: «بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و جامه عافیتِ خویش بر تن من بپوشان و مرا در عافیت خود فروپوشان و در حصار عافیت خود جای ده و به عافیت خود گرامی دار و به عافیت خود بی‌نیاز فرمای و عافیت خود به من بخش و عافیت خود به من ارزانی دار و عافیت خود برای من بگستران و عافیت خود درخور من گردان و میان من و عافیت خود در دنیا و آخرت جدایی میفکن. بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرا عافیت ده، عافیتی کفایت کننده و شفابخش و عالی و افزاینده، عافیتی که از آن در تن من تندرستی زاید؛ عافیتِ این جهانی و آن جهانی»[۱۸].[۱۹]

آخرت، روز دیدار پروردگار

از نظر قرآن کریم و نیز در پاره‌ای از نیایش‌های امام زین‌العابدین (ع)، جهان واپسین روز دیدار پروردگار است[۲۰]. دیدار خدایی که نه تنها بخشاینده و رحمت آورنده بر بندگان خویش در دنیا، که مهرورز و مهرگسترِ جهان واپسین نیز هست: «يَا رَحْمَانَ‏ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا»[۲۱]. اظهار اشتیاق برای چنین دیداری که مفهوم آن سرمست شدن از حضور در دریای بیکرانه لطف و رحمت پروردگار است ۔ از خواسته‌های امام علی بن الحسین (ع) است: «بار خدایا،... مرا به دیدار خود مشتاق فرمای... و در بهشتی که برای برگزیدگان خویش آراسته‌ای، در جوار اولیای پاک خود جای ده»[۲۲]

دوری از رسوایی آخرت

خدایا، من برای امور این جهان و جهان واپسینم جز به تو امید ندارم"[۲۳]، "پس مرا رسوای دنیا و آخرت مگردان"[۲۴] «بار خدایا،... همچنان که در این جهانم در جایگاه رسوایان بر پای نداشته‌ای در آن جهان نیز در جایگاه رسوایانم بر پای مدار و در حق من نعمت‌های این جهانی با نعمت‌های آن جهانی و فواید دیرینه با فواید تازه توأم گردان... و تنم را در کشاکش گرفتاری‌های این جهانی و عذاب‌های آن جهانی دیگرگون منمای»[۲۵].[۲۶]

اشتیاق کار برای آخرت

مصونیت از رسوایی در جهان واپسین در گرو تلاش عاشقانه برای آخرت است: «بار خدایا،... اشتیاق عمل برای روز بازپسین را روزی‌ام گردان، آن‌سان که صدق آن در دل خود نیک احساس کنم... و با اشتیاق تمام به انجام حسنات پردازم... بار خدایا،... شوق ثوابِ موعود را بر من ارزانی دار، تا لذت چیزی را که تو را برای حصول آن می‌خوانم دریابم. بار خدایا، تو می‌دانی که دنیا و آخرتِ مرا چه چیز به صلاح می‌آورد، پس به مهربانی حوائج من برآور»[۲۷].

عشق به عمل برای جهان واپسین، که زندگی راستینِ ما را رقم می‌زند، رمز کامیابی و خوشبختی در دنیا و آخرت است و دستیابی به این عامل خوشبختی را امام سجاد (ع) نه تنها برای خود که برای همه مسلمانان آرزو می‌کند: «بار خدایا، بر تابعان و زنان و فرزندانشان و هر که از ایشان مطیع فرمان تو باشد، از امروز تا روز بازپسین درود بفرست، درودی که به برکت آن،... امید به لطف و کرم خویش در دل آنان پدید آوری و چنان کنی که به آنچه در نزد توست آزمند گردند... و شوق عمل برای ثواب آخرت و آمادگی برای پس از مرگ را در دلشان اندازی»[۲۸].[۲۹]

مشارکت همه خوبان در نیکی‌های آخرت

امام سجاد (ع) عاجزانه از خدا می‌خواهد تا همگان را از هر خیری که به او و فرزندانش در این جهان و جهان واپسین ارزانی داشته است، بهره‌مند گرداند: «اللَّهُمَّ... وَ أَعْطِ جَمِيعَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِثْلَ الَّذِي سَأَلْتُكَ لِنَفْسِي‏ وَ لِوُلْدِي‏ فِي‏ عَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ»[۳۰] و متقابلاً از خدا درخواست می‌کند تا او را در هر خیری که به دیگران عطا می‌کند سهیم گرداند: «ای پروردگار ما،... از تو می‌خواهم که هرگاه میان بندگان مؤمن خود خیری یا عافیتی یا برکتی یا هدایتی تقسیم کنی... یا خیری از خیرات دنیا و آخرت ارزانیشان می‌داری، در حظّ و نصیب من از آن بیفزایی»[۳۱].[۳۲].[۳۳]

منابع

پانویس

  1. دنیا و آخرت، ج۲، ص۲۴۹.
  2. الدلیل الموضوعی و المعجم اللغوی، ص۳۴۴.
  3. الدلیل الموضوعی و المعجم اللغوی، ص۳۴۴.
  4. ﴿وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَى «و به راستی جهان پیشین و جهان واپسین از آن ماست» سوره لیل، آیه ۱۳؛ ﴿وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ «و اوست خداوند، هیچ خدایی جز او نیست، سپاس او راست در جهان نخستین و بازپسین و فرمان او راست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره قصص، آیه ۷۰؛ ﴿وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى «و بی‌گمان جهان واپسین برای تو از این جهان بهتر است» سوره ضحی، آیه ۴.
  5. «و بی‌گمان زندگی سرای واپسین است که زندگی (راستین) است» سوره عنکبوت، آیه ۶۴.
  6. دنیا و آخرت، ج۲، ص۲۴۹-۲۵۰.
  7. دنیا و آخرت، ج۲، ص۲۶۳-۲۷۶.
  8. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۵.
  9. دنیا و آخرت، ج۲، ص۲۷۵.
  10. ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ «پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید * و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.
  11. نیایش چهل و هشتم.
  12. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۶.
  13. نیایش بیست و پنجم.
  14. نیایش پنجاه‌ویکم.
  15. نیایش بیست و پنجم.
  16. نیایش بیستم.
  17. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۶.
  18. نیایش بیست و سوم.
  19. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۷.
  20. نیایش بیست و سوم.
  21. نیایش پنجاه و چهارم.
  22. نیایش چهل‌وهفتم.
  23. نیایش چهل و هشتم.
  24. نیایش چهل‌وهفتم.
  25. نیایش چهل‌وهفتم.
  26. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۷.
  27. نیایش بیست‌ودوم.
  28. نیایش چهارم.
  29. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۸.
  30. دعای ۲۵.
  31. نیایش چهل‌وهشتم.
  32. دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، محمدی ری‌شهری، محمد، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ج۲، چاپ اول، ۱۳۸۴، ش؛ الصحیفة السجادیة الکاملة، مع الدّلیل الموضوعی و المعجم اللغوی و الفهارس، علی انصاریان، سفارة الجمهوریة الاسلامیة الایرانیة بدمشق، ۱۴۱۹؛ صحیفة سجادیه، ترجمة عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، چاپ ششم، ۱۳۸۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول: ۱۳۸۵ش، قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
  33. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۱۸.