آخرت در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آخرت است. آخرت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آخرت در لغت - آخرت در قرآن - آخرت در حدیث - آخرت در فقه اسلامی - آخرت در کلام اسلامی - آخرت در فلسفه اسلامی - آخرت در معارف دعا و زیارات - آخرت در معارف و سیره علوی - آخرت در معارف و سیره فاطمی - آخرت در معارف و سیره سجادی - آخرت در معارف و سیره رضوی - آخرت در معارف و سیره حسینی - آخرت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آخرت مؤنث آخِر به معنای واپسین، و ناظر به حیات پس از مرگ و جهان پاداش و کیفر است. این واژه، در قرآن کریم ۱۴۳ بار به کار گرفته شده است؛ چهار بار به معنای لغوی و ۱۳۹ بار به معنای زندگی پس از مرگ امام سجاد (ع) نیز این واژه را در همین معنا، ۱۷ بار مورد استفاده قرار داده است، چنانچه در مواردی نیز برای اشاره به آخرت از واژه‌های آجل، بهشت، دوزخ، لقاء الله و جوار الهی بهره برده است.

قرآن کریم، زندگیِ پیش از مرگ را زندگی نخستین (اوّل) و زندگی پس از مرگ را زندگیِ واپسین (آخر) نامیده است و در مقام مقایسه زندگی دنیا و آخرت، زندگی راستین را ویژه جهان واپسین می‌داند: ﴿وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ﴾.

آخرت، در برابر دنیا، شامل همه منازل و مواقف پس از مرگ می‌شود، یعنی قبر، عالم برزخ، قیامت، حساب، میزان، صراط، بهشت و دوزخ.

آخرت از نظر قرآن و حدیث، قرارگاه، خانه همیشگی، خانه زندگی حقیقی، محل ظهور حاکمیت مطلق حق، عرصه شهود حقایق غیبی و خانه پاداشِ کردار نیک و بد است.

پیوستگی دنیا و آخرت

از نظر قرآن کریم و نیایش‌های امام سجاد (ع) دنیا و آخرت در پیوندی وثیق با یکدیگر قرار دارند، به گونه‌ای که می‌توان آخرت را در ادامه دنیا، محیط بر آن و بازتابی از بینش‌ها، کشش‌ها، گرایش‌ها و کنش‌ها و واکنش‌های آدمی در دنیا قلمداد کرد: "دنیا خانه کار است و آخرت خانه پاداش"، "هر کس (در دنیا) هم‌وزن ذره‌ای کار نیک انجام دهد، همان را (در آخرت) می‌بیند، و هر کس هم‌وزن ذره‌ای بدی کند، همان را می‌بیند". امام سجاد (ع) در فرازی از دعای ۴۸ به این پیوستگی اشاره کرده، می‌گوید: «ای پروردگار من،... ای خدای مهربان... همه آنچه را از تو خواسته‌ام و از تو‌طلبیده‌ام و برای آن روی به تو آورده‌ام اجابت کن... و در آنچه مرا عطا می‌کنی نیک‌بختم گردان و برای من در فضل و احسان خود بیفزای... و آن را به خیر و نعمت آخرتم بپیوند».

اصلاح دنیا، مایه اصلاح آخرت

باور به پیوستگی دنیا و آخرت و تأثیر و تأثّر متقابل این دو بر یکدیگر، ایجاب می‌کند که آخرت را در امتداد دنیا ببینیم و صلاح و فساد یکی را مایه صلاح و فساد دیگری به حساب آوریم. از این‌رو امام زین‌العابدین (ع) از خدا چنین می‌خواهد: "ای خداوند، از فضل خویش هر چه سبب اصلاح من در دنیا و آخرت شود، به من عطا کن، خواه آن را بر زبان آورده باشم یا فراموش کرده باشم، آشکار کرده باشم یا نهان داشته باشم، دیگران را از آن آگاه کرده باشم یا از دیگران پنهان کرده باشم". «ای خداوند، مرا... از خیر دنیا و آخرت محروم مکن». «ای خداوند... تو مشفق و مهربانی. ما را در این دنیا نیکی ده و در آخرت نیکی ده و از عذاب آتش حفظ فرما».

بر این پایه، تأکید بر آبادسازیِ آخرت، نه تنها به معنای تخریب دنیا نیست، بلکه به سلامت و آبادانی دنیا نیز کمک می‌کند. به بیان دیگر توجه به "آخرت" مفهومی جز پاک‌زیستی در دنیا و برخورداری از حیات طیّبه و زندگی سالم ندارد. از این حقیقت در زبان قرآن و حدیث گاهی به یاد خدا و فرمانبرداری از او تعبیر شده است، چنان‌که امام چهارم بر خدا عرضه می‌کند: «بار خدایا، درود بفرست بر محمّد و خاندانش و در اوقات غفلتم به یاد خودت آگاهی‌ام ده و در ایامِ فرصتم به طاعت خودت برگمار و برای وصول به آستان محبت خود راهی هموار پیش پای من گشای و در آن راه، خیر و دنیا و آخرت را به تمامی ارزانی‌ام دار».

عافیت در دنیا و آخرت

یکی از جلوه‌های خیر دنیا و آخرت، عافیت است که در فرازهایی از صحیفه سجادیه مورد درخواست قرار گرفته است. عافیت به معنای دوری از آفت و هر نوع بیماری و امور ناخوشایند در جسم و جان و دین و دنیای انسان است: «بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و جامه عافیتِ خویش بر تن من بپوشان و مرا در عافیت خود فروپوشان و در حصار عافیت خود جای ده و به عافیت خود گرامی دار و به عافیت خود بی‌نیاز فرمای و عافیت خود به من بخش و عافیت خود به من ارزانی دار و عافیت خود برای من بگستران و عافیت خود درخور من گردان و میان من و عافیت خود در دنیا و آخرت جدایی میفکن. بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرا عافیت ده، عافیتی کفایت کننده و شفابخش و عالی و افزاینده، عافیتی که از آن در تن من تندرستی زاید؛ عافیتِ این جهانی و آن جهانی».

آخرت، روز دیدار پروردگار

از نظر قرآن کریم و نیز در پاره‌ای از نیایش‌های امام زین‌العابدین (ع)، جهان واپسین روز دیدار پروردگار است. دیدار خدایی که نه تنها بخشاینده و رحمت آورنده بر بندگان خویش در دنیا، که مهرورز و مهرگسترِ جهان واپسین نیز هست: «يَا رَحْمَانَ‏ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا». اظهار اشتیاق برای چنین دیداری که مفهوم آن سرمست شدن از حضور در دریای بیکرانه لطف و رحمت پروردگار است ۔ از خواسته‌های امام علی بن الحسین (ع) است: «بار خدایا،... مرا به دیدار خود مشتاق فرمای... و در بهشتی که برای برگزیدگان خویش آراسته‌ای، در جوار اولیای پاک خود جای ده».

دوری از رسوایی آخرت

خدایا، من برای امور این جهان و جهان واپسینم جز به تو امید ندارم"، "پس مرا رسوای دنیا و آخرت مگردان" «بار خدایا،... همچنان که در این جهانم در جایگاه رسوایان بر پای نداشته‌ای در آن جهان نیز در جایگاه رسوایانم بر پای مدار و در حق من نعمت‌های این جهانی با نعمت‌های آن جهانی و فواید دیرینه با فواید تازه توأم گردان... و تنم را در کشاکش گرفتاری‌های این جهانی و عذاب‌های آن جهانی دیگرگون منمای».

اشتیاق کار برای آخرت

مصونیت از رسوایی در جهان واپسین در گرو تلاش عاشقانه برای آخرت است: «بار خدایا،... اشتیاق عمل برای روز بازپسین را روزی‌ام گردان، آن‌سان که صدق آن در دل خود نیک احساس کنم... و با اشتیاق تمام به انجام حسنات پردازم... بار خدایا،... شوق ثوابِ موعود را بر من ارزانی دار، تا لذت چیزی را که تو را برای حصول آن می‌خوانم دریابم. بار خدایا، تو می‌دانی که دنیا و آخرتِ مرا چه چیز به صلاح می‌آورد، پس به مهربانی حوائج من برآور».

عشق به عمل برای جهان واپسین، که زندگی راستینِ ما را رقم می‌زند، رمز کامیابی و خوشبختی در دنیا و آخرت است و دستیابی به این عامل خوشبختی را امام سجاد (ع) نه تنها برای خود که برای همه مسلمانان آرزو می‌کند: «بار خدایا، بر تابعان و زنان و فرزندانشان و هر که از ایشان مطیع فرمان تو باشد، از امروز تا روز بازپسین درود بفرست، درودی که به برکت آن،... امید به لطف و کرم خویش در دل آنان پدید آوری و چنان کنی که به آنچه در نزد توست آزمند گردند... و شوق عمل برای ثواب آخرت و آمادگی برای پس از مرگ را در دلشان اندازی».

مشارکت همه خوبان در نیکی‌های آخرت

امام سجاد (ع) عاجزانه از خدا می‌خواهد تا همگان را از هر خیری که به او و فرزندانش در این جهان و جهان واپسین ارزانی داشته است، بهره‌مند گرداند: «اللَّهُمَّ... وَ أَعْطِ جَمِيعَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِثْلَ الَّذِي سَأَلْتُكَ لِنَفْسِي‏ وَ لِوُلْدِي‏ فِي‏ عَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ» و متقابلاً از خدا درخواست می‌کند تا او را در هر خیری که به دیگران عطا می‌کند سهیم گرداند: «ای پروردگار ما،... از تو می‌خواهم که هرگاه میان بندگان مؤمن خود خیری یا عافیتی یا برکتی یا هدایتی تقسیم کنی... یا خیری از خیرات دنیا و آخرت ارزانیشان می‌داری، در حظّ و نصیب من از آن بیفزایی»..

قیامت

کلمه قیامت مصدر (قامَ، یَقومُ، قِیامة) و به معنای برخاستن است. در قرآن یوم‌القیامه به معنی روز برخاستن از گورها و روز زنده شدن مردگان است. راغب در مفردات گوید: تاء آن برای دفعه است و دلالت بر وقوع دفعی آن دارد. بنابراین قیامت روزی است که به امر الهی انسان‌ها مجدداً زنده شده و برای حسابرسی اعمال در پیشگاه الهی حاضر می‌شوند: ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾.

این واژه هفتاد بار در قرآن به همراه کلمه یوم ذکر شده است. اعتقاد به معاد و قیامت یکی از ارکان اسلام و اصول دین به شمار می‌رود و نزدیک به ۱۷۰۰ آیه (بیش از یک چهارم قرآن) راجع به قیامت و ثواب و عقاب اعمال است. یوم‌القیامه یا روز قیامت، در قرآن با نام‌ها و صفت‌های متعددی آمده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: ﴿يَوْمِ الْحِسَابِ﴾؛ ﴿يَوْمِ الدِّينِ﴾؛ ﴿يَوْمَ الْجَمْعِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْفَصْلِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْخُرُوجِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْخُلُودِ﴾ و ﴿يَوْمَ الْحَسْرَةِ﴾.

از دیگر نام‌های قیامت "ساعة" است. در ضمن سؤال و جوابی قرآن به ما می‌آموزد که زمان برپایی قیامت را جز خدا کسی نمی‌دانند: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي﴾.

بر اساس روایتی از امام صادق (ع) قیامت پنجاه موقف و ایستگاه بازرسی دارد که هر موقف آن هزار سال طول می‌کشد، بنابراین روز قیامت معادل ۵۰ هزار سال ما است.

آیات ۶۷ تا آخر سوره زمر تصویر جامع و فشرده‌ای از مراحل گوناگون قیامت ارائه می‌کند: پس از آنکه همه انسان‌ها مردند، برای بار دوم در صور دمیده می‌شود و همه آنها زنده شده و از قبرها برمی‌خیزند. آن‌گاه زمین به نور پروردگارش روشن می‌گردد و کتاب (نامه اعمال) نهاده می‌شود. پیامبران و شاهدان را بیاورند و بین آنان به حق داوری می‌گردد و هر کس آنچه را انجام داده تمام و کمال بیابد. پس از این حسابرسی انسان‌ها دو گروه شده، کافران به سوی جهنم روان می‌گردند و در حالی که خود اقرار به خطا می‌کنند گرفتار عذاب می‌شوند. اما بهشتیان با احترام تمام به سوی بهشت می‌روند و با درود و تحیّت فرشتگان و خازنان بهشت مواجه می‌شوند. آنان حمد و سپاس خدا را به جا آورده در هر جای بهشت که بخواهند جای می‌گزینند.

برخی از شاهدان و گواهان محکمه قیامت عبارتند از: پیامبران (ع) به ویژه پیامبر گرامی اسلام (ص) ؛ امام معصوم (ع)؛ اعضا و جوارح بدن؛ زمین.

امام سجاد (ع) در نیایش‌های خود به دفعات از روز قیامت نام برده است. وی خداوند را به ازای تک‌تک نعمت‌ها شایسته حمدی بی‌پایان و بی‌حساب تا روز قیامت می‌داند از دیدگاه امام صلوات بر محمد و خاندان او شفیع روز قیامت است: «بارخدایا... بر محمد و خاندانش درود بفرست، درودی که در روز بازپسین، روز بینوایی شفیع ما به نزد تو باشد، که تو بر هر کاری توانایی»؛ «وَ هُوَ عَلَيْكَ‏ سَهْلٌ‏ يَسِيرٌ». از دیگر وسیله‌های کارساز نجات در روز قیامت تبعیت از قرآن مجید و وحی الهی است که خداوند به سبب آن بر بشریت منت گذاشته است. امام سجاد (ع) به خدا عرض می‌کند: «فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلِ الْقُرْآنَ... سَبَباً نُجْزَى بِهِ النَّجَاةَ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَةِ، وَ ذَرِيعَةً نَقْدَمُ بِهَا عَلَى‏ نَعِيمِ‏ دَارِ الْمُقَامَةِ»؛ «پس بر محمد و خاندان او درود بفرست و قرآن را برای ما سببی ساز که بدان رهایی در عرصه رستاخیز را پاداش یابیم و دست‌افزاری که بدان از نعیم دارالمقام بهشت تمتع جوییم».

و در ادامه: «بار خدایا بر محمد و خاندانش درود بفرست و به یُمن قرآن... ما را از صفات ناپسند و خصال نکوهیده دور دار... تا در قیامت رهنمای ما به سوی خشنودی و بهشت باشد». همچنین قرآن وسیله رهایی از اندوه و گرفتاری روز قیامت است.

امام نه تنها برای در گذشتگان، بلکه برای تمام کسانی که تا روز قیامت در دنیا به سر می‌برند اعم از پدران و مادران و تمامی هم‌کیشان دعا و طلب آمرزش می‌نماید. این مطلب نشانگر اهمیت و خطیر بودن امر معاد و حوادث هول‌انگیز روز قیامت است.

منابع

1. باقری‌فر، علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه صحیفه سجادیه
2. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «قیامت»، دانشنامه صحیفه سجادیه