آخرت در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آخرت است. آخرت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آخرت در لغت - آخرت در قرآن - آخرت در حدیث - آخرت در فقه اسلامی - آخرت در کلام اسلامی - آخرت در فلسفه اسلامی - آخرت در معارف دعا و زیارات - آخرت در معارف و سیره علوی - آخرت در معارف و سیره فاطمی - آخرت در معارف و سیره سجادی - آخرت در معارف و سیره رضوی - آخرت در معارف و سیره حسینی - آخرت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آخرت، مباحث مختلفی مانند معاد، برزخ، قیامت، حشر و نشر، حساب، عقاب، بهشت و جهنم و نظایر آن را در بر می‌گیرد. در عرف متکلمان برای اشاره به این مباحث از اصطلاح «معاد” استفاده می‌شود، اما این کلمه در قرآن یک بار بیشتر ذکر نشده و در همان آیه نیز به معنای مصطلح به کار نرفته است. اما تعبیر ﴿آخِرَةِ﴾ و ﴿الْيَوْمِ الْآخِرِ﴾ مکرر در قرآن ذکر شده و در بیشتر موارد در مقابل «دنیا” قرار گرفته است و اشاره به جهانی دارد که انسان پس از مرگ در آن حضور می‌یابد. واژه آخرت مؤنث «آخِر” به معنای «دیگر” و «پایان” و «آنچه پس از دیگری آمده” است.

آخرت در قرآن

بیش از سی نام و صفت در قرآن کریم برای آخرت ذکر شده است که از شمار آنها می‌توان به ﴿يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾؛ ﴿يَوْمِ الدِّينِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْفَصْلِ﴾؛ ﴿يَوْمِ الْحِسَابِ﴾؛ ﴿يَوْمَ التَّلَاقِ﴾؛ ﴿يَوْمَ التَّنَادِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْوَعِيدِ﴾؛ ﴿يَوْمُ الْخُلُودِ﴾ و ﴿يَوْمَ الْجَمْعِ﴾ اشاره کرد.

در قرآن مباحث زندگی پس از مرگ گستردگی قابل توجهی دارد. بحث از دلایل امکان و ضرورت و کیفیت چنین حیاتی از مباحث مهمی است که در قرآن بدان پرداخته شده است. خداوند در مقام پاسخ به منکران معاد، استدلال‌هایی در امکان و ضرورت وقوع جهان پس از مرگ آورده است. همه آیاتی که توانایی خدا را در آفرینش و قدرت خالقیت می‌نمایاند، به نحوی می‌تواند بیانگر امکان وقوع حیات پس از مرگ باشد. یکی دیگر از استدلال‌های قرآنی در امکان معاد، مطرح کردن خلقت نخستین انسان است. خداوند متعال به منکران تذکر می‌دهد که چگونه خلقت بعدی خود را منکرید، در حالی که آفرینش نخستین عظیم‌تر بود. در دسته‌ای دیگر از استدلال‌های خداوند بر امکان حیات پس از مرگ، بحث از مقایسه حیات مجدد انسان و احیای زمین و گیاهان است. علاوه بر این دلایل، در قرآن دلایلی عقلی و مبتنی بر اسمای الهی بر ضرورت وجود جهان پس از مرگ دیده می‌شود. عمده‌ترین این دلایل برهان عدالت و حکمت است. در برهان عدالت، سخن از این است که شیوه معیشت صالحان و طالحان در این دنیا مقتضی دو گونه واکنش است که همه آن در دنیا ممکن نیست. از این‌رو، برای اینکه هر کس به نتیجه خوب و بد کردار خویش نائل آید، لاجرم باید جهان دیگری در میان باشد. اگر چنین عرصه‌ای نباشد، عدالت الهی محل اشکال قرار می‌گیرد، در حالی که خداوند عادل است و به بندگان خود ظلم نمی‌کند. برهان حکمت نیز بیانگر این است که انسان و جهان هستی به هیچ روی بیهوده آفریده نشده‌اند و از آنجا که نابودی انسان پس از مرگ نشان از عبث بودن فعل الهی خواهد بود، دادن چنین نسبتی به خداوند حکیم صحیح نخواهد بود. اغلب این استدلال‌ها در مقابل منکران حیات پس از مرگ ارائه شده است.

آخرت در روایات امام رضا (ع)

در سخنان امام رضا (ع) علاوه بر آنچه در قرآن آمده است، استدلالی ابداعی در مواجهه با این منکران مطرح شده که مبتنی بر احتمال عقلی وجود چنین جهانی است. ایشان به یکی از زندیق‌ها می‌فرماید: اگر خدا و آخرت وجود نداشته باشد، ما معتقدان مانند شماییم و ضرری از نبودن آنها نخواهیم کرد، اما اگر خدا و آخرت در کار باشد و به دلیل عدم ایمان و عمل صالح بازخواست شویم، این شمایید که آشکارا زیان کرده‌اید و به دلیل بی‌ایمانی و بی‌عملی هلاک می‌شوید. این استدلال امام، چنان که ملاصدرا اظهار داشته، استدلالی است اقناعی در وجوب طاعت خداوند و فرمانبرداری از شریعت و اثبات اینکه آنچه به عقل و احتیاط نزدیک‌تر است ایمان و عمل صالح است.

اینکه آیات و روایات به تفصیل به ادله وجود جهان دیگر پرداخته‌اند از آن روست که این مسأله از مهم‌ترین ارکان ایمان است و یکی از اصول سه‌گانه دین به شمار می‌آید که عدم اعتقاد بدان شخص را از دایره دین خارج می‌کند. در قرآن مکرر ایمان به آخرت پس از ایمان به خدا مطرح شده است. در روایات منقول از امام رضا (ع) نیز همواره ایمان به آخرت پس از ایمان به خدا ذکر شده است. در تفسیری که ایشان از آیه ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ دارد، آمده است که با این سخن بنده اقرار می‌کند به اینکه در قیامت برانگیخته خواهد شد و مورد حساب‌خواهی از همه اعمال قرار خواهد گرفت و جزای هر عملی را خواهد دید و نیز اعتراف می‌کند به اینکه مالک روز جزا خداوند متعال است، چنان که مالک این دنیا هم اوست. ایشان اعتقاد به عذاب قبر و پرسش نکیر و منکر و ایمان به برانگیخته شدن پس از مرگ و ایمان به حساب و میزان و صراط را واجب می‌داند.

آثار ایمان به آخرت

امام ایمان به آخرت را در بردارنده آثار و خیرات بسیار برای مؤمن می‌داند. یکی از مهم‌ترین این آثار آن است که شخص مؤمن به آخرت به جهت خوف و خشیت از بازخواست الهی، از گناه و معصیت در دنیا کناره می‌جوید. ایشان می‌فرماید: در شگفتم از کسی که به روز قیامت و حساب الهی یقین دارد و مرتکب گناه می‌شود. ایشان همچنین به نقل از پدران بزرگوار خود می‌فرماید: هر کس به پاداش الهی در آخرت ایمان داشته باشد، اهل بخشش و سخاوت می‌شود. این از آن روست که مؤمن به آخرت، متاع دنیا را اندک و گذرا و متاع آخرت را فراوان و ماندگار می‌داند و امر زودگذر را قربانی امور جاودان می‌کند.

امام مواجهه با جهان آخرت را تجربه‌ای شگفت و خاص می‌داند و بر آن است که چون عموم خلق، انسی با آن جهان ندارند و خود را برای حضور در آن آماده نکرده‌اند، آن نشئه برایشان یکی از وحشتناک‌ترین عرصه‌هاست. امام، دو تجربه متفاوت دیگر حیات انسان را نیز بیان می‌کند. ایشان می‌فرماید: این خلق در سه موطن، نهایت وحشت دارند: در روزی که متولد می‌شوند و از شکم مادر بیرون می‌آیند و دنیا را می‌بینند؛ روزی که می‌میرند و آخرت و اهل آن را مشاهده می‌کنند؛ و روزی که مبعوث می‌شوند و سر از قبر بیرون می‌آورند و احکامی می‌بینند که هرگز در دنیا ندیده‌اند. اینکه امام تجربه آخرت را در کنار تجربه مواجهه با تولد و مرگ می‌نشاند بدان جهت است که هر سه تجربه نسبت به روند گذشته حیات متفاوت و «دیگر” هستند. جنینی که مدت‌ها در رحم مادر به سر برده و به فضای تاریک و تنگ خود انس گرفته است، پس از ورود به عرصه دنیا دچار این وحشت می‌شود که این چه جایی است که بدان وارد شده و چرا او را از منزل پیشین جدا کرده‌اند و به جایی آورده‌اند که هیچ آشنایی با آن ندارد. اگر کسی به وی بگوید جهانی که به آن وارد شده از موطن پیشین وسیع‌تر و شگفت‌تر است، او به جهت بی‌خبری و ناآشنایی و انس به موطن خود منکر می‌شود. در باب مرگ و آخرت نیز دقیقاً همین حکم وجود دارد. کسی که به دنیا انس گرفته، از جهان پس از آن وحشت دارد. اینکه خلق از مرگ و ماورای آن وحشت دارند نیز به همین دلیل است. آخرت عالمی دیگر است و چنان که امام فرموده، احکام خاص خود را دارد. امام می‌فرماید: که همه امور اعتباری (در مقابل حقیقی) دنیا در آخرت از میان می‌روند. اموری چون قدرت، ثروت، شهرت و... در آخرت رنگ می‌بازد. به فرموده امام، همه خویشاوندی‌های نسبی و سببی در آخرت از میان می‌روند و هر کس بسته به حال و عملش جزا می‌یابد و خداوند شخص بی‌طاعت و گناهکار را به هر کس منتسب باشد عذاب می‌کند. اینکه در برخی از روایات از ایشان نقل شده: در قیامت همه نسبت‌ها به جز نسبت پیامبر (ص) از میان می‌رود، اشاره به نسبت حقیقی ایشان با برخی از نفوس است که در صدر آنان اهل بیت (ع) هستند. نسبت حقیقی جایی است که فرد متخلق به اخلاق نبوی و شبیه‌ترین فرد به آن حضرت باشد. چنان که از پیامبر (ص) نقل شده که سلمان از اهل بیت من است و با من نسبت دارد، در حالی که می‌دانیم سلمان از اهالی فارس بود و از آن نسبت‌های مرسوم با پیامبر (ص) نداشت. وقتی نسبت‌های اعتباری از میان می‌روند نسبت‌های حقیقی جایگزین می‌شوند. هر کس با کس یا کسانی که در دنیا دوست داشته و با ایشان احساس هم‌سخنی می‌کرده و از آنان پیروی می‌نموده است، محشور می‌گردد. به تعبیر امام رضا (ع) هر کس با امام خود و کتاب و سنت پیامبر خویش محشور می‌شود. امام حال خود و اهل بیت (ع) و پیروان ایشان را در قبال پیامبر (ص) چنین توصیف می‌کند و می‌فرماید: در قیامت ما دامن آن حضرت را می‌گیریم و پیروان دامن ما را.

حوادث آخرالزمان

تغییرات آن نشئه، خاص انسان‌ها نیست. جهان نیز دچار تغیر احوال می‌شود، چنان که در آیات قرآن، مکرر بدان اشاره شده است. شکافتن آسمان‌ها، بی‌فروغ شدن خورشید، تیره شدن و فرو ریختن ستارگان، کشیده و پهن شدن زمین، شکافته شدن و درهم آمیخته شدن دریاها، حرکت کوه‌ها، زلزله‌های مهیب و نظایر آن، تغییراتی است که مقارن قیامت و انتقال به عالم آخرت واقع می‌شود. امام به برخی از این تغییرات اشاره می‌کند. به بیان ایشان، هنگام قیامت، نور و گرما از خورشید و ماه جدا می‌گردد و نور به عرش و گرما به دوزخ متوجه می‌شود. این بیان امام را باید به نحوی مجازی فهم کرد. مراد ایشان در اینجا این است که هر چیز به اصل خود باز می‌گردد. حتی ملک‌الموت که در ستاندن جان انسان‌ها و انتقال ایشان به عالم آخرت نقش مهمی دارد، از این تغییرات مستثنا نیست و در حیات وی نیز تحول مهمی رخ می‌دهد. امام می‌فرماید: خداوند به عزرائیل چنین خطاب می‌کند: همان‌گونه که طعم مرگ را به بندگانم چشاندی، آن را به تو خواهم چشاند. یکی از اموری که تفاوت اساسی با این عالم دارد کیفیت پاداش و عذاب است. در آخرت هم لذت ناشی از پاداش قابل قیاس با الذات دنیوی نیست و هم شدت عذاب آن با رنج‌های دنیا قابل مقایسه نمی‌باشد.

حسابرسی روز قیامت

امام بعضی از مهم‌ترین مواردی را که در آخرت از انسان‌ها می‌پرسند، مطرح می‌کند. به بیان ایشان، نخستین چیزی که از آن سؤال می‌شود، محبت اهل بیت (ع) و باور به ولایت ایشان است. یکی دیگر از اموری که انسان‌ها از آن بازخواست می‌شوند نماز است. اگر آدمی نماز را کامل به جا آورده باشد مورد عنایت الهی قرار می‌گیرد، و گرنه در آتش افکنده می‌شود. اما این به معنای آن نیست که هر کس نماز و عبادات ظاهری را به جا بیاورد، کفایت می‌کند. آنچه عبادات را تکمیل و تثبیت می‌کند، پرهیز از محارم است. امام در این باب فرموده: وقتی روز قیامت می‌شود، خداوند متعال کارهای گروهی از مردم را مانند پارچه کتان می‌اندازد و می‌فرماید: بروید و کارهای خود را بگیرید، و چون نزدیک آن می‌شوند، خدا به اعمال فرمان می‌دهد که نابود شوید. آیه ﴿وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا﴾ اشاره به همین مطلب دارد. سپس امام می‌فرماید: به خدا سوگند که آنان نماز می‌خواندند و روزه می‌گرفتند، اما وقتی حرام به ایشان عرضه می‌شد، می‌پذیرفتند و پرهیز نمی‌کردند.

مواجه مؤمنان با قیامت

امام در باب مواجهه مؤمنان با خداوند در آخرت نیز نکته‌هایی را ذکر کرده است. ایشان آیه ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ را اشاره به مؤمنانی می‌داند که در انتظار ثواب پروردگارشان‌اند. امام الطاف خداوند به مؤمنان را در آخرت به تفصیل تشریح می‌کند. ایشان می‌فرماید: هنگامی که روز قیامت فرا رسد، مؤمن را در مقابل خداوند قرار می‌دهند، و او خود به حساب و کتاب مؤمن می‌رسد، نامه عملش را به دستش می‌دهند و او در آن می‌نگرد. هنگامی که متوجه گناهانش می‌گردد، چهره‌اش تغییر می‌کند و بدنش می‌لرزد و جانش در هم می‌ریزد. بعد از آن متوجه کارهای نیکش می‌شود، در اینجا خوشحال می‌شود و روحش شادمان می‌گردد. پس از آن متوجه پاداش‌هایی می‌شود که خداوند برای او مهیا کرده است. سپس خداوند به فرشتگان امر می‌کند بروید صحیفه اعمالی را بیاورید که انجام نداده‌اند. هنگامی که فرشتگان آن نامه‌ها را به نظر آنها می‌رسانند، می‌گویند: خدایا، خود می‌دانی که ما این اعمال را انجام نداده‌ایم، خداوند می‌فرماید: شما راست می‌گویید، ولی چون شما نیت کردید آن کارها را انجام دهید، ما هم آن اعمال را در نامه اعمال شما نوشتیم و اکنون ثواب آنها را به شما می‌دهیم. در برخی روایات دیگر از ایشان منقول است که خداوند همه گناهان مؤمن را به مصداق آیه ﴿يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ﴾ تبدیل به ثواب می‌کند.

وجود بهشت و جهنم

از سخنان امام استفاده می‌شود که جهان آخرت اکنون نیز موجود است و به هیچ روی از این عالم تأخر زمانی و تفاوت مکانی ندارد. ایشان به اباصلت که می‌پرسد آیا اکنون بهشت و جهنم موجود است، پاسخ مثبت می‌دهد و می‌فرماید: وقتی رسول خدا (ص) به معراج رفت، داخل بهشت شد و جهنم را نیز مشاهده کرد. اباصلت می‌گوید: گروهی معتقدند که بهشت و جهنم هنوز آفریده نشده و در تقدیر الهی‌اند. امام می‌فرماید: آنان که چنین می‌گویند از ما نیستند و ما نیز از ایشان نیستیم. هر کس وجود کنونی بهشت و جهنم را منکر شود بر پیامبر (ص) دروغ بسته و ما را دروغگو می‌داند و از ولایت ما بهره‌ای نبرده است و در آتش دوزخ جاویدان خواهد بود. در میان شیعیان برخی از زیدیه چنین اعتقادی نداشته‌اند. خوارج نیز با چنین نظریه‌ای مخالف بودند. وجود بهشت و جهنم، بحثی است که در قرون بعد نیز معرکه آرا بوده است. ابوهاشم جبایی وجود داشتن بهشت و جهنم را غیرممکن می‌دانست. بیشتر معتزله آن را ممکن می‌دانستند و قاطبه علمای امامیه بر اساس روایات معصومان آن را مسلم می‌شمردند. البته برخی مخالفت با این سخن را به سید رضی هم منتسب کرده‌اند که این انتساب درست به نظر نمی‌آید.

این سخن امام خاص بهشت و جهنم نیست و همه حقایق جهان آخرت را در بر می‌گیرد. اگر حجاب‌های مانع از دیدار حقایق وجود نداشت، همه حقایق این عالم پدیدار می‌شد. این مطلبی است که از برخی آیات کتاب الهی قابل فهم است. آخرت باطن دنیاست و دنیا ظاهر آخرت و هر کس به تعبیر قرآن دیده تیزبین داشته باشد می‌تواند این مطلب را دریابد. برخی از اهل حکمت که این نکته عمیق و دقیق را دریافته‌اند به ما تذکار داده‌اند که مبادا آخرت، قیامت، نفخ صور و اموری از این دست را اموری بدانید که در زمان و مکان خاصی اتفاق می‌افتد. همه اینها در ظرف خود بالفعل موجودند و تنها برای محجوبان حالت بالقوه دارند و پس از مرگ واقع می‌شوند.

امام رضا (ع) بر این مطلب تأکید می‌کند که آخرت باطن دنیاست و باطن هر انسان در آن آشکار می‌شود. ایشان این مطلب را ضمن تفسیر سوره اسراء بیان می‌کند. به بیان ایشان، اینکه در این آیه آمده هر که در دنیا نابیناست در آخرت نیز نابیناست اشاره به نادیدن حقایق دارد و نه کوری ظاهری و این بستگی تام به عدم تهذیب نفس و پیراستگی از رذائل دارد. از آنجا که آخرت باطن دنیاست و باطن هر انسان در آن آشکار می‌شود، کسی که باطنی کور در دنیا دارد، کوری باطنش در آخرت ظهور می‌یابد و تنها آنچه داشته ظهور می‌یابد و پرده‌ها از داشته‌های وی کنار می‌رود. این مطلبی است که قرآن به آن تصریح کرده است. روایات متعددی که از امام درباره احوال مختلف خلق آمده نیز بیانگر همین مطلب است. اینکه برخی مرگ و جهان پس از آن را خوش نمی‌دارند به جهت آن است که ملکات نفسانی و حقایق وجودی ناپاکشان ظهور می‌یابد و آنها را عذاب می‌دهد. از سوی دیگر، آنان که آخرت را دوست دارند و از مرگ پروایی ندارند، از آشکار شدن گوهرهای وجودشان ابتهاج می‌یابند. امام به نقل از پدرانش می‌فرماید: کسانی که در دنیا اهل لهو و لعب‌اند و دائماً از سر غفلت در خنده‌اند، در قیامت دائماً گریان‌اند و کسانی که از خشیت و خوف الهی و ترس از گناهان گریان‌اند، در سرای آخرت خندان و شادمان‌اند.

این گریه و خنده عین احوال و اعمال ایشان است و نه جزایی جدا از حال و عملشان. نظام پاداش و جزایی که امام از آن سخن می‌گوید همه از این سنخ است. احوال و اعمال اشخاص به هر نحو که باشد ظهور می‌یابد. هر نعمت و نقمتی که به فرد می‌رسد محصول حال و عمل اوست. چنان که آیات خداوند نیز بدان تصریح دارند. امام در بحث از آخرت بسیار به این نکته توجه می‌دهد که ملکات نفسانی و افعال اخلاقی، مدخلیت تمام در وضعیت انسان در آن عالم دارند. روایات متعددی در این باب از ایشان نقل شده است. از ایشان نقل شده: هر کس از کار مؤمنی گرهی را بگشاید، خداوند قلب وی را در روز قیامت شادمان خواهد کرد. همچنین نقل شده: هر کس شخص فقیر مسلمانی را ملاقات کند و بر او سلامی کند خلاف سلامی که به شخص ثروتمند می‌کند، در قیامت خداوند را در حالی می‌بیند که از او خشمگین است. همچنین نقل شده که ایشان فرمود: هنگام قیامت ندایی می‌آید: صابران کجایند؟ گروهی از مردم به پا می‌خیزند. یکی از اصحاب پرسید: فدایت شوم، صابران چه کسانی‌اند؟ امام فرمود: آنها که بر انجام واجبات صبر می‌کنند و در دوری از محرمات پیش‌قدم می‌شوند.

اثر اعتقاد به ولایت در آخرت

یکی از مسائلی که امام در عالم آخرت بسیار مهم می‌داند و آن را از فضائلی می‌شمرد که موجب ارتقای مقام انسان در آن نشئه می‌شود، اعتقاد به ولایت حضرات معصومان (ع) است. ایشان حتی نعیمی را که در قرآن از آن سخن رفته ولایت اهل بیت پیامبر (ص) می‌داند. ایشان به نظریاتی که «نعیم” را نعمت‌های مادی می‌دانند انتقاد می‌کند و می‌فرماید: خدا از بندگان خود از چیزی که به ایشان تفضل فرموده است، سؤال می‌کند و بر ایشان به خاطر آن منت می‌گذارد. چنین منت گذاشتنی در میان مخلوقات نیز قبیح است؛ پس چگونه می‌توان چیزی را که نسبت دادن آن به مخلوقات پسندیده نیست، به خالق نسبت داد؟ اما واقع این است که «نعیم” مورد پرسش خداوند در آخرت، دوستی ما اهل بیت (ع) و دوستی‌ای است که خداوند بعد از سؤال از توحید و نبوت از آن سؤال می‌کند و حب ما را نعیم گویند، از این جهت که چون بنده به دوستی ما وفا کند، او را به نعیم بهشت می‌کشاند که زوال‌ناپذیر است. ایشان برای اهل ولایت در آخرت مقام بسیار والایی را بیان می‌کند.

به بیان ایشان دوستی اهل بیت (ع) موجب می‌شود که خداوند بی‌پرده به شخص نظر کند و او را مورد عنایت خویش قرار دهد. ایشان بر اساس نقلی که از پیامبر (ص) ذکر می‌کند، شیعیان امام علی (ع) را در قیامت اهل پیروزی و نجات می‌داند. امام می‌فرماید: هر کس در دنیا قبور ما اهل بیت (ع) را زیارت کند، در آخرت مورد توجه و مرحمت الهی قرار می‌گیرد و آن کس که مرا زیارت کند، در سه مرحله از قیامت یعنی گرفتن نامه عمل، گذشتن از صراط و بررسی اعمال در ترازوی حق به یاری او خواهم شتافت. امام از قول پیامبر (ص) می‌فرماید: بهشت حرام است بر کسی که به خاندان من ستم کند، و با ایشان بجنگد، و دشمنان اهل بیت (ع) مرا یاری دهد، و به اهل بیت (ع) من دشنام دهد. برای آنان در آخرت بهره‌ای نیست، و خدا با آنان در روز قیامت سخن نمی‌گوید، و آنها را پاک نمی‌گرداند، و برای آنان عذاب دردناک است. امام علاوه بر بیان عظمت اهل ولایت، جایگاه رفیع برخی از اصناف و گروه‌ها را در آخرت تشریح می‌فرماید. برای نمونه ایشان می‌فرماید: کسانی که اذان می‌گویند در روز قیامت گردن‌های آنها بلندترین گردن‌های مردم است و این کنایه از آن است که اعمال آنان مقبول‌ترین اعمال است، زیرا در آن روز همه مردم سر به زیرند. امام در باب جایگاه عظیم عالمان آگاه به جمیع جوانب دین (فقیه به معنای عمیق کلمه) در آخرت، سخن شگفتی دارد. امام می‌فرماید: روز قیامت به عابد گفته می‌شود: تو نیک‌مردی بودی و برای خودت کوشش کردی و زاد و توشه خود را فراهم ساختی. اکنون داخل بهشت شو و از نتایج اعمال خود بهره‌مند باش. اما فقیه کسی است که جامعه را از علوم خود بهره‌مند گرداند و مردمان را به سوی خیر و سعادت رهنمون شود و ایشان را از چنگال دشمنان برهاند و از نعمت‌های پروردگار بهره‌مند سازد و خشنودی خداوند را برای آنان فراهم آورد. روز قیامت به فقیه گفته می‌شود: ای کسی که ایتام آل محمد (ص) را سرپرستی کردی و دوستان ضعیف آنها را راهنمایی نمودی، اکنون کسانی را که از تو علم آموختند شفاعت کن. پس آن فقیه توقف می‌کند و مردم را دسته دسته با خود به بهشت می‌برد، و اینان کسانی هستند که از وی و یا شاگردان او علم آموخته‌اند و تا روز قیامت هر کسی از گفته‌های این عالم استفاده کند، مشمول شفاعت وی خواهد بود، و اینک بنگرید بین فقیه و عابد چه تفاوتی است. جدا از این اصناف و گروه‌ها که به نحو عام از آنان سخن رفته است، امام به عظمت و بزرگی برخی اشخاص و افراد به نحو خاص تصریح می‌کند. ایشان نقل می‌کند که پیامبر (ص) به امام علی (ع) فرمود: تو قسمت کننده بهشت و جهنمی و تو در بهشت را می‌کوبی و بدون حساب داخل آن می‌شوی. همچنین امام از پیامبر (ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: همه مردم پیاده به صحرای قیامت وارد می‌شوند، جز ما چهار نفر که سواره به قیامت وارد می‌شویم: من بر براق، و برادرم صالح بر ناقة الله که پی شد و عمویم حمزه بر ناقه عضباء، و برادرم علی بن ابی طالب بر ناقه‌ای از ناقه‌های بهشتی، در حالی که لوای حماد در پیشگاه خداوند در دست اوست و می‌گوید: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾، ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾. سپس مردمان گویند: این یا فرشته مقرب و یا نبی مرسل و یا حامل عرش پروردگار جهانیان است. در آن هنگام فرشته‌ای از درون عرش مردم را چنین پاسخ گوید: ای گروه آدمیان، این نه فرشته مقرب و نه پیامبر مرسل و نه حامل عرش است، بلکه صدیق اکبر، علی بن ابی طالب است.

عرضه اعمال

امام رضا (ع) در مقام بحث از عرضه اعمال در آخرت به این نکته اشاره می‌کند که اعمال عباد علاوه بر خداوند متعال و رسول اکرم (ص) بر امام علی (ع) نیز عرضه می‌شود. ایشان این مطلب را بر اساس آیه ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ بیان می‌کند. البته این امر خاص نشئه آخرت و خاص امام علی (ع) نیست و نامه اعمال بندگان هر شب و روز به خدمت همه حضرات معصومان (ع) می‌رسد، زیرا ولایت ایشان فراگیر است و در جایگاهی خاص محدود نمی‌شود..

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «آخرت»، دانشنامه امام رضا