اسطوره در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسطوره است. اسطوره از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسطوره در قرآن - اسطوره در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

کلمه اساطیر الاولین در قرآن در نُه مورد بکار رفته است.

این واژه به صورت جمع از کلمه اسطوره بکار رفته و در نخستین سوره‌های مکی سخن از نسبت اسطوره به پیامبر می‌کند. إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: «افسانه‌های پیشینیان است».

این واژه "اساطیر" به معنای داستان‌هایی است که هیچ ریشه و اساسی ندارند، یا آمیخته به غلو و خرافه‌اند، و گویی ورد زبان مخالفان بوده که هرگاه پاسخی به استدلال نداشته و از تاریخ و گذشته انسان‌ها سخن می‌رفته، آن را اسطوره می‌دانسته‌اند.

1. حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
2. وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
3. وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
4. لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا هَذَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
5. وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا
6. لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
7. وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
8. إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
9. إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ.

نکات: دلیل این شیوه از برخورد مخالفان چه بوده است‌؟ انتساب معارف قرآن و پیام به اسطوره چه انگی می‌توانسته ایجاد کند که این همه اصرار به آن داشته‌اند. در میان عرب این واژه کلمه مناسبی برای بیان اموری بوده که واقعی و حقیقی و جدی نبوده است، لذا از این آیات نکات زیر استفاده می‌شود:

1. از مجموع این آیات استفاده می‌شود که شیوه بیان و عبارتها و اسلوب قرآن، مورد اعجاب آنان واقع شده که گاهی گفته‌اند قرآن سحر است، و گاهی اساطیر و نوشته‌های گذشتگان. پس هرگاه عجز آنها مستند به تعجیز خدا بود نبایستی بگویند قرآن اسطوره است. تهمت اسطوره پردازی و جعل داستان‌های خیالی به پیامبر از سوی کافران زده شده است.
2. کافران خواستند بگویند آن‌چه را پیامبر تلاوت می‌کند از روی کتاب‌های رایج پیشین اقتباس، و نگارش یافته است، و به همین جهت وحی نیست. این عمل آنان از روحیه استکباری و روش کفار است که برای اینکه حرف حق را کم بها جلوه دهند و تخطئه کنند، فورا بر چسب «اساطیر الاولین» می‌زنند.
3. پیامبر مأمور به دفاع از خویش، در برابر این تهمت قرار گرفته و تأکید شده که آنچه او می‌گوید وحی، و از سوی خداوند است.
4. از روی استهزاء گفتار پیامبر خدا را افسانه‌های گذشتگان می‌خواندند، اگر هم کتبی بدین نام‌ها وجود داشت، آن را نمی‌توانستند به عنوان وحی تلقی کنند.

زمینه‌های اساطیر نامیدن قرآن

نسبت‌های ناروای مشرکان به قرآن و پیامبر(ص) براساس برخی ویژگی‌های زبانی و محتوایی قرآن صورت می‌گرفت، برای همین، در آغاز درست به نظر می‌رسید و عامّه مردم به‌سبب عدم تشخیص، آن را باور می‌کردند.. از‌جمله فصاحت و بلاغت قرآن، مسجّع بودن پاره‌ای آیات و تأثیر شگرف آن، زمینه‌ساز نسبت شاعری و ساحری به پیامبر(ص) بود.. اساطیر الاولین نیز با توجه به‌ویژگی‌های زیر به قرآن نسبت داده می‌شد:

۱. پاره‌ای از باورها و آموزه‌های دینی به‌ویژه اعتقاد به معاد و نیز گزارش‌های مربوط به سرگذشت زندگی پیامبران گذشته چون آدم، نوح، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، موسی و عیسی(ع) و‌... و خاندان و اقوام آنها، در تورات و انجیل. آمده است. رواج فراگیر عناصر یاد‌شده در میان پیروان ادیان ابراهیمی و نیز بازتاب آن در فرهنگ‌های پیش از اسلام جزیرة‌العرب از یک سو و تکرار هر چند متفاوت آن در قرآن از سوی دیگر، از زمینه‌های عمده اساطیر الاولین خواندن آن است. توجه به سه مورد؛ ؛ که آن کافران با انگشت نهادن بر سابقه دیرین وعده حیات پس از مرگ، اساطیر الاولین را به‌طور مستقل بر آن اطلاق کرده‌اند زمینه بودن تشابه میان قرآن و آثار پیشینیان برای اساطیر نامیدن آن را بیشتر روشن می‌سازد. قرآن پس از تخطئه منکران معاد)، با این بیان که خداوند همان کسی است که انسان و چشم و گوش و دل او را آفرید و هم اوست که منشأ حیات و ممات است، برای اثبات آن استدلال و پس ازسرزنش تلویحی منکران به‌سبب عدم اندیشه و تعقل در این امور (مؤمنون، ۷۸‌ـ‌۸۰) منطق آنان را در برخورد با ایمان به معاد گزارش می‌کند: بَلْ قَالُوا۟ مِثْلَ مَا قَالَ ٱلْأَوَّلُونَ * قَالُوٓا۟ أَءِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًۭا وَعِظَـٰمًا أَءِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَءَابَآؤُنَا هَـٰذَا مِن قَبْلُ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّآ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ این سخنان با اندکی تفاوت در سوره نمل ۶۷‌ـ‌۶۸ نیز از زبان کافران تکرار شده است. در آیات یاد‌شده، منکران در انکار زنده شدن دوباره انسان و بدون تعقل در منشأ آفرینش و حیات و ممات او، آن را تنها به‌سبب تبدیل شدن انسان به خاک و استخوان که به نظرشان قابلیت حیات ندارند ناممکن شمرده و به علت اینکه از دیرباز مطرح بوده است، اساطیر پیشینیان می‌نامند. در سوره احقاف نیز به گذشت هزاره‌ها و درنتیجه مرگ نسل‌های متعدد بشری و زنده نشدن آنان، در انکار حیات دوباره انسان استناد و این وعده الهی، اساطیر پیشینیان خوانده شده است: وَٱلَّذِى قَالَ لِوَٰلِدَيْهِ أُفٍّۢ لَّكُمَآ أَتَعِدَانِنِىٓ أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ ٱلْقُرُونُ مِن قَبْلِى وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ ٱللَّهَ وَيْلَكَ ءَامِنْ إِنَّ وَعْدَ ٱللَّهِ حَقٌّۭ فَيَقُولُ مَا هَـٰذَآ إِلَّآ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ با توجه به زمینه یاد‌شده، مشرکان، قرآن را دروغی ساخته و پرداخته پیامبر(ص) می‌دانستند که با کمک گروهی از افراد آن را از روی کتب دینی گذشتگان رونویسی کرده است.. آنان می‌گفتند: قرآن جز همان نوشته‌های پیشینیان نیست که به‌سبب امّی بودن، آیاتی را که شب برایش می‌خوانند، بامدادان و آیاتی را که صبح‌گاهان برای او خوانده می‌شود، شام‌گاهان برای مردم باز‌می‌خواند: وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّآ إِفْكٌ ٱفْتَرَىٰهُ وَأَعَانَهُۥ عَلَيْهِ قَوْمٌ ءَاخَرُونَ فَقَدْ جَآءُو ظُلْمًۭا وَزُورًۭا * وَقَالُوٓا۟ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ ٱكْتَتَبَهَا فَهِىَ تُمْلَىٰ عَلَيْهِ بُكْرَةًۭ وَأَصِيلًۭا در شأن نزول این آیه گفته‌اند: مشرکان به پیروی از نضربن حارث می‌گفتند: محمد(ص) به کمک عِداس، یَسار و جبر، سه غلام اهل کتاب، قرآن را از متون دینی آنان رونوشت کرده است و بدون کمک آنان یک روز هم نمی‌تواند به‌کار خود ادامه دهد.. آن سه که با خواندن تورات از آموزه‌های آن برای مردم می‌گفتند، پس از مسلمان شدن، پیامبر به دیدن آنان رفت.. قرآن در پاسخ، افزون بر ستم‌گری و بهتان خواندن این سخن: فَقَدْ جَآءُو ظُلْمًۭا وَزُورًۭا قرآن را فرستاده خدای آگاه به سرّ و نهان آسمان‌ها و زمین می‌خواند: قُلْ أَنزَلَهُ ٱلَّذِى يَعْلَمُ ٱلسِّرَّ فِى ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ إِنَّهُۥ كَانَ غَفُورًۭا رَّحِيمًۭا و در سوره نحل نیز در نفی تعلیم پیامبر به‌وسیله بشر با تأکید بر تفاوت زبان آنها با زبان قرآن، دروغ‌گویی را برخاسته از عدم ایمان به آیات خدا و در شأن خود مشرکان معرفی می‌کند: وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُۥ بَشَرٌۭ لِّسَانُ ٱلَّذِى يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِىٌّۭ وَهَـٰذَا لِسَانٌ عَرَبِىٌّۭ مُّبِينٌ * إِنَّمَا يَفْتَرِى ٱلْكَذِبَ ٱلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِـَٔايَـٰتِ ٱللَّهِ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْكَـٰذِبُونَ

۲. گزارش قرآن درباره سرگذشت اقوامی از نیاکان عرب، مانند قوم عاد، ثمود، سبأ، اصحاب‌اخدود و اصحاب فیل، ریشه داشتن آن در فرهنگ جزیرة العرب و آشنایی عرب‌ها با آن،. از دیگر زمینه‌های اساطیر نامیدن قرآن است.

۳. مسجّع بودن شماری از آیات، روایت قرآن از ماجرای گفت‌گوی مورچه و هدهد با حضرت سلیمان(ع)(نمل ۱۸ و ۲۰‌ـ‌۳۷) و مقایسه احتمالی آن به‌وسیله نضر بن حارث با سخنان مسجّع کاهنان و راهبان در هنگام عبادت و داستان‌هایی چون کلیله و دمنه. نیز می‌تواند زمینه دیگری برای آن باشد.. اتهام تأثیرپذیری قرآن از آثار پیشینیان به واسطه برخی اهل کتاب هم چون سلمان فارسی و نیز در طول سفرهای تجاری پیامبر(ص) از سوی پاره‌ای خاورشناسان نیز مطرح شده که واکنش دانشمندان معاصر مسلمان را در پی داشته است. برخی استدلال‌های آنان عبارت است از: اسلام‌آوردن سلمان در مدینه، عدم مراوده پیامبر(ص) با‌دیگر افراد مورد نظر، تفاوت جدی قرآن با دیگر کتاب‌ها و آثار مربوط به فرهنگ‌های پیرامون اسلام در اسلوب و محتوا و نتیجه‌گیری از گزارش‌ها، ناتوانی عرب‌ها و نیز علمای اهل کتاب از آوردن همانندی برای قرآن و نگاه انتقادی، اصلاحی و تکمیلی قرآن به آنها...

اهداف اساطیر نامیدن قرآن

مشرکان قریش با هدف مقابله با پیامبر(ص) و در کنار راه‌کارهای گوناگون. روانی، اجتماعی، برخورد فیزیکی همانند آزار و اذیت، تخریب شخصیت و نقشه حبس و قتل رسول خدا(ص) با اساطیر نامیدن قرآن، ممانعت از گرایش مردم به اسلام،. انزوای پیامبر(ص) و خاموشی دعوت او را دنبال می‌کردند: وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْـَٔوْنَ عَنْهُ وَإِن يُهْلِكُونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ نسبت اساطیر می‌توانست با تردید افکنی در دل مردم، آنان را از گوش فرا دادن به قرآن و تأثیرپذیری از آیات آن باز‌دارد،. وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوٓا۟ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ به روایت ابن‌عباس این آیه درباره گروه موسوم به «مقتسمین» نازل شده است. مشرکان با تشکیل انجمنی در پی یافتن ترفندی برآمدند تا مردمی را که در موسم حج به مکّه می‌آمدند از ملاقات با پیامبر(ص) و تأثیرپذیری از سخنان شیرین و شیوای او بازدارند.. ۱۶ نفر از سرشناسان قریش در ۴ دسته و هر گروه در یکی ازگذرگاه‌های منتهی به مکّه بر سر راه حاجیان ایستاده، در پاسخ آنها درباره آن‌چه بر محمد(ص) نازل شده است، آن را همان نوشته‌های پیشینیان خواندند.. مشرکان با این نسبت افزون بر اهانت به آیات قرآن. و خفیف شمردن مقام شامخ رسالت،. خاست‌گاه وحیانی قرآن،. و معجزه بودن بزرگ‌ترین آیت نبوت نبی(ص). را انکار می‌کردند. (فرقان ۴‌ـ‌۵) آنها بامعرفی قرآن در شمار آثار و نوشته‌هایی چون تورات، انجیل و داستان‌های رستم و اسفندیار و نه پدیده‌ای خارق‌العاده،. مدعی بودند که همانند آن را شنیده‌اند و اگر بخواهند می‌توانند نظیر آن را بیاورند: وَإِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِمْ ءَايَـٰتُنَا قَالُوا۟ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَآءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هَـٰذَآ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّآ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ این سخن را نیز در اصل به نضربن حارث نسبت داده‌اند...

ریشه‌های روانی اساطیر نامیدن قرآن

پاره‌ای گزارش‌های تاریخی ونیز ظاهر برخی آیات نشان می‌دهد که سران شرک یقین داشتند که قرآن از سنخ اساطیر نیست. و برخی چون عتبة بن ربیعه، ولیدبن مغیره و نضربن حارث در کنار اعتراف به حلاوت ویژه، استواری و پربار و برگ بودن قرآن، همانندی آن با شعر، سخنان کاهنان و سحر را نفی می‌کردند.. قرآن این برخورد را بازتاب برخی ویژگی‌های شخصیتی و در عین حال مرتبط با یک‌دیگر آنان معرفی می‌کند. این ویژگی‌ها عبارت است از:

اباحی‌گری

باورها و ارزش‌های پذیرفته آدمی، شخصیت فکری، روانی و رفتاری او را شکل‌داده، توحیدی بودن آنها انسان را به رغم گرایش به اباحی گری (قیامت ۵) از پیروی هوا‌و‌هوس باز‌می‌دارد، ازاین‌رو مشرکان با هدف حفظ باورها و ارزش‌های خود و استمرار کردارهای ناپسند با اطلاق اساطیر به تکذیب قیامت و قرآن پرداختند، ازاین‌رو کسی که قرآن را اساطیر نامید، با ویژگی‌هایی چون بسیار سوگند خورنده، پست، بسیار عیب‌جو، سخن‌چین، مانع کار خیر، خشن، متجاوز، گناه‌کار و بدنام وصف شده است: وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍۢ مَّهِينٍ * هَمَّازٍۢ مَّشَّآءٍۭ بِنَمِيمٍۢ * مَّنَّاعٍۢ لِّلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ * عُتُلٍّۭ بَعْدَ ذَٰلِكَ زَنِيمٍ * أَن كَانَ ذَا مَالٍۢ وَبَنِينَ * إِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِ ءَايَـٰتُنَا قَالَ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ؛ ٱلَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ ٱلدِّينِ * وَمَا يُكَذِّبُ بِهِۦٓ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ * إِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِ ءَايَـٰتُنَا قَالَ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ.

کوری دل

قرآن که فهم حقایق و معارف الهی را در گرو طهارت روح و پرهیز از باورها، عواطف و رفتارهای غیر توحیدی می‌داند، ریشه اطلاق «اساطیر الاولین» بر قرآن را آلودگی مشرکان به گناه دانسته،. آن را زنگار كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَىٰ قُلُوبِهِم مَّا كَانُوا۟ يَكْسِبُونَ و نیز حجاب دل آنان می‌خواند که به رغم گوش دادن به تلاوت پیامبر(ص)، مانع از فهم و ادراکشان می‌شود: وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِىٓ ءَاذَانِهِمْ وَقْرًۭا وَإِن يَرَوْا۟ كُلَّ ءَايَةٍۢ لَّا يُؤْمِنُوا۟ بِهَا حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءُوكَ يُجَـٰدِلُونَكَ يَقُولُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّآ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ مشرکان خود نیز به این ناتوانی در ادراک آیات حق معترف بودند...

خود برتربینی

سران شرک که به‌سبب داشتن موقعیت فرادست اجتماعی فصاحت، بلاغت و فخر فروشی به آن، نمی‌خواستند با پذیرش نزول کتابی در اوج فصاحت و بلاغت بر فردی مکتب نرفته و خط ننوشته، به برتری و فرمان او گردن نهاده، موقعیتی فرودست یابند، از سر کبر و غرور و سرکشی با اساطیر نامیدن قرآن به انکار و تکذیب آن پرداختند: إِلَـٰهُكُمْ إِلَـٰهٌۭ وَٰحِدٌۭ فَٱلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِٱلْـَٔاخِرَةِ قُلُوبُهُم مُّنكِرَةٌۭ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ * وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوٓا۟ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ نخوت و خودبرتر بینی آنان به‌اندازه‌ای بود که ضمن بالیدن به کفر و گناه خویش، هلاکت را بر پذیرش حقِ آشکار ترجیح می‌دادند: وَإِذْ قَالُوا۟ ٱللَّهُمَّ إِن كَانَ هَـٰذَا هُوَ ٱلْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةًۭ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ أَوِ ٱئْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍۢ.

لجاجت

مشرکان به‌سبب دنیاگرایی از پذیرش حق روی گردان بوده، در سرکشی و فرار از حق سرسختی و لجاجت می‌کردند، ازاین‌رو قرآن با اشاره به انواع درخواست‌های نامعقولی که داشتند آنان را به قدری لجوج می‌خواند که اگر همه نشانه‌های حق را نیز می‌دیدند، باز‌ایمان نمی‌آوردند، برای همین و در مقام مجادله قرآن را اساطیر می‌نامیدند: وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِىٓ ءَاذَانِهِمْ وَقْرًۭا وَإِن يَرَوْا۟ كُلَّ ءَايَةٍۢ لَّا يُؤْمِنُوا۟ بِهَا حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءُوكَ يُجَـٰدِلُونَكَ يَقُولُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓا۟ إِنْ هَـٰذَآ إِلَّآ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ..

حسادت

برخی مفسران، حسادت نضر بن حارث را ریشه اساطیر شمردن قرآن دانسته‌اند.. او که داستان سرای قریش و حکایت‌هایش درباره سرگذشت پیشینیان خوشایند آنان بود، با آمدن قرآن و جاذبه شگفت آن، موقعیت خود را از دست داد.. خداوند در ادامه آیات به پی‌آمدهای گوناگون اطلاق اساطیر بر قرآن که در دنیا و آخرت گریبان مشرکان را خواهد گرفت، اشاره می‌کند، اموری مانند: به هلاکت انداختن ناآگاهانه خویش، خواری و ننگ در دنیا، زیان کار شدن و دچار آمدن به سرنوشت اقوام کافر گذشته، از دست دادن نعمت‌های الهی همانند صاحبان باغ بلازده، تحمل وزر و وبال همه کسانی‌که با این کار جاهلانه مشرکان گمراه شدند، پشیمانی هنگام دیدن آتش دوزخ و آرزوی بازگشت دوباره به دنیا تا در جرگه مؤمنان درآیند، محرومیت از دیدار جلوه حق و سوختن در آتش جهنم..

قصه‌های قرآن و اساطیر

در دوره معاصر بعضی از خاورشناسان و هم‌چنین برخی روشن‌فکران مسلمان بر اساس تحلیل نمادین و تخیّلی از اساطیر، شماری از روایت‌های داستانی قرآن را اسطوره می‌نامند. این قبیل روشن‌فکران در مقام اسطوره‌زدایی (تفسیر نمادها به‌معنای حقیقی) و ارائه تفسیر علمی از قرآن، با نفی واقعیت‌های خارجی و تاریخی داستان‌های یاد‌شده، آنها را بر برخی نظریّه‌های خاص تطبیق می‌کنند. از‌جمله، اقبال لاهوری با نگاه نمادین به داستان آدم و حوّا، در کنار ارائه تفسیری خاص از خوردن میوه ممنوعه، احساس شرم‌ساری آن دو از عریان شدن (اعراف ۲۷، طه ۱۲۱) و هبوط (بقره ۳۲، اعراف ۲۴، طه ۱۲۳) ارتباط آن را با پیدایش نخستین انسان بروی زمین نفی می‌کند.. برخی به رغم تحلیل روان کاوانه اساطیر و معرفی آن به عنوان تجلّی آرزوها، ایده‌ها و هم‌چنین جامعه، جهان و تاریخ ایده‌آل و محقق نشده انسان، متأثر از نگاه مارکسیسم به تاریخ تمدن، قصه هابیل و قابیل را داستان نوع بشر و آن دو را بنیان گذار دو دوره اشتراک اوّلیه و مالکیت خصوصی در تاریخ و سمبل طبقه کارگر و سرمایه‌دار دانسته، معتقدند پذیرش هدیه هابیل به‌معنای طرف‌داری خدا از طبقه کارگر و دشمنی با سرمایه‌دار است.. احمد خلف اللّه باروی‌کرد داستانی، در مقام دفاع از قرآن، وجود داستان‌های اساطیری را از جنبه‌های اعجاز و امتیازات آن، و قرآن را پیش‌تاز در این سبک داستانی می‌پندارد. وی که داستان هنری را آمیخته‌ای از تخیّل و واقعیت، تأثیرگذارترین و شایع‌ترین نوع هنر می‌داند، با تأکید بر ویژگی‌های هنری در قصه‌های قرآن، آنها را به سه دسته تاریخی (دارای واقعیت خارجی)، تمثیلی (به رغم امکان، تحقق خارجی آن روشن نیست) و اساطیری (بدون هرگونه واقعیت خارجی، تخیّلی محض و مبتنی بر یکی از اساطیر) تقسیم می‌کند.. وی قضایایی چون آمدن مائده برای حواریون (مائده ۱۱۲‌ـ‌۱۱۵)، مردن و سپس زنده شدن گروهی از بنی‌اسرائیل، عزیر و ۴ پرنده به‌دست ابراهیم(ع)(بقره ۲۴۳ و ۲۵۹‌ـ‌۲۶۰)، آفرینش آدم (اعراف ۱۸۹‌ـ‌۱۹۰)، قصه هابیل و قابیل (مائده ۳۱)، هاروت و ماروت، هدهد و مورچه و اصحاب کهف را به‌سبب اینکه عقل، امکان وقوعی آن را بر‌نمی‌تابد، از قصه‌های اساطیری و تلویحاً غیر‌واقعی و تخیّلی می‌داند.. اساس دیدگاه وی که اساطیر را تنها متوجه پاره‌ای از قصه‌های قرآن و نه همه آیات آن می‌داند مخدوش است؛ زیرا اولا علت اساسی مخالفت مشرکان، اصول اعتقادی، ارزش‌های توحیدی و مبارزه قرآن با باورها و ارزش‌های شرک آلود و کفرآمیز بود نه قصه‌های آنکه صریحاً به این امور نمی‌پردازند.. ثانیاً در سه آیه (مؤمنون ۸۲‌ـ‌۸۳، نمل ۶۷‌ـ‌۶۸، احقاف۴۶، ۱۷) به‌طور صریح، اساطیر به وعده زنده شدن مردگان (معاد) اطلاق شده است. مهم‌تر از آن دو اینکه مراد از واژه‌های «هذا» (انعام ۲۵، انفال ۳۱، فرقان ۴)، «آیتنا» (انفال ۳۱، قلم ۱۵، مطففین ۱۳) کل قرآن و نیز وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوٓا۟ أَسَـٰطِيرُ ٱلْأَوَّلِينَ پرسش از همه آن است. خلف اللّه در اثبات دیدگاه خویش که به اعتراف خود او با انکار شدید همه مفسران روبه رواست، با استناد به خود آیات معتقد است:

۱. مکّی بودن آیات نشان می‌دهد که نسبت اساطیر، فقط از سوی مشرکان مکّه و به‌سبب عدم آشنایی با کاربرد آن به‌صورت سبکی بیانی در کتاب‌های آسمانی پیشین مطرح و بر قرآن خرده گرفته می‌شد، اما مردم مدینه به علت آشنایی با این مسأله در نتیجه معاشرت با اهل کتاب، وجود اساطیر در قرآن را خرده نمی‌گرفتند. این استدلال با توجه به اموری چون علت و اهدافی که برای اساطیر نامیدن قرآن گفته شد، هم‌چنین توجه به پناه دادن مردم مدینه به پیامبر(ص) و مسلمانان و پرهیز از اطلاق اساطیر بر قرآن به‌سبب ایمان به وحیانی بودن آن، خدشه‌دار می‌شود.

۲. براساس آیات ۸۲‌ـ‌۸۳ مؤمنون و ۶۷‌ـ‌۶۸ نمل و ۱۷ احقاف نسبت دهندگان اساطیر، اغلب منکران معاد بوده‌اند که چون از یک سو روایت‌های یاد شده قرآن درباره زنده شدن مردگان در باورشان نمی‌گنجید و از سوی دیگر با بیان معارف در قالب داستان‌های تخیّلی ـ که فقط برای تجسّم چگونگی زنده کردن مردگان و تسهیل فهم معاد و نه گزارش از واقعیتی خارجی و تاریخی صورت گرفته است ـ آشنا نبودند، کاربرد آن را به قرآن خرده می‌گرفتند.. این استدلال نیز با وجود قراین متعدد لفظی و معنایی روشن از آیات، مبنی بر گزارش قرآن از داستان‌های یاد‌شده به عنوان حوادثی واقعی مخدوش می‌گردد. قراینی چون معرفی زنده شدن عزیر و تازه ماندن خوراک و نوشیدنی وی پس از ۱۰۰ سال به عنوان آیت حقانیت معاد، اعتراف او به اینکه قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ قَدِيرٌۭ، در خواست دیدن چگونگی زنده کردن مردگان از سوی ابراهیم(ع) برای آرامش خاطر و به رغم ایمان به معاد، هم‌چنین تصریح به آگاه ساختن مردم از حیات دوباره اصحاب کهف به عنوان دلیل حقانیت رستاخیز و زمینه زدودن تردید درباره آن، در کنار تأکید صریح خداوند بر حقانیت روایت خویش: نَّحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُم بِٱلْحَقِّ از این قبیل است.

۳. صداقت و دقت قرآن در بیان احساسات واقعی افراد در کنار این سخن مشرکان: وَإِذْ قَالُوا۟ ٱللَّهُمَّ إِن كَانَ هَـٰذَا هُوَ ٱلْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةًۭ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ أَوِ ٱئْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍۢ نشان می‌دهد که مشرکان به راستی وجود اساطیر در قرآن را باور‌داشتند وگرنه چگونه امکان دارد بدون اعتقاد راسخ، تا پای جان بر آن اصرار ورزند.. این ادعا نیز خدشه دار است؛ زیرا موارد فراوانی از اعتراف برخی سران شرک مانند نضربن حارث و عتبة بن ربیعه به فرا بشری بودن قرآن از مسلمات تاریخی است. و مخالفت آنان ریشه در کبر، عناد، جهالت و برتری جویی داشت: ، هم‌چنین اگر اساطیر در قرآن بود، نباید پیامبر(ص) از این نسبت‌ها اندوهگین و در نتیجه مورد دل‌داری خدا قرار می‌گرفت و مهم اینکه اگر اعتقاد آنان به وجود اساطیر در قرآن دلیل بر وجود آن باشد، باید درستی نسبت‌های ناروای شاعری، ساحری، جنون، کهانت، اضغاث احلام و‌... را نیز پذیرفت..

۴. خود قرآن بدون رد وجود اساطیر، فقط در مقام نفی نسبت ساخت و پرداخت آن به پیامبر(ص) و اثبات وحیانی بودن آن است، ازاین‌رو در آیات انفال ۸، ۸۳ مؤمنون، ۶۸ نمل، ۱۷ احقاف، بدون هیچ پاسخی فقط به بیان نسبت یاد‌شده از سوی مشرکان می‌پردازد. در آیات ۲۵ انعام و ۱۳ مطففین مشرکان را به‌سبب انکار قیامت و ممانعت مردم از پیروی پیامبر(ص) و نه به‌سبب اعتقاد به وجود اساطیر در قرآن تهدید‌می‌کند. فقط در آیه‌۵ فرقان در پاسخ به‌نسبت مذکور، آن را فرستاده خداوند و نه ساخته پیامبر(ص) می‌خواند و این هرگز وجود اساطیر در قرآن را نفی نمی‌کند.. این استدلال بر این فرض مبتنی است که خدا از اساطیر ساخته انسان در بیان معارف قرآنی استفاده کرده است که لازمه آن ناتوانی خداوند از دست رسی به حقایق است و با آیاتی چون عَـٰلِمُ ٱلْغَيْبِ وَٱلشَّهَـٰدَةِ وَهُوَ ٱلْحَكِيمُ ٱلْخَبِيرُ، وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ قَدِيرٌ، فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِم بِعِلْمٍۢ وَمَا كُنَّا غَآئِبِينَ نمی‌سازد، دیگر ایرادهای این استدلال عبارت است از: سفارش قرآن به پیروی از علم و یقین (نجم ۲۸، اسراء ۳۶، عنکبوت ۸)، تأکید صریح و فراوان بر حقانیت همه آیات (نساء ۱۰۵، اسراء ۱۰۵، جاثیه ۲۹) و حقانیت قصّه‌هایش به‌طور جداگانه (آل عمران ۶۲، مائده ۲۷، قصص ۳)، تصریح بر عاری بودن قرآن از هرگونه باطل، انحراف، تناقض درونی و تعارض با آنچه بر انبیای پیشین نازل شده است (کهف ۱)، در کنار توجه به وجود خرافه، دروغ، اختلاف، تناقض درونی در اساطیر و تعارض آنها با یک‌دیگر.. مهم‌تر از همه آنکه قرآن همواره با نقل نسبت اساطیر از زبان مشرکان (نحل ۲۴، فرقان ۲۵، ۵، قلم ۱۵)، نفی آن از زبان مؤمنان (نحل ۱۶، ۳۰) و نهی از پیروی کسی که قرآن را اساطیر نامید (قلم۱۰‌ـ‌۱۵) وجود آن را نفی کرده است.

افزون بر آن‌چه گفته شد، علاوه بر تفاوت مفهوم مورد نظر مشرکان از اساطیر، با معنای مورد نظر خلف اللّه،. احتمال تلقّی اسطوره‌ای از روایت‌های کتب پیشین آسمانی به مفهوم یاد‌شده از سوی مردمان عصر نزول نزدیک به صفر است، هم‌چنین قرآن به رغم داشتن ویژگی‌های هنری خاص خود، کتاب ادبی به‌معنای مصطلح آن نبوده، . تلقی اسطوره‌ای و نمادین از قصه‌های آن در کنار چالش‌هایی که در «زبان دین» با آن روبروست، با کتاب هدایت و تبیان بودن قرآن سازگار نیست..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. اسدی، علی، مقاله «اساطیر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲