امام حسین در معارف و سیره اهل بیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسین است. امام حسین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام حسین در قرآن - امام حسین در حدیث - امام حسین در معارف دعا و زیارات - امام حسین در کلام اسلامی - امام حسین در تاریخ اسلامی - امام حسین در معارف و سیره نبوی - امام حسین در معارف و سیره فاطمی - امام حسین در معارف و سیره اهل بیت - پرسش مرتبط ندارد

نقش ائمه اطهار(ع) در احیای یاد و نام امام حسین(ع)

در آیات متعددی از قرآن مجید بر لزوم زنده نگه داشتن یاد پیامبران الهی و شخصیت‌های برجسته تاریخ و بازگویی سرگذشت عبرت‌انگیز و درس‌آموز آنان تأکید شده است. مطالعه این دسته از آیات که معمولاً با جملاتی نظیر: ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ﴾، ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ﴾ آغاز می‌شود به خوبی می‌رساند که غرض از یادآوری و احیای یاد و خاطره برگزیدگان الهی، بیان بیوگرافی و شرح نام و مسائل شخصی آنان نیست، بلکه همواره در این گونه از آیات اشاره شده است که دلیل زنده نگه داشتن یاد آنان وجود صفات نیکو و خصلت‌های پسندیده و روش‌های الهی و انسانی در آنان است.

در آیات ذیل می‌خوانیم:

1. ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾.
2. ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾.
3. ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾.
4. ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ﴾.

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در این آیات به جنبه‌های شخصی و خانوادگی و امور معمول زندگی آنان اشاره‌ای نشده است، بلکه از صلاحیت‌ها و فضایل اخلاقی و برنامه‌های سازنده آنان سخن به میان آمده است، و این به خوبی نشان می‌دهد لزوم زنده نگهداشتن یاد و خاطره اینان، به جهت وجود این صفات و ملکات پسندیده است و ذکر نام و نشان آنان هیچ موضوعیت و خصوصیتی ندارد، بلکه هر کس دارای چنین برجستگی‌های انسانی و الهی باشد، زنده نگهداشتن یاد و خاطره او از وظایف انسانی و دینی است.

از این‌رو می‌بینیم امامان معصوم(ع) در زنده نگهداشتن یاد و نام شهیدان کربلا، به عنوان کامل‌ترین الگوهای فداکاری و ایثار در راه نجات امت، به خصوص سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) در مناسبت‌های مختلف سعی و تلاش فراوانی نمودند و هیچ فرصتی را در زنده نگهداشتن یادشان فروگذار نکردند.

بی تردید، احیای نام و یاد این مردان بزرگ، الهام بخش بوده و به زندگی انسان‌ها جهت می‌دهد و روح فداکاری و ایثار را زنده کرده و آدمی را در برابر مشکلات و حوادث سخت، مقاوم و استوار می‌سازد. ذکر این صالحان و طرح فضایل اخلاقی و روح حماسی‌شان باعث می‌شود که هر قوم و ملتی ـ به خصوص مسلمین ـ از آنها الگو گرفته و به آنان تأسی و اقتدا کنند.

روش‌های ائمه(ع) در زنده نگهداشتن عاشورا و عاشوراییان

امامان اهل بیت(ع) در تلاش برای زنده نگهداشتن یاد امام حسین(ع) از شیوه‌های گوناگونی استفاده می‌کردند، از جمله:

برپایی مجالس سوگواری

علقمه حضرمی نقل می‌کند که امام باقر(ع) در روز عاشورا برای امام حسین(ع) در خانه‌اش اقامه عزا می‌کرد: «... ثُمَّ لْيَنْدُبِ الْحُسَيْنَ(ع) وَ يَبْكِيهِ وَ يَأْمُرُ مَنْ فِي دَارِهِ مِمَّنْ لَا يَتَّقِيهِ بِالْبُكَاءِ عَلَيْهِ... وَ لْيُعَزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصَابِهِمْ بِالْحُسَيْنِ(ع)»؛ امام باقر(ع) بر امام حسین(ع) می‌گریست و به افرادی که در خانه بودند و از آنان تقیه نمی‌کرد، می‌فرمود: بر آن حضرت سوگواری کنند... و به آنان می‌فرمود در مصیبت حسین(ع) به یکدیگر تسلیت بگویند».

برکاتی که امروز از مجالس سوگواری آن حضرت نصیب امت اسلام شده و می‌شود بر کسی پوشیده نیست. آثار فرهنگی و تربیتی و آموزشی این سنت ماندگار ائمه اطهار(ع) آنقدر زیاد است که قسمت اعظم فرهنگ شیعی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از آن متأثر است.

یادآوری مصایب آن حضرت(ع) در مناسبت‌های مختلف

در حدیثی می‌خوانیم امام صادق(ع) به داوود رقّی فرمود: «إِنِّي مَا شَرِبْتُ مَاءً بَارِداً إِلَّا وَ ذَكَرْتُ الْحُسَيْنَ(ع)»؛ «من هرگز آب سرد ننوشیدم مگر این که به یاد امام حسین(ع) افتادم».

در روایتی دیگر می‌خوانیم وقتی که منصور دوانیقی درِ خانه امام صادق(ع) را آتش زد، آن حضرت در منزل حضور داشت و آتش را خاموش کرده و دختران و بانوان وحشت زده‌اش را آرام نمود. فردای آن روز تعدادی از شیعیان برای احوال‌پرسی خدمت امام(ع) شرفیاب شدند. امام(ع) را گریان و اندوهگین یافتند، پرسیدند: این همه اندوه و گریه از چیست؟ آیا به دلیل گستاخی و بی‌حرمتی آنان نسبت به شما است؟ امام(ع) پاسخ داد: «لَا، وَ لَكِنْ لَمَّا أَخَذَتِ النَّارُ مَا فِي الدِّهْلِيزِ نَظَرْتُ إِلَى نِسَائِي وَ بَنَاتِي يَتَراكَضْنَ فِي صَحْنِ الدَّارِ مِنْ حُجْرَةٍ إِلَى حُجْرَةٍ وَ مِنْ مَكَانٍ إِلَى مَكَانٍ هَذَا وَ أَنَا مَعَهُنَّ فِي الدَّارِ فَتَذَكَّرْتُ فِرَارَ عِيَالِ جَدِّيَ الْحُسَيْنِ(ع) يَوْمَ عَاشُورَا مِنْ خَيْمَةٍ إِلَى خَيْمَةٍ وَ مِنْ خِبَاءٍ إِلَى خِبَاءٍ»؛ «هرگز برای این گریه نمی‌کنم، بلکه گریه من برای این است که وقتی آتش زبانه کشید، دیدم بانوان و دختران من از این اطاق به آن اطاق و از این جا به آنجا پناه می‌برند با این که (تنها نبودند و) من نزدشان حضور داشتم، با دیدن این صحنه به یاد بانوان جدم حسین(ع) در روز عاشورا افتادم که از خیمه‌ای به خیمه دیگر و از پناهگاهی به پناهگاه دیگر فرار می‌کردند (و مردان آنها همه شهید شده بودند)».

گریستن و گریاندن

از مؤثرترین تدابیر ائمه اطهار(ع) برای احیای نهضت عاشورا گریه بر امام حسین(ع) است. امام سجاد(ع) در طول دوران امامتش پیوسته سوگوار قصه عاشورا بود و در این مصیبت آن قدر گریست که از «بکّائین عالم» (بسیار گریه کنندگان) لقب داده شد. آن حضرت می‌فرمود: «إِنِّي لَمْ أَذْكُرْ مَصْرَعَ بَنِي فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِي الْعَبْرَةُ»؛ «هر زمان که به یاد قتلگاه فرزندان فاطمه (کربلا) می‌افتم، اشک گلوگیرم می‌شود».

گریه‌های امام(ع) که در هر مناسبتی به آن اقدام می‌کردند باعث بیداری عمومی و مانع از فراموش شدن نام و یاد شهیدان عاشورا شد. امامان بزرگوار شیعه نه تنها خود در عزای سالار شهیدان می‌گریستند، بلکه همواره مردم را به گریستن بر امام حسین(ع) تشویق و ترغیب می‌کردند. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: «فَعَلَى مِثْلِ الْحُسَيْنِ فَلْيَبْكِ الْبَاكُونَ فَإِنَّ الْبُكَاءَ يَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ»؛ «پس بر همانند حسین(ع) باید گریه کنندگان گریه کنند،؛ چراکه گریه بر آن حضرت گناهان بزرگ را می‌ریزد».

به موازات ثواب‌های عظیمی که برای گریستن در روایات آمده است، برای گریاندن و حتی «تباکی» (حالت گریه به خود گرفتن) ثواب‌های زیادی ذکر شده است. در روایتی در ارتباط با گریه بر مظلومیت اهل بیت(ع) می‌خوانیم: «... مَنْ بَكَى وَ أَبْكَى وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ تَبَاكَى فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ «هر کس بگرید و (حتی) یک تن را بگریاند، پاداشش بهشت است و هر کس حالت اندوه و گریه به خود بگیرد پاداش او بهشت است».

تشویق شاعران به مرثیه‌سرایی

شاعرانی که مصایب امام حسین(ع) را به شعر درآورده و در مجالس و محافل می‌خواندند، همواره مورد لطف خاص و عنایت ویژه ائمه معصومین(ع) قرار داشتند. شعرای بنامی چون «کُمَیت اسدی»، «دِعبل خُزاعی»، «سید حِمْیری» و... به عنوان (شاعران اهل بیت) با تشویق ائمه اطهار(ع) از موقعیت‌های اجتماعی بلندی در بین مردم برخوردار بودند.

هارون مکفوف (یکی از یاران امام صادق(ع)) می‌گوید: به محضر آن حضرت شرفیاب شدم، فرمود: «برایم مرثیه بخوان. برایش خواندم. فرمود: «لَا، كَمَا تُنْشِدُونَ وَ كَمَا تَرْثِيهِ عِنْدَ قَبْرِهِ‌»؛ این گونه نمی‌خواهم، آن گونه که در کنار قبر آن حضرت(ع) مرثیه می‌خوانید، بخوان» و من خواندم: «امْرُرْ عَلَى جَدَثِ الْحُسَيْنِ‌ فَقُلْ لِأَعْظُمِهِ الزَّكِيَّةِ» «از کنار قبر حسین(ع) گذر کن و به آن استخوان‌های پاک او بگو.»..

دیدم آن حضرت به گریه افتاد، سکوت کردم، ولی فرمود: ادامه بده، ادامه دادم. فرمود: «باز هم بخوان» خواندم تا به این بیت رسیدم: «يَا مَرْيَمُ قُومِي فَانْدُبِي مَوْلَاكِ‌ وَ عَلَى الْحُسَيْنِ فَأَسْعِدِي بِبُكَاكِ‌» «ای مریم! برخیز و بر مولای خود ندبه کن و با گریه‌ات بر حسین(ع) رستگاری طلب کن». دیدم امام صادق(ع) گریه کرد و بانوان، شیون سر دادند. وقتی آرام شدند، حضرت فرمود: «يَا بَا هَارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ فَأَبْكَى عَشَرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ «ای ابوهارون! هر کس بر امام حسین(ع) مرثیه بخواند و ده نفر را بگریاند، پاداش او بهشت است».

اهمیت به تربت امام حسین(ع)

دشمنان اسلام از بنی امیه و بنی عباس با تمام توان، تلاش می‌کردند تا قیام امام(ع) و یاران پاکباخته‌اش به دست فراموشی سپرده شود و مردم از آن سخنی نگویند و حتی اثری از قبر آن امام همام به جای نماند. از این رو، برخی از خلفای عباسی بارها به ویران کردن قبر آن حضرت اقدام کردند. ولی از آن سو ائمه اطهار(ع) در هر فرصتی برای مقابله با این جریان به پا خواستند و تربت آن حضرت را قطعه‌ای از خاک بهشت، مایه شفای دردها، و موجب برکت زندگی دانسته‌اند.

در روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) می‌خوانیم: «لَا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَتِي شَيْئاً لِتَبَرَّكُوا بِهِ فَإِنَّ كُلَّ تُرْبَةٍ لَنَا مُحَرَّمَةٌ إِلَّا تُرْبَةَ جَدِّيَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا شِفَاءً لِشِيعَتِنَا وَ أَوْلِيَائِنَا»؛ «از تربت من چیزی برای تبرک بر ندارید؛ زیرا همه تربت‌ها جز تربت جدم امام حسین(ع) (خوردنش) حرام است. خداوند- عز و جل- آن را برای شیعیان و دوستان ما شفا قرار داده است!».

در حالات امام سجاد(ع) آمده است که در پارچه‌ای تربت امام حسین(ع) را نگه می‌داشت. «فَكَانَ إِذَا حَضَرَتْهُ الصَّلَاةُ صَبَّهُ عَلَى سَجَّادَتِهِ وَ سَجَدَ عَلَيْهِ»؛ «هرگاه وقت نماز می‌رسید، آن (تربت) را روی سجاده‌اش می‌ریخت و بر آن سجده می‌کرد».

مجموع روایاتی که در مورد تربت امام حسین(ع) وارد شده است، می‌رساند که استفاده از برکت آن تربت پاک، از نخستین روز ولادت، با بازکردن کام نوزاد با آن آغاز شده و تا واپسین لحظات حیات و قراردادن تربت در قبر، به پایان می‌رسد. همچنین ساختن مهر و تسبیح با تربت کربلا و همراه داشتن آن و خوردن مقدار بسیار کمی (مثلاً به اندازه یک عدس در آب حل کند و بخورد) از آن به قصد شفا و باز کردن افطار در روز عید فطر با آن مورد ترغیب و توصیه ائمه اطهار(ع) بوده است.

اهتمام ویژه به زیارت مرقد امام حسین(ع)

ائمّه اطهار(ع) گذشته از آنکه خودشان به زیارت قبر امام حسین(ع) می‌رفتند، با بیان پاداش‌های عظیم برای زیارت آن حضرت، شیعیان را برای رفتن به کربلا تشویق و بسیج می‌کردند و خاطره آن شهیدان پر افتخار را زنده نگه داشته، ضربات سنگینی را بر پیکر کفر و عناد و دشمنان اهل بیت(ع) وارد می‌کردند. از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «مَا مِنْ أَحَدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا وَ هُوَ يَتَمَنَّى أَنَّهُ زَارَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ(ع): لِمَا يَرَى مَا يُصْنَعُ بِزُوَّارِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) مِنْ كَرَامَتِهِمْ عَلَى اللَّهِ»؛ «هر کسی در روز قیامت، آرزو می‌کند که از زائران قبر امام حسین(ع) باشد، از فزونی آنچه از کرامت آنان (زائران قبر آن حضرت) نزد خداوند مشاهده می‌کند».

و نیز از امام صادق(ع) روایت شده است: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكُونَ عَلَى مَوَائِدِ نُورٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، فَلْيَكُنْ مِنْ زُوَّارِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع)»؛ «هر کس دوست دارد روز قیامت در کنار سفره‌های نور الهی بنشیند، باید از زائران امام حسین(ع) باشد».

حتی در برخی از روایات زیارت مکرر آن حضرت توصیه شده است. امام ششم(ع) می‌فرماید: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ تَهُونَ عَلَيْهِ سَكْرَةُ الْمَوْتِ وَ هَوْلُ الْمُطَّلَعِ فَلْيُكْثِرْ زِيَارَةَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ(ع)»؛ «هر کس دوست دارد در قیامت نظر به رحمت‌های الهی کند و سختی جان کندن بر او آسان شود و هول و هراس قیامت از او برطرف گردد، مرقد امام حسین(ع) را بسیار زیارت کند».

منابع

1. مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها انگیزه‌ها رویدادها پیامدها