امام حسین در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسین است. امام حسین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام حسین در قرآن - امام حسین در حدیث - امام حسین در معارف دعا و زیارات - امام حسین در کلام اسلامی - امام حسین در تاریخ اسلامی - امام حسین در معارف و سیره نبوی - امام حسین در معارف و سیره فاطمی - امام حسین در معارف و سیره اهل بیت - پرسش مرتبط ندارد

امام حسین (ع) فرزند امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) سوم شعبان سال چهارم متولد شد. در شأن نزول آیات مختلفی امام حسین (ع) قرار گرفته است. آیاتی که درباره امام حسین (ع) نازل شده، دو دسته هستند؛ دسته اول آیاتی هستند که درباره اهل بیت پیامبر (ص) و از جمله امام حسین (ع) نازل شد و دسته دوم آیاتی است که به طور خاص درباره آن حضرت نازل شده است. دست اول مانند سوره انسان، آیه مباهله و آیه تطهیر و دسته دوم مانند آیه ۱۵ احقاف و آیات پایانی سوره فجر.

مقدمه

ابو عبدالله حسین بن علی بن ابی طالب، دومین فرزند حضرت علی و فاطمه دختر پیامبر (ع)، تولد وی نزدیک دو سال و اندی پس از ازدواج آن دو و در منابع روایی شیعه، سوم یا پنجم شعبان سال چهارم یاد شده است؛ ولی بیشتر منابع اهل تسنن چند شب گذشته از شعبان سال چهارم و برخی آن را پنجم شعبان همان سال دانسته‌اند.

حسین بن علی (ع) بسیار به پیامبر (ص) شباهت داشت و آن حضرت وی را حسین نامید و برایش عقیقه کرد و به مناسبت‌های گوناگونی در مسجد نبوی و برابر مؤمنان، علاقه خود را به حسین که در آن اوان کودک بود، نشان می‌داد و از گریه او بسیار آزرده خاطر می‌شد. پیامبر (ص) در بیان احساس خود به حسین (ع) آن را به بوییدن گل خوشبو مانند کرده و از علی بن ابی‌طالب (ع) می‌خواست مراقب وی باشد و برای دفع حسادت دیگران به امام حسین و امام حسن (ع) از دعاهایی بهره می‌گرفت.

رسول خدا (ص) فراوان به حسنین (ع) علاقه داشت و آن دو را فرزندان خود می‌خواند. نسبت دادن فرزندان دختر به خود، برخلاف عرف پدر سالارانه نظام شبانی آن زمانه عرب بود؛ لکن آیات الهی نیز بر این انتساب تأکید داشتند.

در رویداد مشهور مباهله، مسیحیان نجران در رویارویی با آیین اسلام، ابتدا پذیرفتند که با مسلمانان مباهله کنند و برپایه آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ که در آن هنگام نازل شد، پیامبر (ص) از مسیحیان خواست که برای مباهله، همسر و فرزندان را همراه خود بیاورند؛ سپس حضرت همراه با علی بن ابی‌طالب، فاطمه و حسنین (ع) برای مباهله حاضر شدند. مسیحیان نجران، با دیدن چهره‌های نورانی همراهان پیامبر (ص) از مباهله خودداری و به پرداخت جزیه رضایت دادند. پس ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ اشاره به حسنین (ع) است. مفسران و محدثان در تفسیر این آیه آن را بیانگر روابط پدر و فرزندی ایشان و پیامبر (ص) دانسته‌اند. این امر در عرصه سیاسی می‌تواند نتایج درخور توجهی داشته باشد.

هرچند در باور شیعه، جانشینی را خدا و نماینده او تعیین می‌کنند و انتخابی نیست، تعیین امامان پس از پیامبر (ص) با فرهنگ سیاسی عرب نیز هماهنگی داشت که بستگان نزدیک حاکم (برادر، فرزند) جانشین او می‌شدند. ضمن آنکه جانشینی در میان انبیای بنی‌اسرائیل نیز برپایه چنین فرهنگی بود، از این‌رو قبایل عرب برابر فرهنگ مشترکشان، اولویت بیشتری برای جانشینی حسین بن علی (ع) باور داشتند؛ به ویژه که سفارش‌های پیامبر (ص) و ویژگی‌های شخصی وی، او را در این عرصه بی‌رقیب می‌ساخت.

افزون بر آیه ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ...﴾ که برپایه آن امام حسین (ع) فرزند پیامبر دانسته شده آیات ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ همچنین حضرت عیسی را از تبار حضرت ابراهیم (ع) دانسته، و چون عیسی (ع) پدر نداشت، قطعاً رابطه وی با ابراهیم (ع) از طرف مادر است. این آیه نیز ناقض اصلی است که تنها فرزندان پسر را فرزندان هر شخص می‌شمرد، در نتیجه مفسران شیعه و سنی از این آیه برای اثبات رابطه پدر و فرزندی پیامبر (ص) با امام حسین (ع) استفاده کرده‌اند. به‌گزارشی، حجاج بن یوسف ثقفی، والی امویان بر عراق امام حسین را از ذریه رسول اکرم (ص) نمی‌دانست و امام باقر (ع) براساس همین آیات به وی پاسخ داد.

همچنین حجاج به یحیی بن یعمر، فقیه و قاضی خراسان، نامه نوشت که من با قرائت قرآن از آغاز تا پایانش آیه‌ای که برساند حسین (ع) از ذریه پیامبر (ص) است نیافتم، در حالی‌ که تو بدان باور داری و یحیی بن یعمر نیز آیات یاد شده را پایه اعتقاد خود دانست. به روایت شعبی، یحیی بن یعمر را دست بسته نزد حجاج آوردند و حجاج او را تهدید کرد چنانچه دلیلی روشن برای اثبات باور خود نیاورد، همه اعضای بدن او را خواهد برید؛ ضمناً حجاج از وی خواست که به آیه مباهله استناد نکند؛ در این هنگام، یحیی بن یعمر به آیات مذکور اشاره کرد که تعجب حجاج را برانگیخت و اظهار داشت که گویا این آیات را تاکنون نخوانده است و سپس دستور داد بندهای یحیی را باز کرده و به او صله دهند.

فخر رازی نیز در تفسیر این آیه افزوده که گفته شده محمد بن علی باقر (ع) نیز بر اساس این آیه ضد حجاج دلیل آورد.

عباسیان نیز که از قاعده ارث بردن از پیامبر (ص)، جد خود، عباس را وارث حضرت و شایسته خلافت می‌دانستند، با وارث بودن حسنین (ع) مخالفت می‌کردند.

در گفت و گوی امام کاظم (ع) با هارون الرشید خلیفه عباسی نیز از این آیات برای اثبات این مدعا بهره‌گیری شده بود. به گزارشی، ابوالجارود در پاسخ به پرسش امام باقر (ع) در مقابله با کسانی که رابطه پدر و فرزندی پیامبر (ص) و امام حسین (ع) را انکار می‌کنند، چگونه استدلال می‌کنی، گفت: در مباحث خود از این دو آیه برای اثبات این پیوند استفاده می‌کنم.

فخر رازی از علمای متعصب اهل تسنن در ادامه تفسیر آیه مباهله گفته که پس از مباهله، پیامبر (ص) علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) را گرد آورده و آنان را اهل بیت خود دانست که آیه تطهیر نازل شد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. وی درستی این سخن را به همه محدثان و مفسران نسبت داده است.

علامه حلی نیز طُرق اختصاص آیه تطهیر به اهل بیت را بیش از ۱۰۰ طریق دانسته است. برپایه این آیه، پاک شدن اهل بیت از هر گونه پلیدی همواره خواست الهی است.

نظیر این آیه برای دیگران نازل نشده است، پس می‌توان آن را یکی از ادله متنی و قاطع در اثبات عصمت سیدالشهداء و دیگر اهل بیت (ع) دانست. قرار گرفتن امام حسین (ع) در گردونه مفهوم "اهل بیت" از افتخارات دیگر سالار شهیدان است و آن، هنگامی بود که پیامبر (ص) پس از استراحت در خانه همسرش ام‌سلمه، حضرت فاطمه، علی و حسنین (ع) را فرا خواندند و پوششی روی آنان نهادند و رو به آسمان دعا کرده و از خدا خواستند تا آنان را از ناپاکی‌ها پاک گرداند و در این هنگام، آیه تطهیر نازل شد.

برپایه گزارش‌ها امام حسین (ع) در دوره پیامبر (ص) در امور خیر شرکت می‌کرد؛ برای نمونه شبی وی و دیگر اعضای خانواده، سهم خود از نان جوی را که پدر از آبیاری باغ خرمایی گرفته بود، به یک فقیر، یک یتیم و یک اسیر هدیه کردند؛ به این‌گونه که نخست از یک سوم جوها، خمیری تهیه و چند قرص نان پخته شد؛ اما با در خواست فقیر نان‌ها را به او دادند و در همان شب، دو سوم دیگر جو در دو مرحله پخته شد؛ ولی بر اثر درخواست یتیم و سپس اسیر به آنها انفاق گردید و در پی آن، آیه ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾ نازل شد و کار خیر آنان را برخاسته از عشق الهی و در کمال اخلاص دانست. بر اساس روایت دیگری از این رخداد، اهل بیت (ع) سه روز روزه گرفتند و به جهت انفاق‌هایشان در این سه شب نانی نخوردند و تنها با آب افطار کردند. برپایه ادامه سوره تا آیه ۲۴ ایشان از پروردگار از روز عبوسی سخت، در هراس‌اند؛ خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت و به [پاس] صبرشان بهشت و پرنیان پاداش داد. آنها در آن بهشت بر تخت‌ها [ی خویش] تکیه می‌زنند؛ نه آفتابی بینند و نه سرمایی؛ سایه‌ها به آنان نزدیک است و میوه‌ها برایشان آماده و ظروف سیمین و جام‌های بلورین، پیرامون آنان گردانده می‌شوند؛ جام‌هایی از سیم که درست به اندازه ساخته شده‌اند؛ از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می‌نوشانند و از چشمه‌ای به نام "سلسبیل" و بر گردِ آنان پسرانی همچون مرواریدهای پراکنده می‌چرخند؛ آنجا نعمت و سلطنتی پهناور می‌بینی؛ بهشتیان را جامه‌های ابریشمی سبز، دیبای ستبر، دستبندهای سیمین پوشیده‌اند؛ پروردگارشان باده‌ای پاک به آنان می‌نوشاند؛ این پاداش آنهاست و کارشان پذیرفته شده است.

در گفتمان کلامی شیعه برای اثبات اولویت ائمه برای خلافت، این‌گونه از این آیه استفاده شده که ائمه (ع) در صفات اخلاقی، اشخاصی برجسته هستند و این آیات بیانگر انفاق و سخاوت بسیار فراوان آنان است، چنان که علی (ع) پس از مرگ عمر، از مردم پرسید: شما را به خدا سوگند! آیا جز من در میان شما کسی هست که آیه ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ﴾ تا پایان سوره درباره او و فرزندانش نازل شده باشد؟ گفتند نه.

گفتمان جبرگرا

گفتمان جبرگرا در گذشته، همواره از راه‌های کسب مشروعیت حاکمان بوده است و براساس آن، همه اقدام‌های حاکم بر اساس مشیت الهی انجام و رضایت خدا به این تعلق گرفته که آن رویداد رخ دهد و آیات و روایات این باب را در راستای تضمین صیانت مقبولیت و مشروعیت وی تفسیر می‌کردند. این در حالی است که برپایه قرآن، مانند ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾ و روایات، تمام حوادث جهان از جمله افعال انسان متأثر از تقدیر و مشیت الهی‌اند؛ لکن اعتقاد به تقدیر هرگز نافی اختیار انسان و تدبیر وی در امور نخواهد بود. گفتمان جبرگرا پیشینه داشت، چنان‌که معاویه نیز ولایت‌عهدی یزید را که بسیاری آن را مخالف اصول اسلامی می‌دانستند، به مشیت الهی نسبت داد که مردم در آن نقش ندارند. نخستین گزارش‌ها پس از حادثه عاشورا در گفتمان جبرگرا، اندکی پس از این رویداد و پس از انتقال اسرا به کوفه بود: والی آنجا رو به زینب دختر امام علی (ع) خدایی را سپاس گفت که مایه بی‌آبرویی، قتل و رسوایی امام حسین (ع) شده بود و خطاب به امام سجاد (ع) شهادت علی بن الحسین (علی اکبر) را خواست خدا دانست . او در نخستین سخنرانی عمومی‌اش پس از عاشورا نیز با تکیه بر ایده مشیت، حادثه عاشورا را حمایت الهی از یزید و خواست خدا برای پیروزی حقیقت دانست. در شام و در مجلس یزید نیز سخن از مشیت به میان آمد و یزید سرنوشت امام حسین (ع) را خواست الهی برای ایشان دانست که بر اثر به چالش کشیدن حکومت اموی مقدّر شده بود. به نظر، روایت رسمی نظام اموی که چه بسا بتوان آن را روایت عثمانی تاریخ در برابر روایت شیعی از تاریخ دانست، گفتمان جبرگرا را چنان فراگیر به تصویر کشیده، به گونه‌ای که برداشت نادرست خود را به سخنان امام حسین (ع) نیز مستند می‌کردند. به روایت دینوری امام در پاسخ به ابن مطیع که سعی داشت امام را از رفتن به کوفه بازدارد، کار را به قضای الهی و سرنوشت محتوم خود سپرد؛ همچنین برپایه روایت دیگری، امام حسین (ع) در پاسخ به واکنش یکی از زنان انصاری به نام عمره، پاسخ دادند که از سرنوشت چاره‌ای نیست. حضرت در گزارش دیگری، در پاسخ به برخی دیگر، علت حرکت خود را رؤیایی می‌دانست که در همین اواخر دیده بود.

گفتمان مصلحت‌اندیش

همراه با روایت‌های گفتمان جبرگرا، گفتمان دیگری در منابع سده‌های نخست به تولید روایت پرداخته و اقدام امام حسین (ع) را عملی نادرست، ناقض وحدت و قدرت‌طلبانه می‌نمایاند که می‌توان آن را گفتمان مصلحت‌اندیش نامید. بخشی از مصلحت‌اندیشی انجام گرفته در این روایات، درباره تهدیدهایی است که حاکمیت قریش در آن دوره با آن روبه رو شده بود که برجسته‌ترین آنها تهدید خوارج بود که ضمن رد شرط قریشی بودن حاکم، دنبال انتقال قدرت به غیر قریشیان بودند و بدین هدف، قیام‌های خود را بیش از دو دهه پیش از قیام امام حسین (ع) آغاز کردند. قیام‌های عبدالله بن وهب راسبی در حروراء در سال ۳۷ ق، هلال بن علفه در ماسبذان در سال ۳۸ق، مستورد بن علفه در کوفه در سال ۴۳ق، یزید بن مالک و سهم بن غالب در سال ۴۶، زیاد بن خراش عجلی در عراق در سال ۵۲ ق، عروة بن ادیه در کوفه در سال ۵۸ ق و مرداس بن حدیر در اهواز در سال ۵۸ ق نمونه‌ای از این اعتراضات بودند. در چنین اوضاعی، قیام امام حسین (ع) در سال ۶۱ هجری برای امویان و هواداران آنها نزاعی درونی و نابود کننده انسجام قریش بود.

در این گفتمان و در واکنش به اقدام امام حسین (ع) سه گونه روایت در اختیار است:

1. روایاتی که اقدام امام را تفرقه‌افکنی شناسانده است؛ مانند روایت عمره انصاریه که وی حضرت را از تفرقه‌افکنی باز داشت و به فرمانبرداری از یزید فراخواند. این روایت در منابع متقدم نیست و برای نخستین بار در تاریخ دمشق ثبت شده است که از منابع سده ششم است؛ همچنین عبدالله بن مطیع عَدوی قریشی (از طایفه عمر بن خطاب) که در مسیر امام از مدینه به مکه با او روبه رو شد، به امام توصیه کرد که با رها کردن قیام، حرمت عرب را پاس دارد. مرادش از عرب، قریش بود. نهی از تفرقه افکنی در دو روایت از بزرگان انصار چون جابر بن عبدالله انصاری و ابوسعید خدری نیز نقل شده است؛ ولی این سخنان را نمی‌توان به آنها نسبت داد، زیرا آنان قرشی نبودند تا نگران انشعاب در درون قریش یا لرزش حاکمیت قریش باشند. افزون بر این، انصار از امویان (قریش) ستم‌های فراوانی دیده بودند و نمی‌توان آنان را هوادار حکومت اموی دانست، چنان‌که در نبرد صفین در کنار امیرمؤمنان (ع) ضد معاویه جنگ کردند و انتقام از انصار، خواست معاویه از یزید بود که به نبرد حره در سال ۶۳ و قتل و غارت اهالی آن انجامید؛ همچنین سال‌ها بعد حجاج ثقفی بر بدن بسیاری از آنان داغ نهاد؛
2. روایاتی که در گفتمان مصلحت‌اندیشانه درباره مصلحت قریش در ارتباطش با دیگر قبایل عرب نیستند، بلکه در مورد رقابت سیاسی طوایف قریش با یکدیگرند؛ برای نمونه مصلحت‌اندیشی و مخالفت عبدالله بن عمر با قیام امام را باید نسبت به سهم طایفه بنی عَدی، طایفه عبدالله بن عمر در اداره حکومت اسلامی در نظر گرفت. طایفه بنی‌عدی یک بار در دوره عمر بن خطاب قدرت را به دست آورده بود، در حالی‌که طایفه بنی‌هاشم دو بار (در دوره پیامبر (ص) و امام علی (ع)) به قدرت رسید و در صورت موفقیت امام حسین (ع) بنی‌هاشم برای سومین بار به قدرت می‌رسیدند و بسا پس از آن نیز قدرت در میان بنی‌هاشم می‌ماند، از این رو عبدالله بن عمر در سخنان خود به امام (ع) روایتی از پیامبر نقل کرد که در آن پیشگویی شده بود خدا مصلحت نمی‌داند دنیا را بهره آنها کند. دیدگاه ابن‌عمر درباره قدرت یافتن بنی‌هاشم در این گزارش، شبیه سخنان معاویه است که معتقد بود پیامبری به بنی‌هاشم رسید؛ ولی جانشینی به آنان نمی‌رسد. هرچند عبدالله بن عمر از طایفه بنی عدی بود، سخن او بیانگر مصلحت اندیشی و خواسته دیگر طوایف قریشی رقیب با بنی‌هاشم نیز هست؛
3. روایت‌های مصلحت‌اندیشانه هاشمی ‌تباران که واکنش‌هایی براساس حدس و گمان نسبت به فرجام این قیام بود. برپایه این رویکرد، بهتر آن بود که امام حسین (ع) قیام نکند و از عرصه حیات اجتماعی و علمی حذف نشود؛ همان اقدامی که خود انجام داده بودند؛ یعنی بیعت با حاکم جدید و حفظ وضع موجود. در این باره می‌توان از توصیه‌های تنی چند از بنی‌هاشم چون ابن‌عباس و عبدالله بن جعفر یاد کرد. محمد حنفیه برادر امام در این گفتمان قرار ندارد، زیرا وی ایشان را از قیام بازنداشت.

گفتمان پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)

گفتمان سوم، رویکرد شیعی است: شواهد و نشانه‌های فراوانی در سخنان پیامبر (ص) نشان می‌دهند ایشان می‌خواسته جایگاه امام حسین (ع) را نزد خدا و پیامبرش مشخص کند و از وی الگویی برای پیروی و هواداری بسازد. امام (ع) فرزند رسول اکرم (ص) و از اهل بیت ایشان بود که از هرگونه ناپاکی پیراسته شده بود. رسول خدا (ص) امام حسین (ع) را از شاخص‌های درستی و راستی خواند تا در روزگار سردرگمی مؤمنان، راهنمایشان باشد و بر بهشتی بودن آن حضرت تأکید ورزید و او و برادرش امام حسن (ع) را سرور جوانان بهشت دانست؛ همچنین امام حسین (ع) را یکی از ۴ تنی دانست که پیش از همه وارد بهشت می‌شوند و در قیامت در کنار پیامبرند. این در حالی بود که حسین بن علی (ع) در دوره رسول اکرم (ص) چند سال بیشتر نداشت که به چنین امتیازهایی دست یافته بود.

در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز پیامبر (ص) عنایت ویژه‌ای به حسین (ع) داشت: براساس مفاهیم اجتماعی روزگار خود، حسین (ع) را از خود دانست و خود را از حسین (ع). این عبارت به حریم مشترکی اشاره دارد که آن دو بزرگوار در آن قرار می‌گیرند و به سخن دیگر، تجاوز به حریم امام حسین (ع)، تعدی به حریم رسول اکرم (ص) است. با این حال، پیامبر (ص) به این سخن بسنده نکرد و به صراحت فرمود هرکه با حسین (ع) پیکار کند، با پیامبر (ص) نبرد کرده و هرکه با حسین (ع) روابط دوستانه داشته باشد، با پیامبر (ص) دوستانه رفتار کرده است؛ همچنین محبت و دشمنی با حسین (ع) را با محبت و دشمنی با خود برابر شمرد. افزون بر سخنان رسول اکرم (ص) آیات قرآنی نیز برای احترام و ابراز محبت به اهل بیت از جمله امام حسین (ع) نازل شدند: آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ مؤمنان را به ابراز محبت به حسین بن علی (ع) در ازای سختی‌ها و تلاش‌های پیامبر (ص) در دوره رسالتش فراخوانده است. به نظر، روایات نبوی و آیات قرآنی برای تربیت مخاطبان خود، ضمن ارائه ارزش‌های اسلامی، در پی آن هستند از وی شخصیتی برتر و الگو بسازند و از انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی برای رویارویی با حسین بن علی (ع) بکاهند.

پیامبر (ص) با وجود علم به شهادت امام حسین (ع) نمی‌توانست جبرگرا باشد، زیرا به تربیت و شکل‌گیری شخصیت انسان‌ها و رفتارهای سیاسی و اجتماعی برخاسته از آن فراوان اهتمام داشت و چنانچه خواست الهی را منافی با اراده انسان و امری تغییرناپذیر می‌دانست، نیازی به بیان چنین سخنانی نبود، زیرا سرنوشت حسین (ع) مشخص شده بود و گریزی از آن نداشت و تشویق و تنبیه رسول خدا (ص) بر مؤمنان نمی‌توانست اثر داشته باشد؛ همچنین اگر پیامبر (ص) مصلحت‌اندیش بود، به حسین (ع) سفارش می‌کرد که خود را در برابر منافع قریش یا طوایف آن قرار ندهد.

سخنان امام علی بن ابی‌طالب (ع) با یکی از سپاهیانش در نبرد صفین، بیست و اندی سال پیش از قیام حسین (ع) نیز بیانگر مخالفت آشکار او با تقدیرگرایی منتهی به جبرگرایی است: در پاسخ به یکی از جنگجویانش که از صفین باز می‌گشت و رفتن به جبهه جنگ، نبرد با دشمن و بازگشت از جنگ را نتیجه جبر و تقدیر الهی دانسته بود، فرمود که اگر قضایی لازم و قَدَری محتوم همه امور را پیش می‌برد و اختیار انسان نادیده گرفته می‌شد، ثواب و عقاب، نهی و پیشگیری نادرست بود و توبیخ عصیان‌گر و تأیید پرهیزکار معنایی نداشت؛ گناهکار بیش از نیکوکار شایسته احسان بود و نیکوکار شایسته‌تر به تنبیه. آن حضرت این نگرش را شیطانی و برخاسته از باورهای بت‌پرستان دانست. امام سجاد (ع) در پاسخ به سخنان والی کوفه - که می‌پنداشت آن حضرت در کربلا کشته شده و در حمایت از نظام اموی کشتن وی را به خدا نسبت داد - فرمود: برادری داشتم که او نیز نامش علی بن الحسین بود؛ اما مردم (یزید، ابن‌زیاد، ابن‌سعد، شمر،...) - او را کشتند؛ سپس در ارائه تعریف خود از اراده الهی به دو آیه ﴿وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ كِتَابًا مُؤَجَّلًا...﴾ و ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى...﴾ استناد کردند و اراده الهی را فراتر از خواست امویان دانست. در پی این سخنان، والی کوفه خواست وی را بکشد که با دخالت زینب خواهر امام حسین (ع) ایشان جان سالم به در برد . امام سجاد (ع) در پاسخ به یزید نیز شبیه همین سخنان را بازگو کرد و اقدام او برای به شهادت رساندن حسین (ع) را مخالفت با قرآن و آیه مودّت دانست که برپایه آن، مؤمنان بایستی به اهل بیت پیامبر (ع) احترام بگذارند. ادعیه و زیارت‌نامه‌های موجود نیز درون همین گفتمان تولید شده‌اند و بر عامل شخصیت‌های مؤثر این رویداد تأکید دارند: در زیارت امام حسین (ع) در روز عاشورا معاویه و فرزندش یزید، حاکمان جائر اموی یاد شده‌اند و از عبیدالله بن زیاد والی کوفه و عمر بن سعد فرمانده نظامیان اعزامی از کوفه اعلان برائت و از خدا خواسته شده که از رحمت الهی محرومشان سازد.

عملکرد امام حسین (ع) نیز با گفتمان جبرگرایی ناهمخوان است: برپایه گزارش‌های موجود، باوجود علم امام (ع) به شهادتش عامل قیام وی یک اندیشه و برنامه‌ریزی برای عمل به تکلیف بوده است و چنانچه اراده و اختیار در حرکت ایشان مؤثر نبود، نیازی به برخی تدابیر در قیام ایشان نبود؛ برای نمونه هنگامی که خبر به قدرت رسیدن یزید به مدینه رسید و والی مدینه شبانه امام (ع) را فرا خواند، ایشان جماعتی از هواداران را با خود همراه کردند، تا مانع شوند که والی مدینه وی را به جرم بیعت نکردن دستگیر کرده یا به قتل برساند؛ همچنین پیمایش مسیر ۵۰۰ کیلومتری مدینه به مکه در ۵ روز، انتخاب شهر مکه و حرمت آن، نیز حرمت ماه‌های حرام برای صیانت از خود، نامه‌نگاری با مردم کوفه و بصره، فرستادن نماینده به کوفه، همگی می‌نمایانند که امام (ع) امور خود را به تدبیر انجام می‌دادند و تقدیر را مانع از تدبیر و عمل به تکلیف نمی‌دانستند.

سخنان امام (ع) در راه کوفه نیز درون گفتمان اهل بیت ارائه شده است: در پاسخ به حر و همراهانش، درخواست آنان (کوفیان از جمله حرّ و سپاهیان او) را برای رهبری اهل کوفه، دلیل حرکتشان به سمت کوفه؛ همچنین پس از اقامه نماز برای یاران حر، اهل بیت پیامبر (ع) را شایسته خلافت دانست و به بی‌عدالتی و دشمنی حاکمان اموی با اهل کوفه اشاره کردند. در منزلگاه دیگری، خطاب به همان‌ها نخست از عذاب الهی برای کسانی سخن گفت که در برابر سلطان جائر تماشاچی بمانند و حاکمان اموی را پیرو شیطان، رها کنندگان پرستش الله، تغییر دهندگان حلال و حرام و عاملان تباهی خواند. امام (ع) تأکید کرد که شما نامه نوشتید و در نامه خود به بیعت با من اشاره کردید ؛ اگر بر بیعت خود بمانید، من حسین فرزند علی (ع) و فاطمه (س) هستم و خودم با شما و خانواده‌ام با خانواده شمایند. ایشان سپس آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ را قرائت کردند که بدین معناست: اگر بیعت خود با من را بشکنید، به خود بد کرده‌اید. امام در این سخنان به صراحت به مسئولیت فردی کوفیان در برابر حاکمان نامشروع بنی‌امیه اشاره دارد.

امام (ع) در پاسخ فرزدق که گفته بود این مشیت الهی است که از آسمان فرود می‌آید، کوشید دید وی را به مشیت تصحیح کند و این‌گونه میان مشیت و برنامه و تکلیف خود سخن گفت: چنانچه مشیت الهی مطابق خواست ما بود، سپاسگزار خدا هستیم و از او برای سپاس از نعمت‌هایش کمک می‌گیریم و اگر مشیت الهی با خواست ما هماهنگی نداشت، اهل تقوا و کسانی که با نیت درست کار می‌کنند (خود امام)، کار خطایی نکرده‌اند. امام در این سخن به خوبی نشان داده‌اند که بر اساس ایمان، اندیشه و باورهای اصولی، شایست را از ناشایست تشخیص داده و اهمیت و اولویت اقدام بر ضد نادرستی را سنجیده و براساس فرصت‌ها و امکانات خود، قیامی را مدیریت می‌کند و این‌گونه نیست که اعتقاد به مشیت الهی او را از انجام تکلیف باز دارد.

روایات تفسیری در گفتمان پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)

گفتمان اهل بیت (ع) افزون بر روایات تاریخی، روایات تفسیری نیز ارائه کرده است. این روایات، ضمن تطبیق برخی آیات قرآنی بر عوامل انسانی حادثه عاشورا، در پی تأیید قیام امام حسین (ع) و محکوم دانستن و نکوهش حاکمان، والیان و عاملان نظام اموی برآمده‌اند.

خدا در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾ به مؤمنان دستور داده که امانت‌های خود را به صاحبان آن بازگردانند و بر اساس روایتی، صاحبان امانت، اهل بیت (ع) پیامبر هستند و امانت در این آیه، واگذاری اداره امور و رهبری جامعه به ایشان است که امام حسین (ع) نیز از آنان است. بر اساس این روایت، مؤمنان می‌بایست قدرت را به امام حسین (ع) بازمی‌گرداندند. برداشت سیاسی از این آیه در میان تفاسیر اهل‌تسنن نیز دیده می‌شود و آنان آیه مذکور را به اولی‌الامر مرتبط دانسته‌اند.

در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ خدا از مؤمنان خواسته است که از خدا، پیامبر (ص) و صاحبان امر اطاعت کنند و برپایه روایات تفسیری، امام حسین (ع) از مصادیق اولی‌الامر و اطاعت از وی واجب بوده است.

آیه ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ...﴾ به کسانی اشاره دارد که ناعادلانه از سرزمین خود رانده شدند که به فرموده امام محمد باقر (ع) امام حسین (ع) را می‌توان یکی از آنان دانست.

خدا در آیه ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾ به کسانی که ناچار به جنگ شده‌اند، اجازه جهاد می‌دهد و روایاتی تفسیری، این آیه را بر امام حسین (ع) تطبیق کرده‌اند که پس از محاصره در میان سپاه دشمن، ناگزیر به جنگ شد.

در آیه ﴿وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا...﴾، به حق انتقام از قاتلان اشاره شده است و برپایه روایت امام محمد باقر (ع) حق انتقام از خون امام حسین (ع) برای صاحبان آن محفوظ است. همچنین براساس روایاتی، زمانی که قائم ظهور کند، آن دسته از ذریه قاتلان حسین (ع) را که به قتل او خشنود بوده و بدان افتخار کنند، بر اساس مفاد آیه ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾، به قتل می‌رساند.

آیه ﴿لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَمَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا﴾ به امتحان انسان‌ها اشاره دارد و می‌فرماید که هرکس به یاد پروردگار خود نباشد، خدا از او روی‌گردان خواهد شد. و براساس روایاتی، شهادت امام حسین (ع) از امتحان‌های الهی بود.

آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ در پی بیان اهمیت اطاعت از خدا و پیامبر (ص) است و جزای آن را همنشینی با کسانی می‌داند که خدا به آنان نعمت بخشیده است؛ اعم از پیامبران، صدّیقان، شهدا و نیکوکاران. در برخی تفاسیر شیعه، امام حسین (ع) جزو شهدای اشاره شده در آیه است و کسانی که فرمانبر خدا و پیامبر (ص) باشند، در آخرت با او همنشین خواهند شد.

آیه ﴿وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ...﴾ در وصف بهشت به مردانی اشاره می‌کند که بر بلندی نشسته و همگان را بر اساس چهره می‌شناسند و براساس روایات تفسیری، این مردان ائمه اهل بیت (ع) و از جمله امام حسین (ع) هستند که دوستان و کینه‌توزان خود را به چهره می‌شناسند؛ محبّان آنها وارد بهشت شده و کینه‌توزان راهی جهنم می‌گردند.

خدا در آیه ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ...﴾ به مؤمنان نیکوکار وعده می‌دهد که زمین را به آنان می‌سپارد و این کار را پیش از این نیز انجام داده است و به استناد روایات تفسیری، خدا به حسین بن علی (ع) و شیعیان علی (ع) وعده داده که دین مقبول ایشان را در زمین حاکم گرداند و زمین را به امامی از نسل او می‌سپارد. در این آیه خدا به مؤمنان و نیکوکاران وعده می‌دهد که قدرت را به آنان بازخواهد گرداند.

آیات ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾ "نفس مطمئن" و در کمال آرامشی را با بیانی سرشار از لطف و محبت مخاطب ساخته و وی را به سوی پروردگارش می‌خواند، در حالی که هم او از پروردگارش راضی و هم خدا از وی خشنود است، پس او را در جمع بندگان ویژه خود به بهشت فرا می‌خواند. روایات تفسیری، سوره فجر را "سورة الحسین (ع)" و این آیات را درباره امام حسین (ع) و پیروان آن حضرت می‌دانند .

آیات فراوان دیگری نیز بر امام حسین (ع) تطبیق یا تأویل شده‌اند؛ نمونه‌اش آیه ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا...﴾ که مقصود از انسان در آن امام حسین (ع) دانسته شده که ۶ ماهه به دنیا آمد؛ همچنین مقصود از نهار در آیه ﴿وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا﴾ و یکی از مصادیق ﴿كَلِمَات﴾.

در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ آن حضرت دانسته شده است.

حروف مقطعه ﴿كهيعص﴾ در آغاز سوره مریم نیز به امام حسین (ع) و رخدادهای کربلا تأویل شده است

آیات نازل شده درباره امام حسین (ع)

آیاتی که درباره امام حسین (ع) نازل شده، دو دسته هستند؛ دسته اول آیاتی هستند که درباره اهل بیت پیامبر (ص) و از جمله امام حسین (ع) نازل شد، و دسته دوم آیاتی است که به طور خاص درباره آن حضرت نازل شده است.

دسته اول

امام حسن مجتبی (ع) فرمود: "به خدا قسم هر جای قرآن که عبارت ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ﴾ آمده خداوند از آن، غیر از علی بن ابی طالب و فاطمه و من و حسین را اراده نکرده است؛ زیرا ابرار و نیکان، ما و پدران و مادرمان هستیم و قلب‌های ما پر است از خدا و نیکوکاری و از دنیا و دوست داشتنی‌های آن بیزاریم و خداوند را در تمامی واجباتش اطاعت میکنیم و به یگانگی او و رسولش ایمان آوردیم.

امام باقر (ع) فرمود: "منظور از آیه ﴿كَلاَّ إِنَّ كِتَابَ الأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ كِتَابٌ مَّرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ﴾، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) است".

ابن عباس می‌گوید: "آیه ﴿وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا﴾، درباره رسول الله و اهل بیت (ع) است و فقط درباره آنها نازل شده است".

امام باقر (ع) آیه ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ را به این صورت می‌خواند: «أَنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ» و می‌فرمود: "جبرئیل این آیه را (به امر خداوند) آورد و مقصود او تنها محمد و علی و اوصیای بعد ایشان - که فرزندان رسول خدا هستند - است".

امام صادق (ع) فرمود: "آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ درباره اصحاب کساء و ما اهل بیت (ع) نازل شده است".

آیه تطهیر

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. بر حسب احادیث متواتر و مشهور بین شیعه و سنی آیه تطهیر در مورد اجتماع آن پنج شخصیت ممتاز عالم آفرینش در زیر کساء و دعاء و صلوات پیامبر(ص) و آنها که دفعات متعدد در منزل پیامبر(ص) و در خانه فاطمه زهرا(س) و در حجره ام سلمه، و بعضی اماکن دیگر اتفاق افتاد، نازل شد و آیه شریفه و احادیثی که در تفسیر آن وارد شده دلالت بر عصمت و جلالت شأن حضرت سیدالشهداء(ع) دارند. پس پیامبر زیادتی کسا را گرفت و آنها را با آن پوشانید سپس دستش را بیرون آورد و اشاره به آسمان کرد و گفت: «أَللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي وَ حَامَّتِي [وَ خَاصَّتِي‌] فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً». خدایا اینان اهل بیت و خاصان من هستند پس از ایشان هر رجس و آلایش را دور گردان، و ایشان را پاکیزه کن پاکیزه کردنی.

از رسول خدا (ص) درباره نزول این آیه درباره پنج تن آل عبا (از جمله امام حسین (ع)) روایات زیادی نقل شده است که در اینجا به ذکر برخی از این روایات می‌پردازیم:

روایت عشق: از عایشه نقل شده که می‌گوید: "صبح روزی پیامبر خدا (از خانه) خارج شد و بر سر ایشان کسایی مویین و رنگارنگ و براق بود که از موی سیاه بافته شده بود و روی آن نقشی بود. در این هنگام حسن بن علی (ع) نزد او آمد؛ رسول خدا (ص) او را در زیر کساء داخل کرد. سپس حسین (ع) آمد؛ حضرت او را نیز در کساء داخل کرد. پس از او فاطمه (س) آمد؛ پیامبر (ص) او را نیز به زیر کساء وارد کرد و بعد از اینها علی بن ابی طالب (ع) آمد و حضرت ایشان را نیز به زیر کساء وارد کرد. سپس این آیه را خواند: خداوند اراده کرده که رجس و پلیدی را از شما اهل بیت دور فرموده و شما را پاک و پاکیزه قرار دهد".

روایت ام المؤمنین ام‌سلمه: ام سلمه می‌گوید: "آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ در خانه من نازل شد. سپس رسول خدا (ص) به دنبال علی و فاطمه و حسن و حسین که رضوان خدا بر آنها باد، فرستاد و فرمود: " خداوندا! اینان اهل بیت من هستند". من گفتم: ای رسول خدا آیا من از اهل بیت نیستم؟ حضرت فرمود: " تو خانواده و اهل و عیال من و بر خیر و نیکی هستی ولی اینها اهل بیت من هستند و آیه درباره آنها است".

ام سلمه در روایت دیگری نیز نقل کرده که این آیه درباره رسول خدا (ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) نازل شده است.

روایت ابوسعید خدری: طبری و ابن ابی حاتم و طبرانی از ابوسعید خدری نقل کرده‌اند که رسول خدا (ص) فرمود: "آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ درباره پنج نفر نازل شده: من و علی و فاطمه و حسن و حسین".

روایت عامر بن سعد: او می‌گوید: "وقتی آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ...﴾ نازل شد، رسول خدا (ص) علی و فاطمه و حسن و حسین را صدا زد و فرمود خداوندا اینها اهل بیت من هستند".

سوره دهر یا انسان

امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید: "امام حسن و امام حسین (ع) بیمار شدند و جد ایشان به همراه دو نفر دیگر به عیادتشان آمدند. یکی از آن دو نفر به حضرت علی (ع) گفت: "ای ابوالحسن، اگر برای فرزندانت نذری کنی خداوند آنان را شفاء می‌دهد". علی (ع) فرمود: "به شکرانه الهی سه روز روزه می‌گیرم". فاطمه (س) و امام حسن و امام حسین (ع) و فضه، خدمتکار آنها نیز همین نذر را کردند. خداوند امام حسن و امام حسین (ع) را شفا بخشید؛ اهل بیت پیامبر (ص) طبق نذر خود روزه گرفتن را آغاز کردند اما هیچ غذایی در خانه آل محمد (ص) نبود. پس علی (ع) پیش همسایه یهودی‌اش که شمعون نام داشت و پشم‌ریس بود، رفت و از او پرسید: "آیا پشمی دارد که بدهد فاطمه (س)، دختر محمد (ص) آن را بریسد و در مقابل، سه پیمانه جو مزد بگیرد یا نه؟" آن یهودی پذیرفت، امیرالمؤمنین (ع) پشم و جو را پیش فاطمه (س) آورد و داستان را برای حضرت زهرا (س) شرح داد. حضرت فاطمه (س) نیز این قرارداد را پذیرفت و از امیرالمؤمنین (ع) اطاعت کرد.

سپس حضرت زهرا (س) از جا برخاست و یک سوم پشم‌ها را ریسید و سپس یک صاع از جو را آرد و با آن خمیر درست کرد و پنج گرده نان برای اهل خانه پخت. علی (ع) نماز مغرب را با پیامبر (ص) خواند و به منزل آمد؛ سفره پهن شد و هر پنج نفر سر سفره نشستند. هنگامی که حضرت (ع) می‌خواست اولین لقمه را بردارد، درمانده‌ای بر آستانه در ظاهر شد و گفت: "سلام بر شما اهل بیت محمد (ص)؛ درمانده‌ای از درماندگان مسلمانم؛ از غذایی که می‌خورید به من نیز بدهید تا خدا از غذاهای بهشتی نصیب‌تان کند". علی (ع) نان خود را به وی داد و سپس به فاطمه (س) فرمود: " ای فاطمه که بزرگوار هستی و (به بهشت و نعمت‌های آن) یقین داری و ای دختر بهترین انسان‌ها، آیا نمی‌بینی مسکینی را که به در خانه ما آمده و سوز و گداز دارد (تقاضای کمک دارد). او از فقرش به خداوند شکایت میبرد و گرسنه و ناراحت به سوی ما آمده است. هر انسانی در گرو اعمال خود است و هر شخصی هم که کار نیک انجام دهد روز جزا (در موقف قیامت) با دست پر (اعمال صالح) نزد خداوند حاضر می‌شود و جایگاه او در بهشت خداوند رحیم است و خداوند، آتش را بر او حرام می‌گرداند.

و کسی که بخیل است، روز قیامت ناراحت و غمگین در محضر الهی حاضر می‌شود، و او به آتش و جهنم کشیده می‌شود. و نوشیدنی (خوراک) او چرک و خون است (چرک و خونی که از بدن کفار می‌ریزد)".

(در این هنگام) حضرت فاطمه (س) روی به امیرالمؤمنین (ع) کرد و فرمود: "ای پسر عمو با تمام وجود گوش به فرمان شما هستم و هیچ‌گونه سرزنش و سخت‌گیری در این امر نمی‌کنم. من با خرد و نیکی رشد یافته‌ام (وجودم با نیکی و خرد رشد یافته است) و امیدوارم در روز گرسنگی مردم (قیامت) سیر باشم و در آن روز به بهترین بندگان خداوند و نیکان پیوندم، و با شفاعت، در بهشت داخل شوم". خاندان وحی تمامی غذایی را که در سفره بود به آن مسکین بخشیدند و آن شب گرسنه خوابیدند و جز آب چیزی نخوردند و فردای آن روز حضرت زهرا (س) قسمت دوم پشم‌ها را ریسید و سپس قسمت دوم جو را آرد کرد و پنج گرده نان برای افراد خانه پخت. علی (ع) نماز مغرب را با پیامبر (ص) در مسجد خواند و به منزل آمد؛ سفره پهن شد و هر پنج نفر سر سفره نشستند؛ در لحظه‌ای که علی (ع) میخواست لقمه اول را بخورد یتیمی بر آستانه در ظاهر شد و گفت: "سلام بر شما اهل بیت محمد (ص)؛ یتیمی از یتیمان مسلمانان هستم؛ از غذایی که میخورید به من نیز بدهید تا خدا از غذاهای بهشتی نصیب‌تان کند". علی (ع) نان خود را به وی داد و سپس به فاطمه (س) فرمود: "فاطمه ای دختر آقای بخشنده! ای دختر پیامبری که خشن و بدخو نبود و همه چیز را فقط برای خودش نمی‌خواست! خداوند این یتیم را به در خانه ما فرستاده؛ هر کسی امروز رحم کند، بخشنده است و (شخص بخشنده) جایگاهش در بهشت است؛ بهشتی که خداوند آن را بر انسان‌های پست حرام گردانیده است. و انسان بخیل روز قیامت، سرزنش شده در پیشگاه خداوند حاضر می‌شود، و به سوی آتش جهنم میل پیدا می‌کند (به سوی آتش جهنم کشیده می‌شود). (و) نوشیدنی او چرک و خونی است که از بدن گناهکاران و کفار سرازیر می‌شود".

در این هنگام صدیقه طاهره (س) به امیرالمؤمنین (ع) رو کرد و گفت: "غذای خود را به این یتیم عطا می‌کنم و ترسی ندارم و رحمت و بخشش خداوند شامل خانواده‌ام می‌شود. فرزندانم شب را تا به صبح گرسنه گذراندند و فرزند کوچک‌ترم (امام حسین (ع)) در جنگی (که دشمنان علیه خاندان رسالت ترتیب می‌دهند) کشته خواهد شد. او را در کربلا به شهادت می‌رسانند است؛ وای بر کشندگان او و عذاب (خداوند) بر آنان باد! جایگاه‌شان، قعر دوزخ است؛ آنان را با زنجیرها و طناب‌ها به بند می‌کشند که خداوند اسارت‌شان را افزون کند".

سپس حضرت زهرا (س) از جا برخاست و تمامی آنچه را که در سفره بود به یتیم بخشید و آن شب نیز گرسنه خوابیدند و جز آب چیزی نخوردند.

فردای آن روز حضرت فاطمه (س) یک سوم آخر پشم‌ها را ریسید، و آخرین صاع از جوها را آرد و با آن خمیر درست کرد و پنج گرده نان برای اهل خانه پخت. علی (ع) نماز مغرب را با پیامبر (ص) خواند و به منزل آمد؛ سفره پهن شد و هر پنج نفر سر سفره نشستند. همان لحظه‌ای که حضرت میخواست اولین لقمه را بخورد، اسیری از اسرای مشرکان بر آستانه در ظاهر شد و گفت: "سلام بر شما اهل بیت محمد (ص)؛ ما را اسیر کردید و به ما غذا نمی‌دهید؟" علی (ع) نان خود را در دست او گذاشت؛ سپس فرمود: "فاطمه ای دختر پیامبر برگزیده و ای دختر پیامبری آقا و بزرگ! بر در خانه تو اسیری آمده که به اسلام هدایت نشده و (دست و پایش) با زنجیر بسته شده است. او از گرسنگی به سوی ما شکایت آورده در حالی که آواره است و هر کسی امروز (به او) غذا دهد در قیامت نتیجه‌اش را میبیند. هر چه که کشاورز (مؤمن) نزد خداوند بلند مرتبه و یکتا، بکارد فردا (قیامت) درو می‌کند. پس به من عطا کن و محرومم مکن".

حضرت فاطمه (س) به امیرالمؤمنین (ع) گفت: "از جوها غیر از صاعی باقی نمانده و دیگر چیزی در دستانم نیست. به خدا قسم هر دو فرزندم گرسنه‌اند؛ خداوندا! آنها را زنده نگه دار و نمیران. پدر آنها اهل خیر و نیکی به دیگران است و دستان بخشنده‌ای دارد. بر سرم مقنعه‌ای نیست (مقنعه‌ای ندارم که بر سر کنم) جز عبایی که آن را در مقابل پیمانه‌ای بافته‌ام". سپس اهل بیت (ع) تمامی آنچه را که در سفره داشتند به اسیر دادند و شب را تا به صبح گرسنه خوابیدند و فردای آن روز نیز روزه گرفتند در حالی که هیچ غذایی نداشتند.

شعیب می‌گوید: "سپس امام حسن و امام حسین (ع) به نزد رسول خدا رفتند در حالی که مانند پرنده‌ای کوچک (جوجه) از شدت گرسنگی به خود می‌لرزیدند، زمانی که چشم رسول خدا (ص) به آنها افتاد، فرمود: "ای ابوالحسن! چرا شما را در این وضعیت سخت می‌بینم؟! برویم پیش دخترم فاطمه". همگی پیش حضرت زهرا (س) رفتند؛ ایشان در محراب، مشغول عبادت بود و از شدت گرسنگی، شکم ایشان به کمرش چسبیده و چشم‌های ایشان گود افتاده و پای چشم‌هایش کبود شده بود.

وقتی پیامبر اکرم (ص) حضرت فاطمه (س) را به این حال دید، ایشان را در آغوش گرفت و فرمود: "پناه بر خدا! شما سه روز است این گونه‌اید (غذا نخورده‌اید!)" در این هنگام جبرئیل نازل شد و گفت: "ای محمد دریافت کن آن فضیلتی را که خداوند برای اهل بیت تو قرار داده است". حضرت فرمود: "آن چیست؟" جبرئیل این آیات را برای پیامبر اکرم (ص) خواند: ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا﴾.

آیه مباهله

نقل شده، بعد از اینکه پیامبر اکرم (ص) مسیحیان نجران را با دلایل محکم به اسلام دعوت کرد و آنان بر جهل و نادانی خود اصرار ورزیدند این آیه در شأن پنج تن آل عبا نازل شد: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. رسول خدا (ص) نیز به آنها فرمود: "خداوند به من امر فرموده که اگر دلیل مرا نپذیرید با شما مباهله کنم (یکدیگر را نفرین کنیم)؛" مسیحیان نجران گفتند: "ای ابالقاسم، ما برمی‌گردیم و درباره کار خود (پذیرفتن یا نپذیرفتن اسلام) فکر می‌کنیم و سپس باز می‌گردیم".

زمانی که آنها برگشتند به عاقب، که تصمیم‌گیرنده اصلی بود، گفتند: "ای عبدالمسیح نظر تو چیست؟" عاقب گفت: "به خدا قسم، ای گروه مسیحیان شما می‌دانید محمد فرستاده خداست، و درباره پیامبر شما، عیسی بن مریم کلام حقی گفت؛ قسم به خدا که هیچ قومی با پیامبری مباهله نکرد مگر اینکه بزرگشان زنده نماند و کوچکشان رشد نکرد. اگر شما چنین کنید، بی‌شک نابود می‌شوید. حال اگر شما چیزی را جز انس با دین‌تان و بر پاداشتن رسوم کنونی خود نمی‌پذیرید، با این مرد، خداحافظی کنید (صلح کنید) و به سرزمین‌هایتان بازگردید".

پس رسول خدا (ص) برای مباهله خارج شد در حالی که بر دوش ایشان عبایی از موی سیاه بود و امام حسین (ع) را در آغوش و دست امام حسن (ع) را گرفته بود، و حضرت فاطمه (س) پشت سر ایشان راه می‌رفت. علی (ع) پشت سر فاطمه (س) راه می‌رفت، و رسول خدا (ص) به آنها می‌فرمود: "زمانی که من دعا کردم شما آمین بگویید".

اسقف نجران به همراهان خود گفت: "ای گروه مسیحیان، من صورت‌هایی را می‌بینم که اگر از خداوند بخواهند که کوهی را از جا بر کَند، خداوند به خاطر آنها این کار را خواهد کرد. با آنان مباهله نکنید وگرنه هلاک می‌شوید و تا روز قیامت هیچ نصرانی بر روی زمین باقی نخواهد ماند". سپس به پیامبر (ص) گفتند: "ما صلاح را در آن دیدیم که با تو مباهله نکنیم و تو را بر دینت پایدار بداریم".پیامبر (ص) به آنها فرمود: "اگر از مباهله خودداری می‌کنید، پس اسلام بیاورید تا آنچه برای مسلمانان است، برای شما نیز باشد و هر چه بر ایشان است، بر شما نیز باشد".

آنها از پذیرش اسلام خودداری کردند. پیامبر (ص) فرمود: "پس ما با شما نبرد می‌کنیم". آنها گفتند: "ما توان جنگیدن با عرب را نداریم، ولی با شما صلح می‌کنیم که اگر با ما نجنگید و ما را از دینمان باز ندارید، سالانه دو هزار جامه فاخر به شما بدهیم، که هزار تای آنها را در ماه صفر و هزار تای دیگر را در ماه رجب، به همراه سی زره آهنی عادی (منسوب به قوم عاد) به شما می‌دهیم". پیامبر خدا (ص) با این شرط با آنها صلح کرد و فرمود: "سوگند به آنکه جان من در دست اوست، نابودی بر سر مردم نجران آویخته شده بود و اگر مباهله می‌کردند، به میمون و خوک، تبدیل می‌شدند و این وادی، بر سر آنان آتش می‌افروخت و خداوند، نجران و مردم آن را ریشه‌کن می‌کرد به طوری که حتی پرنده‌ای بر روی درخت نمی‌ماند؛ و بر نصرانیان سالی نمی‌گذشت، مگر آنکه همه آنها از بین می‌رفتند"

آیه مودت

﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾؛ بر اساس این آیه، دوست داشتن نزدیکان رسول خدا(ص) اجر و مزد رسالت است. نکته مهم در تفسیر آیات تطهیر و مودت اینکه با توجه به رابطه خویشاوندی نزدیک امام حسین با پیامبر، می‌توان شامل بودن امام حسین را در شأن نزول آنها میان تمام مفسران اهل سنت قطعی دانست.

آنگاه که آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ...﴾ نازل شد، گفتند: ای پیامبر خدا! کیستند این خویشاوندان تو، که واجب گردیده بر ما مودّت و دوستی آنان؟ فرمود: علی و فاطمه و دو پسر آنها.

شافعی گفته است: يَا أَهل بيت رسول اللّه حبكم‌ فرض من اللّه في القرآن أنزله‌ كفاكم من عظيم القدر أنكم‌ من لم يصل عليكم لا صلاة له. «ای خاندان پیامبر! محبت شما فریضه‌ای است که خداوند در قرآن نازل کرده است همین قدر در عظمت شما کافی است که اگر کسی بر شما در (نماز) صلوات نفرستد، نمازش باطل است.

آیه ابرار

﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا * عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا * يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾؛ آیات ۵ تا ۲۱ سوره انسان، درباره فضائل اهل بیت(ع) است. این آیات زمانی نازل شد که امام علی و خانواده‌اش، سه روز پیاپی، غذای خود را به مسکین و یتیم و اسیر انفاق کردند. نکته مهم اینکه اهل بیت در این آیات با صفت «ابرار» وصف شده‌اند و بنابراین، می‌توان از آیاتی که درباره ویژگی و پاداش ابرار در قیامت است، به عنوان فضیلت دیگری درباره اهل بیت(ع) و امام حسین(ع) یاد کرد. در روایتی از امام حسن(ع) به این نکته تأکید شده است.

دسته دوم

1. ﴿يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا﴾؛ در روایات شیعی این آیه به امام حسین(ع) تطبیق داده شده و زندگانی حضرت به لحاظ مدت حمل، نحوه شهادت و عزاداری آسمان بر شهادتشان به حضرت یحیی تشبیه شده است.
2. ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾؛ افزون بر تطبیق این آیات بر امام حسین(ع)، سوره فجر نیز سوره امام حسین وصف شده است.
3. ابی خدیجه از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: "وقتی حضرت فاطمه (ع) به امام حسین (ع) باردار شد، جبرئیل بر رسول خدا (ص) نازل شد و گفت: "فاطمه (س) به زودی فرزندی به دنیا می‌آورد که امت تو او را بعد از تو می‌کشند". از این‌رو وقتی که حضرت زهرا (س) به امام حسین (ع) حامله شد، ناراحت بود و هنگامی که او را به دنیا آورد، از زادن او، اندوهگین بود".
4. امام صادق (ع) در ادامه فرمود: "در دنیا دیده نشده است که مادری از به دنیا آوردن پسری ناراحت باشد اما حضرت فاطمه (س) به خاطر اینکه می‌دانست در آینده فرزندش کشته خواهد شد، از این بارداری و زایمان ناراحت بود و در همین باره این آیه نازل شد: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا﴾.
5. همچنین ابی بصیر از امام صادق (ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: "منظور از آیات ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾ حسین بن علی است".
6. ابوهریره نیز می‌گوید: "از رسول خدا (ص) درباره تفسیر آیه ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ پرسیدم". ایشان فرمود: "خداوند امامت را در نسل حسین قرار داده است، نُه نفر از ائمه از نسل او هستند که مهدی این امت، جزء آنان است".

جستارهای وابسته

• نام امام حسین
• کنیه امام حسین
• القاب امام حسین
• تبار امام حسین (نسب امام حسین)
• خاندان امام حسین
  • پدر امام حسین (امام علی)
  • مادر امام حسین (فاطمه زهرا)
  • برادران امام حسین
  • خواهران امام حسین
  • ازدواج امام حسین
  • همسران امام حسین
  • کنیزان امام حسین
  • فرزندان امام حسین
  • همسران فرزندان امام حسین
• سرگذشت تاریخی امام حسین (سرگذشت زندگی امام حسین)
• عصر امام حسین
• شرایط سیاسی و اجتماعی عصر امام حسین
• شرایط دینی و فرهنگی عصر امام حسین
• شمایل امام حسین
• صفات ظاهری امام حسین (سیمای امام حسین)
• امامت امام حسین (ولایت امام حسین)
  • امامت امام حسین در قرآن:
  • امامت امام حسین در حدیث:
    • حدیث ثقلین
    • حدیث سفینه نوح
  • خلافت امام حسین در حدیث:
    • حدیث دوازده جانشین
  • ولایت امام حسین در حدیث
  • امارت امام حسین در حدیث
  • وراثت امام حسین در حدیث
  • وصایت امام حسین در حدیث
  • هدایت امام حسین در حدیث
• نصب الهی امام حسین به امامت
• صفات امام حسین (ویژگی‌های امام حسین):
  • محبوبیت امام حسین
• صفات امامت در امام حسین
• علم لدنی امام حسین:
  • علم امام حسین در حدیث
  • جایگاه علمی امام حسین
  • انواع دانش‌های امام حسین
  • علم غیب امام حسین (پیشگویی امام حسین)
• عصمت امام حسین:
  • عصمت امام حسین در حدیث
• افضلیت امام حسین
• فضایل امام حسین:
  • امام حسین از زبان پیامبر
  • دعاهای پیامبر خاتم برای امام حسین
  • پذیرفته شدن دعاهای امام حسین
• مناقب امام حسین:
  • امام حسین در قرآن
  • امام حسین در حدیث
• کرامت‌های امام حسین:
• رخدادهای خارق‌العاده زندگی امام حسین
• دیدگاه‌هایی درباره شخصیت امام حسین (امام حسین در نگاه دیگران)
• سیره امام حسین:
  • ویژگی‌های عملی امام حسین
  • سیره عبادی امام حسین
  • سیره عرفانی امام حسین
  • سیره اخلاقی امام حسین:
    • ویژگی‌های اخلاقی امام حسین
  • سیره اعتقادی امام حسین:
    • مکتب فکری امام حسین
    • ویژگی‌های اعتقادی امام حسین
  • سیره علمی امام حسین
  • سیره تبلیغی امام حسین
  • سیره تربیتی امام حسین
  • سیره خانوادگی امام حسین
  • سیره اجتماعی امام حسین
  • سیره سیاسی امام حسین:
    • ویژگی‌های سیاسی امام حسین
  • سیره اقتصادی امام حسین
  • سیره قضایی امام حسین:
    • داوری‌های امام حسین
  • سیره نظامی و جنگی امام حسین:
    • ویژگی‌های جنگی امام حسین
• مأموریت امام حسین
• نقش‌های ویژه امام حسین
• یاران و شاگردان امام حسین
• مخالفان یا دشمنان امام حسین:
• دشمنی با امام حسین
  • نیرنگ‌های دشمنان امام حسین
  • زیان‌های دشمنی با امام حسین
  • انگیزه‌های دشمنی با امام حسین
• وظایف امت نسبت به امام حسین:
  • شناخت شخصیت و جایگاه امام حسین
  • شناخت حقوق امام حسین
  • شناخت سیره و معارف امام حسین
  • ایمان به امام حسین (کفر به دشمنان امام حسین)
  • پذیرش ولایت امام حسین (بیزاری از دشمنان او)
  • محبت به امام حسین (بغض به دشمنان او):
    • دوست داشتن امام حسین
    • برکات دوست داشتن امام حسین
    • ویژگی‌های دوستداران امام حسین
    • غلو در دوست داشتن امام حسین
  • مودت امام حسین (عداوت با دشمنان او)
  • تمسک به امام حسین
  • اعتصام به امام حسین
  • تبعیت از امام حسین
  • اطاعت از امام حسین
  • معیت با امام حسین
  • وفاداری در بیعت با امام حسین
  • اجابت دعوت امام حسین
  • تسلیم امر امام حسین (جنگ با دشمنان او)
• مظلومیت امام حسین
• شهادت امام حسین
  • پس از شهادت امام حسین
• پرسش و پاسخ دوران امام حسین

منابع

1. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، حضرت سیدالشهداء امام حسین مصباح هدایت
2. اسماعیلی، مهران، مقاله «حسین بن علی»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۱
3. روستایی، اکبر، حسین بن علی بن ابی طالب، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱
4. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲