امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امر به معروف و نهی از منکر در قرآن - امر به معروف و نهی از منکر در حدیث - امر به معروف و نهی از منکر در نهج البلاغه - امر به معروف و نهی از منکر در معارف دعا و زیارات - امر به معروف و نهی از منکر در کلام اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف مهدویت - امر به معروف و نهی از منکر در فقه سیاسی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره نبوی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره علوی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره حسینی - امر به معروف و نهی از منکر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در سیره معصوم - امر به معروف و نهی از منکر در جامعه‌شناسی اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

رسول گرامی اسلام، انجام امر به معروف را از ضروریات جامعه دینی می‌شمارد و در هشداری می‌فرماید: «لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ، أَوْ لَيَعُمَّنَّكُمْ عِقَابُ اللَّهِ».

امر به معنای فرمان دادن و نهی به معنای بازداشتن از کاری است. معروف؛ یعنی شناخته، مرسوم، خوب و متداول و منکر؛ یعنی ناشناخته، ناپسند و زشت و ناروا. یکی از ویژگی‌های مؤمنان این است که از یک سو، در دل از وجود منکر در جامعه ناراحتند و از سوی دیگر همواره دوست دارند که خوبی‌ها در سراسر جامعه گسترش یابد. ازاین رو، خود را در این زمینه مسئول می‌دانند و با تمام وجود در راه استقرار معروف در جامعه تلاش می‌کنند. اگر مؤمنان در مقابل منکرها بی‌تفاوت بمانند، به تدریج، چون بیماری واگیر به کالبد جامعه راه می‌یابند و سنت‌های دینی را به خطر می‌اندازند. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «خداوند عزوجل از مؤمن ضعیفی که دین ندارد، نفرت دارد». عرض شد: مؤمنی که دین ندارد، کیست؟ فرمود: «کسی که نهی از منکر نمی‌کند».

بنابراین مؤمنان باید از رضایت دادن به هرگونه زشتی و فسادی دوری جویند. سیره پیامبران الهی نیز مبارزه با منکرها و ناراستی‌ها بوده است و پیامبر اکرم (ص)، آمران بالمعروف و ناهیان عن المنکر را خلیفه الهی در زمین می‌شمارد و می‌فرماید: «مَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ فَهُوَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ وَ خَلِيفَةُ رَسُولِهِ». البته در امر به معروف باید شرایطی را در نظر داشت تا به صورت مطلوب اجرا شود و نتیجه عکس ندهد. رسول الله (ص) در این زمینه به مسلمانان گوشزد می‌کنند: «مَنْ أمَرَ بِمَعرُوفٍ فَلیَکُنْ أَمرُهُ ذلِکَ بِمَعرُوفٍ».

اصل امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، اصلی است که به تعبیر امام باقر (ع)، پایه و استوانه دیگر فرایض اسلامی است. این اصل، مسلمان را در حال یک انقلاب فکری مداوم و اصلاح جویی جاودان و مبارزه پی گیر و ناآرام با فسادها و تباهی‌ها نگه می‌دارد: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾. شما به این دلیل با ارزش‌ترین جامعه‌ها هستید که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید...

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

با توجه به اینکه امر به معروف و نهی از منکر از سه رکن: آمر و ناهی، مأمور و منهی و فرایند عمل تشکیل می‌شود، باید از سه دسته شرایط سخن گفت. این شرایط در حقیقت در اینجا راهکارهایی است که شرع مقدس اسلام برای کارآمد‌تر کردن و ثمربخشی هرچه بیشتر و بهتر این آموزه ارائه کرده است. در اینجا شرایط امر به معروف و نهی از منکر را برمی‌شماریم:

1. مکلف بودن: امر به معروف و نهی از منکر از جمله واجبات است و بر عهده کسی است که شرایط عام تکلیف را داشته باشد، یعنی به لحاظ شرعی «مکلف» باشد.
2. مسلمان: وجود این فریضه به لحاظ ولایت و مسئولیتی است که مسلمانان درباره یکدیگر دارند. از این‌رو طبق نصوص شرعی این فریضه بر غیر مسلمانان واجب نیست؛ زیرا در غیر این صورت، غیر مسلمانان ملزم به گفتار به اعتقاد و عمل مسلمانان می‌شوند و این چیزی جز اکراه و اجبار در دین نیست که در تعالیم اسلامی به صراحت نفی شده است.
3. قدرت داشتن: قدرت نیز یکی از شرایط عمومی تکلیف است که با نبودن آن تکلیف نیز ساقط می‌شود. در امر به معروف و نهی از منکر باید آمر و ناهی باید در عمل قدرت ادای این مهم را داشته باشد. نهایت اینکه، در فرض عدم قدرت بر انجام دادن یکی از مراتب سه‌گانه (چهره‌ای، گفتاری و رفتاری) برخی معتقدند بایستی در قلب خود معروف را نیک دانسته، از منکر بیزار باشد، ولی بعضی دیگر بر این باورند که این امر در راستای امر به معروف و نهی از منکر نیست بلکه از لوازم و تبعات ایمان است که قابل امر و نهی است.
4. آشنا به معروف و منکر: شخصی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، خود باید معروف و منکر را در شرع مقدس بشناسد.
5. احتمال تأثیر: کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، احتمال بدهد که امر و نهی او تأثیر دارد و اگر این احتمال وجود نداشته باشد، واجب نیست.
6. اصرار بر معصیت: شخص گناهکار اصرار بر معصیت داشته باشد و چنان‌چه علامتی وجود داشته باشد که نشان دهد که او گناه را ترک نموده است و اصراری بر آن نخواهد داشت، در این صورت بر وی چیزی واجب نیست.
7. عذر نداشتن: ترک کننده معروف و انجام دهنده منکر نباید در ترک و فعل خود معذور باشد. بنابراین اگر معروفی را ترک کند یا منکری را انجام دهد به اعتقاد اینکه مباح است، چیزی بر او واجب نیست.
8. ضرر داشتن: امر به معروف و نهی از منکر موجب ضرر جانی، شخصیتی و مالی بر خودش یا سایر مسلمین نشود.

پیامدهای منفی ترک امر به معروف و نهی از منکر

1. فاسد شدن زنان و جوانان: در روایت نبوی آمده است: اگر در جامعه‌ای امر به معروف و نهی از منکر ترک شود، زنان فاسد و جوانان فاسق می‌گردد: « كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ...».
2. مسلط شدن بدان: در حدیث نبوی آمده است: در جامعه باید امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا بدهایتان را بر شما مسلط می‌کند: « لتأمرنّ بالمعروف و لتنهونّ عن المنكر أو ليسلّطنّ اللَّه عليكم شراركم».
3. عدم استجابت دعای نیکان: هرگاه امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردید، بدهایتان بر شما مسلط می‌گردد، آن‌گاه نیکان شما هرچند دعا کنند، اجابت نمی‌شود: «فيدعو خياركم فلا يستجاب لهم».

نظارت عمومی

توجه و نظارت عمومی بر امور جامعه اسلامی، با امر به معروف و نهی از منکر امکان‌پذیر است. امر به معروف و نهی از منکر، از اصول مهم نظام اسلامی است که به مسلمانان پویایی و حیات فکری و توان مبارزه با فساد و تباهی‌ها را می‌دهد. خداوند در قرآن در این باره می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾.

امام علی (ع) نیز به نقل از پیامبر اعظم (ص) می‌فرماید: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید که در غیر این صورت، خداوند بدان شما را بر شما مسلط می‌گرداند. آن گاه نیکانتان برای شما دست به دعا برمی‌دارند، ولی مستجاب نمی‌شود.

پیامبر اکرم در کلام دیگری فرمود: تا زمانی که مردم امر به معروف و نهی از منکر کنند و در کارهای نیک و پرهیزکاری، به یاری یکدیگر بشتابند، در خیر و سعادت خواهند بود، ولی اگر چنین نکنند، برکت از زندگی آنها رخت برمی‌بندد و گروهی بر گروه دیگر مسلط می‌شوند و نه در زمین یاوری دارند و نه در آسمان.

نظارت و توجه همگانی بر امور جامعه اسلامی، از شاخصه‌های اساسی و مهم تمدن نبوی در عرصه سیاست است که موجب اصلاح جامعه، از بین رفتن فساد و اعتلای انسان می‌شود.

منابع

1. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت
3. اردشیری لاجیمی، حسن، سیره نبوی از نگاه استاد مطهری
4. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی