امر به معروف و نهی از منکر در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امر به معروف و نهی از منکر در قرآن - امر به معروف و نهی از منکر در حدیث - امر به معروف و نهی از منکر در نهج البلاغه - امر به معروف و نهی از منکر در معارف دعا و زیارات - امر به معروف و نهی از منکر در کلام اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف مهدویت - امر به معروف و نهی از منکر در فقه سیاسی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره نبوی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره علوی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره حسینی - امر به معروف و نهی از منکر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در سیره معصوم - امر به معروف و نهی از منکر در جامعه‌شناسی اسلامی - امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

امر به معروف و نهی از منکر یعنی به کارهای نیک فرمان دادن و از کارهای بد جلوگیری و نهی کردن. وجوب شرعی و عقلی امر به معروف و نهی از منکر به اثبات رسیده است؛ البته شرایطی نیز برای آن در نظر گرفته‌اند از جمله شناخت معروف و منکر. این فریضه دارای مراتب سه‌گانۀ قلبی، زبانی و عملی است و انجام آن، آثار مهمی را برای فرد و جامعه به همراه دارد؛ همچنان که برای ترک آن نیز عواقب خطرناکی ذکر شده است.

مقدمه

دین اسلام، رسالت هدایت همۀ انسان‌ها را در تمام ادوار و نسل‌ها به عهده دارد و به نظر می‌رسد امر به معروف و نهی از منکر یکی از اهرم‌های تحقق این رسالت است. از عواملی که برای کنترل انسان ذکر کرده‌اند، نظارت ملی است و مراد از نظارت ملی همان امر به معروف و نهی از منکر است. در دین اسلام، انسان نسبت به اجتماعی که در آن زندگی می‌کند دارای مسئولیت است و چون مسئولیت دارد می‌بایست بر امورات اجتماعی خویش نظارت داشته باشد. اسلام با نگرشی جامعه‌گرایانه می‌خواهد همۀ افراد جامعۀ اسلامی به‌گونه‌ای تربیت شوند که نسبت به رفتار یکدیگر احساس مسئولیت کنند، زیرا مصالح و سعادت دنیوی و اخروی افراد جامعه به یکدیگر مرتبط است و بر این پایه نقش امر به معروف و نهی از منکر در نظارت اجتماعی ممتاز و برجسته شده است. در اسلام به امر به معروف و نهی از منکر به اندازه‌ای اهمیت داده شده است که قرآن آن را ملاک برتری امت اسلامی بر سایر امم می‌داند و می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾.

معناشناسی

امر به معروف و نهی از منکر در لغت یعنی به کارهای نیک فرمان دادن و از کارهای بد و حرام، جلوگیری و نهی کردن و در اصطلاح، امر به معروف به معنای فرمان دادن به هر کاری است که خوب بودنِ آن از نظر عقل و شرع شناخته شده است و نهی از منکر به معنای بازداشتن از هر کاری است که خوبیِ آن از منظر عقل و شرع ناشناخته است و یا عقل یا شرع به ناپسند بودنِ آن حکم می‌کند.

البته برخی از معاصران در این‌باره گفته‌اند: امر به معروف و نهی از منکر، یعنی وادار کردن مردم بر انجام کارهای خوب و مشروع از نظر شریعت و نهی از منکر، یعنی مانع شدن از کارهای زشت و گناه از نگاه اسلام که در این صورت، تمام دستورهای الهی، معروف و تمام آنچه که در شریعت منع شده، منکر است.

از تعابیر احادیث و فقها می‌توان استفاده کرد امر به معروف و نهی از منکر معنایی فراگیر دارد و می‌تواند در قالب موعظه و نصیحت نیز محقق شود، همچنان‌که برخی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر بدون هرگونه گفتاری محقق می‌گردد، بنابراین می‌توان گفت امر به معروف و نهی از منکر در اصطلاح عبارت است از هر اقدامی که به تحقق معروف کمک و از وقوع منکر جلوگیری کند؛ چه با گفتار باشد و چه با کردار و رفتار. در عین حال برخی از فقها با الهام از مفهوم کلمه "امر" و "نهی" شرط کرده‌اند که امر به معروف و نهی از منکر از موضع برتر و آمرانه باشد؛ مثلاً باید گفت "نماز بخوان" و "شراب ننوش" و با خواهش و موعظه کردن امر به معروف و نهی از منکر محقق نمی‌شود.

امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه مذاهب اسلامی

امر به معروف و نهی از منکر یکی از ضروریات اسلام است. اما در تفسیر آن بین مذاهب اسلامی اختلاف‌هایی وجود دارد. افراطی‌ترین دیدگاه در این زمینه دیدگاه خوارج است؛ برخلاف دیگر فرق و مذاهب اسلامی که شرایط و اصول خاصی را برای امر به معروف نهی از منکر مطرح کرده‌اند. در فقه خوارج، امر به معروف و نهی از منکر، یک تعبد محض است. یعنی انسان حق ندارد حساب و منطق را در آن وارد کند. او باید کورکورانه و چشم بسته، امر به معروف و نهی از منکر کند ولو یقین دارد که در اینجا سرمایه را مصرف می‌کند و سودی هم نمی‌برد. می‌گوید به ما مربوط نیست، خدا گفته تو باید به هر حال امر به معروف و نهی از منکر کنی.

طبق نقل مورخان، یکی از خوارج در خارج کوفه در باب ضرورت امر به معروف و نهی از منکر به سخنرانی پرداخت و اظهار داشت: سزاوار نیست برای مردمی که به خدای رحمان ایمان دارند و مرجعشان قرآن است، دنیا را بر امر به معروف و نهی از منکر و اظهار سخن حق، مقدم بدارند، هر چند این امور سبب ضعف و ضرر شود. هر کسی در این دنیا ضعف و ضرری ببیند در قیامت پاداشش رضا و خشنودی حق است. پس برادران! بیایید از این شهر که کانون فساد و ستمگری است بیرون برویم و به دامنه‌های کوه‌ها یا بعضی از نقاط و شهرهایی که این طور نیست برویم و با این بدعت‌های گمراه کننده مبارزه کنیم. چنین نگرشی به مباحث فقهی، علاوه بر امر به معروف و نهی از منکر، در سراسر فقه خوارج وجود دارد. فقه خوارج فقه مخصوصی است. عقاید فقهی‌شان بسیار جامد است. گفتند تمام فرق اسلامی کافرند غیر از ما و هر کسی که گناه کبیره مرتکب بشود کافر است. یک فقه به اصطلاح مضیق، تنگ و تاریک به وجود آوردند. به همین دلیل اینها بعدها منقرض شدند. چون اساساً فقه اینها فقه عملی نبود. نمی‌شد جامعه‌ای خود را پایبند به این فقه بکند و بتواند به زندگی خود ادامه بدهد.

خوارج با چنین نگرشی به امر به معروف و نهی از منکر به تکفیر مسلمانان پرداخته و آنان را به دلیل ارتکاب گناه کافر دانستند. با چنین ذهنیتی بود که آنان در مقابل حضرت علی (ع) صف‌آرایی کردند. چون یکی از اصول خوارج این بود که امر به معروف و نهی از منکر واجب است و هیچ شرطی هم ندارد و در مقابل هر امام جائری باید قیام کرد. آنها چون علی (ع) را جزء کفار کنیم! ناگهان در بیرون شهر خیمه زدند و رسماً یاغی شدند. آنها در باب امر به معروف و نهی از منکر معتقد بودند: تقیه به معنای تاکتیک به کار بردن لزومی ندارد.

ما معتقدیم که بایستی در امر به معروف و نهی از منکر عقل را دخالت داد و فکر سود و ضرر را کرد و اگر دیدیم سودش از ضررش زیادتر است، می‌توانیم اقدام کنیم. خوارج می‌گفتند: چنین نیست؛ باید در هر شرایطی که باشد امر به معروف و نهی از منکر بکنیم. نقص عمده کار خوارج آن بود که آنان فاقد بصیرت بودند. به استثنای خوارج، عموم مسلمانان معتقدند اعمال بصیرت در امر به معروف و نهی از منکر واجب است. خوارج روی همان جمود و خشکی خاصی که داشتند می‌گفتند: امر به معروف و نهی از منکر تعبد محض است، شرط احتمال اثر و عدم ترتب مَفسده ندارد، نباید نشست دراطرافش حسابگری کرد، تکلیفی است که باید چشم بسته انجام داد. در اندیشه معتزلیان، امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول اساسی اعتقادی را شکل می‌داد. معتزله، برخلاف شیعه که امر به معروف و نهی از منکر را امری فرعی در فقه می‌داند، به عنوان یکی از فرقه‌های متکلمین اهل تسنن، امر به معروف و نهی از منکر را از اصول دین می‌داند نه از فروع دین.

معتزله به پنج اصل در دین قائل هستند که یکی از آنها امر به معروف و نهی از منکر است. اما خود اینها تدریجاً در کتاب‌های خود از این بحث پرهیز کرده و آن را کوچک کردند. مورخین اجتماعی می‌گویند؛ چون این بحث به بقای خلفای وقت برمی‌خورد برای معتزله مزاحمت ایجاد می‌کردند؛ لذا آنها مجبور بودند این بحث را در کتاب‌های خود نیاورند و یا کم بیاورند، با اینکه اصلی از اصول دینشان شمرده می‌شد.

امر به معروف و نهی از منکر نیز از ضروریات اسلام و مورد اجماع و اتفاق عموم مسلمانان است. خوارج امر به معروف و نهی از منکر را به هیچ شرطی مشروط نمی‌دانستند. آنها معتقد بودند در همه شرایط باید این دو فریضه صورت گیرد. دیگران احتمال موفقیت را و همچنین عدم ترتب مفسده‌ای مهم‌تر را شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر می‌دانستند. برخی معتقد بودند که امر به معروف و نهی از منکر صرفاً قلبی و زبانی است، یعنی قلباً باید طرفدار معروف و مخالف منکر بود و لساناً نیز باید به نفع معروف‌ها و علیه منکرها تبلیغ کرد. خوارج معتقد بودند باید قیام کرد و عملاً دست به کار شد و برای امر به معروف و نهی از منکر باید قیام به سیف کرد. در مقابل، گروهی بودند که امر به معروف و نهی از منکر را مشروط به شرایط بالا می‌دانستند و از حد قلب و زبان هم تجاوز نمی‌کردند.

در میان مذاهب اسلامی، اهل حدیث با پذیرش ضرورت اطاعت از حاکم، حتی اگر جائر هم باشد، امر به معروف را صرفاً در حد لسانی تجویز می‌کردند. احمد بن حنبل از این گروه شمرده شده است. طبق عقیده این گروه، قیام خونین برای مبارزه با منکرات جایز نیست. معتزله شروط امر به معروف و نهی از منکر را پذیرفتند، ولی آن را به قلب و زبان محدود نمی‌دانستند، بلکه معتقد بودند که اگر منکرات شایع شود، یا حکومت، ستمگر باشد، بر مسلمانان واجب است که تجهیز قوا کنند و قیام نمایند.

وجوب امر به معروف و نهی از منکر

هر چند بعضی از علما در وجوب امر به معروف و نهی از منکر تردید کرده‌اند؛ اما اکثر علما قائل به وجوب این دو فریضه هستند؛ چراکه هدف از فرستادن انبیای الهی و کتب آسمانی، هدایت مردم بوده است و احکام و معارف اسلامی، امانتی است در دست علما و فقها که باید به مردم برسانند تا آن هدف والای الهی تحقق یابد و مردم هدایت شوند و اگر در انجام این وظیفه، کوتاهی کنند، طولی نمی‌کشد که هدف انبیا گم می‌شود و غرض خدای متعال از بعثت انبیا نقض می‌گردد. از این رو، در نظام حقوقی اسلام، امر به معروف و نهی از منکر تکلیفی واجب است و چنانچه مسلمانان به معروف امر نکنند یا در برابر اعمال ناپسند و منکر سکوت نمایند و از آن نهی نکنند، گناه بزرگی مرتکب شده‌اند. امر به نیکی‌ها و نهی از بدی‌ها، علاوه بر اینکه واجب شرعی است، نوعی عبادت نیز محسوب می‌‌شود. بنابراین کسانی که به این امر مهم مبادرت می‌ورزند، باید مانند عبادت‌های دیگر نیت خود را خالص کنند.

برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر، هم به عقل استدلال و هم از نقل استنباط شده است.

1. دلیل عقلی: امر به معروف و نهی از منکر از روشن ترین راه‌های هدایت انسان است و از باب قاعده لطف (نزدیک ساختن بندگان به طاعت و دور ساختن آنان از معصیت از سر لطف) انجام دادن آن بر همه لازم است.
2. دلیل نقلی: در برخی آیات، به ویژه در ضمن قصص قرآنی بدون تصریح به واژه معروف یا منکر، مصادیقی از امر به معروف و نهی از منکر آمده است: ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾. محتوای این آیات بر لزوم امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی و نکوهش و هلاکت امت‌های پیشین بر اثر ترک این دو فریضه دلالت دارد. فقیهان برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر بیشتر به این نوع از آیات استدلال کرده‌اند. برخی نزول آیات قرآن را در تشریع امر به معروف و نهی از منکر دارای سیر تدریجی می‌دانند؛ یعنی در مرحلۀ نخست به تشویق آن پرداخته، سپس سرنوشت شوم ترک این دو کار را یادآور شده، در مرحله بعد آن دو را واجب کرده و در نهایت عمل به آن دو را صفت لازم مؤمنان دانسته است. البته، فقها مسئلۀ وجوب امر به معروف و نهی از منکر را ذیل آیه ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ نیز طرح کرده‌اند. وجوب امر به معروف و نهی از منکر، از محتوای آیه به خصوص بر اساس «لام» به کار رفته در آن، فهیمده می‌‌شود. البته، در اینکه وجوب استفاده شده از آن، وجوب کفایی است و یا وجوب عینی اختلاف نظر وجود دارد.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر، شرایطی بیان شده است که عبارت‌اند از:

1. شناخت معروف و منکر: ائمه اطهار (ع) فرموده‌اند شخص نادان، امر به معروف و نهی از منکر نکند زیرا آنچه را ضایع می‌کند بیش از چیزی است که اصلاح می‌کند. برخی فقها با تمسک به اطلاق آیات و روایات و نیز تأکید موجود در این ادله گفته‌اند: شناخت معروف و منکر واجب است و کسی که بر اثر عدم آگاهی از معروف و منکر نمی‌تواند امر به معروف و نهی از منکر کند گناهکار است. این گروه از فقها اصطلاحاً شناخت معروف و منکر را شرط واجب دانسته‌اند (مانند شرط طهارت برای نماز)؛ از این رو، تحصیل و به دست آوردن این شرط (شناخت معروف و منکر) واجب است. ولی بیشتر فقها آن را شرط وجوب دانسته و کسب آن را واجب نمی‌دانند.
2. احتمال تأثیر در گناهکار: اگر کسی کوچک‌ترین احتمال در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر را بدهد، ادای این وظیفۀ مهم بر او واجب می‌شود. بر این اساس، اگر فرد احتمال تأثیر در گناهکار را ندهد، بر او امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست و از سوی دیگر، اگر کسی کوچک‌ترین احتمال در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر را بدهد، ادای این وظیفۀ مهم بر او واجب می‌شود. البته، فقیهان این نکته را یادآور شده‌اند که ممکن است در مواردی امر به معروف و نهی از منکر بر مخاطب تأثیر نداشته باشد؛ ولی آثار جانبی دیگری همچون آشکار شدن بدعت‌ها و پیشگیری از مشتبه شدن معروف و منکر داشته باشد که در این صورت نیز باید حقیقت را آشکار کرد و سکوت و کتمان جایز نیست.
3. اصرار انجام دهندۀ منکر بر کار خود: اگر فرد گناهکار بر گناه خود اصراری نداشته باشد، انجام این فریضه از انسان ساقط می‌‌گردد.
4. عدم ترتب مَفسده‌ای همچون ضرر مالی و جانی بر انجام این فریضه: هر چند نظر مشهور فقیهان این است که در صورت ترس از زیان مالی و جانی بر خود یا دیگران، وجوب ساقط می‌گردد، اما در عین حال، اگر معروف یا منکر از مسائلی باشد که مورد اهمیت و تأکید زیاد خداوند است، این شرط موجب ساقط شدن امر به معروف و نهی از منکر نمی‌شود.
5. عادل بودن آمر و ناهی: خود آمر و ناهی باید واجبات را انجام دهد و از محرمات بپرهیزد. برای لزوم این شرط افزون بر روایات، به شماری از آیات نیز استدلال شده است؛ از جمله آیاتی که به نکوهش کسانی پرداخته که دیگران را به نیکی فرا می‌خوانند؛ ولی خویشتن را فراموش کرده و به گفته خود عمل نمی‌کنند: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ﴾؛ ولی فقها و مفسران این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند بر مرتکب منکر نیز واجب است از منکر نهی کند و در حقیقت بر عهده او دو واجب است: یکی ترک ارتکاب حرام و دیگری نهی از منکر و با ترک یک واجب، واجب دیگر از او برداشته نمی‌شود.
6. علنی انجام دادن منکر: برخی دیگر، شرط دیگری را اضافه کردند که عملمنکر بر نهی کننده، بدون تفحص و تجسس، ظاهر و آشکار باشد و الا واجب نیست و تجسس در آن روا نیست.

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به تناسب موقعیت گناه و شرایط گناهکار و تعداد ارتکاب گناه، مراتبی دارد. به طور کلی می‌‌توان گفت این دو فریضه دارای مراتب سه‌گانۀ قلبی، زبانی و عملی است. از این مراحل به "انکار قلبی"، "انکار زبانی" و "انکار با دست" تعبیر می‌شود. همین مراحل در برخی روایات نیز آمده است. امام علی (ع) می‌فرماید: «کسی که کار زشت را نکوهیده دارد و به دست و زبان و دل خود از آن اعراض کند، خصال نیکو را به کمال رسانیده و کسی که به زبان و دل انکارش کند نه به دست، دو خصلت از خصال نیکو را داراست که یک خصلت را ضایع گذاشته و کسی که فقط به دل انکار کند، نه به دست و زبان، دو خصلت را که شریف‌‌ترند، تباه کرده و کسی که منکر را نه به زبان انکار کند و نه به دست و نه به دل، مرده‌ای است در میان زندگان». در روایتی دیگر، امام باقر (ع) فرمود: «با دل‌های خود منکر را ناخوش دارید و با زبان‌های خود از آن باز دارید و با دست خود بر پیشانی کسانی که مرتکب آن می‌شوند بکوبید و در راه خدا از سرزنش هیچ‌کس بیم نداشته باشید». در نتیجه، این فریضه دارای سه مرتبه است، که عبارت‌اند از:

1. انکار قلبی: در تفسیرِ انکار قلبی سه نظر وجود دارد: اعتقاد به وجوب واجبات و حرمت محرمات؛ راضی نبودن به گناه؛ اظهار کراهت قلبی از گناه. به نظر می‌رسد دو تفسیر نخست نمی‌تواند از مصادیق حقیقی امر و نهی به شمار آید، بلکه هر دو از امور قلبی و در جای خود لازم است، ولی در آن هیچ‌گونه اظهار نارضایتی نیست، برخلافِ تفسیر سوم که کراهت قلبی به‌گونه‌ای ابراز می‌شود و می‌توان گفت ‌طلبی محقق شده و از مراتب امر به معروف و نهی از منکر به شمار می‌‌آید. مفسران در خصوص انکار قلبی تأکید کرده‌اند اگر کسی راضی به عمل ناپسند گناهکار باشد خود از جمله گناهکاران به شمار می‌رود.
2. انکار زبانی: ممکن است فردی که مرتکب گناهی می‌شود در اثر جهالت یا تحت تأثیر محیط اطراف قرار گرفته باشد، بنابراین چنین شخصی نیاز به راهنمایی و ارشاد دارد. بدیهی است زبان نرم و مهربانی با فرد گناهکار در این مرحله کارساز است.
3. انکار عملی: مرحلۀ پایانی امر به معروف و نهی از منکر خودش شامل مراتب بازداشتن به قهر و تسلط، تهدید و ترساندن، زدن با دست و پا بدون سلاح، مجروح کردن با بعضی سلاح‌ها می‌‌گردد. البته، با توجه به وضعیت کنونی جوامع اسلامی و برای جلوگیری از هرج و مرج، اجرای مراحل پایانی به عهده نیروی انتظامی واگذار و متوقف بر حکم قاضی است.

چند نکته:

1. هریک از مراتب سه گانه، دارای درجاتی است؛ مثلاً می‌توان مرحلۀ نخست را با نگاه، اشاره، درهم‌کشیدن چهره، رویگردانی و دوری ادا کرد.
2. نکته مهم دیگر آن است که در مراتب امر به معروف و نهی از منکر جایز نیست با احتمال حاصل شدن مقصود از مرتبه پایین به مرتبه بالاتر رفت.
3. در انجام مراحل عملی این مهم نباید ترسید و به خاطر وحشت و رعب و قدرت طرف مقابل، انجام این وظیفه تعطیل نمی‌شود.

گستره امر به معروف و نهی از منکر

از مباحثی که در منابع کلامی و فقهی بحث شده، گستره معروف و منکر است. اینکه مصداق معروف و منکر آیا صرفا شامل واجبات و محرمات می‌‌شود، یا علاوه بر آن مستحبات و مکروهات را نیز در بر می‌‌گیرد، مورد اختلاف است. البته در شمول معروف و منکر بر واجب و حرام تردیدی نیست و صرفاً در شمول آن بر مستحب و مکروه اختلاف است؛ بسیاری مانند زمخشری، طوسی و محقق حلی فقط مفهوم معروف را توسعه داده و اشتمال منکر بر مکروه را نپذیرفته‌اند و در عین حال برخی این توسعه را در هر دو مفهوم پذیرفته و معروف را شامل واجب و مستحب و منکر را شامل حرام و مکروه دانسته‌اند. البته در این صورت امر به مستحب و نهی از مکروه، مستحب است.

آداب امر به معروف و نهی از منکر

در منابع دینی، برای این فرضیۀ مهم آدابی در نظر بیان شده است که در صورت ملاحظه آنها، امر به معروف و نهی از منکر به شکل بهتری محقق خواهد شد و انجام آن از تأثیر بیشتری برخوردار خواهد بود. آدابی همچون:

1. شروع از خویشتن: چون در امر به معروف و نهی از منکر نوعی برتری لازم است، اگر آمر به معروف و ناهی از منکر خود ساخته نباشد، از نظر اخلاقی صلاحیت انجام دادن چنین کاری را ندارد و امر و نهی او صوری و بدون تأثیر جدی خواهد بود. از آیه ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ استفاده می‌‌شود التزام به اوامر و نواهی پیش از امر و نهی دیگران شرط عقلی است. برخی روایات نیز بر همین نکته تأکید کرده که شما باید ابتدا به خویشتن بپردازید، آنگاه دیگران را از گناه باز دارید. البته این‌گونه اوامر حمل بر استحباب شده است، زیرا وجوب امر به معروف و نهی از منکر و التزام به معروف و ترک منکر دو واجب مستقل است.
2. مقدم داشتن خویشان: برخی از آیۀ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ﴾ استفاده کرده‌اند که سزاوار است در امر به معروف و نهی از منکر از خانواده آغاز شود.
3. شکیبایی: لقمان در نصایح خود به فرزندش او را به برپا داشتن نماز و امر به معروف و نهی از منکر و شکیبایی در برابر مشکلات فرا می‌خواند: ﴿يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ﴾. بر پایه روایتی از علی (ع) مقصود صبر بر مشقت و مشکلاتی است که از امر به معروف و نهی از منکر ناشی می‌شود، زیرا ممکن است همان تهمت‌هایی که به پیامبران زدند، مانند جنون، سِحر، سفاهت و ضلالت به امر و نهی‌کنندگان نیز بزنند.
4. شفقت و مهربانی: هرگاه امر به معروف و نهی از منکر همراه با شفقت و از سر خیرخواهی باشد اثر بیشتری دارد.
5. پیشنهاد جایگزین منکر: در مواردی که نیازی انسان را به سوی منکر سوق داده وقتی از منکر نهی می‌شود مناسب است کار مباحی که می‌تواند نیاز او را برطرف سازد، به عنوان جایگزین منکر، معرفی شود، از همین‌رو هنگامی که حضرت لوط (ع) قوم خود را از کار ناشایست آنان نهی کرد، به آنان پیشنهاد داد تا با دختران او ازدواج کنند.
6. گفتار نیکو و نرم: شایسته است که امر به معروف و نهی از منکر با سخن نیکو باشد: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾؛ همچنین از آیه ﴿فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا﴾، لزوم ملایمت و نرمی در گفتار به هنگام امر به معروف و نهی از منکر استفاده شده است.

آثار امر به معروف و نهی از منکر

برای انجام امر به معروف و نهی از منکر آثاری بیان شده است مانند:

1. فلاح و رستگاری: آیۀ ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ آمران به معروف و ناهیان از منکر را اهل فلاح و رستگاری دانسته است؛ به بیان دیگر، در این آیه فلاح و رستگاری مؤمنان متوقف بر امر به معروف و نهی از منکر شده است.
2. بهترین امت بودن: از منظر قرآن کریم، کسب عنوان بهترین بودن برای امت اسلامی در گرو انجام امر به معروف و نهی از منکر است: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾. از همین‌رو از بعضی صحابه نقل شده است که هرکس می‌خواهد بهترین این امت باشد به شرط خدا که ایمان و امر به معروف و نهی از منکر است وفا کند.
3. نجات از عذاب: براساس آیۀ ﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾ که به داستان اصحاب سبت پرداخته، در مواجهه با منکر، کسانی از عذاب نجات می‌یابند که امر به معروف و نهی از منکر کنند. آیۀ ﴿فَلَوْ لَا كاَنَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُوْلُواْ بَقِيَّةٍ يَنهَْوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا قَلِيلًا مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ﴾ نیز بنی‌اسرائیل را نکوهش کرده که چرا در نسل‌های پیشین شما خردمندانی نبودند که مردم را از فساد باز دارند و سپس از نجات یافتن گروه اندکی از بنی‌اسرائیل که نهی از منکر می‌کردند خبر داده است.
4. پاداش اخروی: خداوند آمران به معروف و ناهیان از منکر را به دریافت اجر عظیم وعده داده است: ﴿إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾؛ همچنین خدا مؤمنان را به برخورداری از رحمت الهی و باغ‌های بهشت بشارت داده است: ﴿يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُوْلَئكَ سَيرَْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تجَْرِى مِن تحَْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ مَسَاكِنَ طَيِّبَةً فىِ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبرَُ ذَالِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.

آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر

در منابع دینی، برای ترک این دو واجب مهم، آثار زیانباری بیان شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌‌گردد:

1. تسلط حاکمان پست بر مؤمنان: یکی از پیامدهای مخرب ترک امر به معروف و نهی از منکر، مسلط شدن قدرت‌های فرومایه بر مؤمنان است. براساس آموزه‌های دینی، اگر امتی امر به معروف و نهی از منکر نداشته باشند، حاکمان پست بر آنها مسلط خواهند شد و از سوی دیگر، دعاهای آنان نیز مستجاب نمی‌گردد.
2. عامل انحطاط تمدن‌ها: همانطور که اجرای امر به معروف و نهی از منکر موجب وحدت و اتحاد مسلمین می‌‌شود، ترک آن نیز، موجب تفرقه و انحطاط مسلمین خواهد شد. از این رو در قرآن کریم سرنوشت اقوامی که از امر به معروف و نهی از منکر دست برداشته بودند آمده است و بر اساس آن، یکی از عوامل انحطاط تمدن‌ها را ترک امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرده است.
3. دوری از رحمت خداوند: مطابق آیه: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ... كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾، گروهی از بنی‌اسرائیل بر اثر ترک نهی از منکر، به زبان داوود و عیسی بن مریم لعنت شدند و به فرموده حضرت علی (ع)، خداوند امم پیشین را جز به سبب ترک امر به معروف و نهی از منکر لعن نکرد و از رحمت خود دور نساخت؛ خداوند سفیهانشان را به واسطه گناهان و دانشمندانشان را بر اثر ترک نهی از منکر لعن کرد.
4. شریک شدن در گناه: کسانی که در مقابل انجام منکر هیچ‌گونه واکنشی نشان ندهند مانند گناهکاران هستند که در گناه آنها شریک‌اند. مفسران ذیل آیۀ ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾ گفته‌اند ترک‌کننده نهی از منکر مانند کسی است که مرتکب منکر شود.
5. عذاب فراگیر: از دیگر پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر عذابی است که علاوه بر گناهکاران شامل تارکان امر به معروف و نهی از منکر نیز می‌شود: ﴿وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.

مسئولیت حکومت اسلامی در اجرای أمر به معروف و نهی از منکر

در کنار وظیفۀ عمومی مردم در انجام دادن این دو فریضه مهم، جامۀ عمل پوشاندن به مرتبۀ سوم امر به معروف و برخی از درجات این مرتبه، نیازمند قدرت، تشکیلات و حکومت است، زیرا اگر همۀ آحاد جامعه بدون اذن حاکم اسلامی به این مرحله عمل کنند برخوردهای اجتماعی موجب هرج و مرج شده و نظم و امنیت جامعۀ اسلامی خدشه‌دار می‌شود، بنابراین، جامعه نیازمند تشکیلاتی مقتدر است که صلاحیت قصاص و اجرای حدود و تعزیرات را داشته باشد. البته همچنان‌که آحاد جامعه وظیفه دارند به دو مرحله نخست (انکار قلبی و زبانی) قیام کنند، نسبت به ایجاد چنین تشکیلات قدرتمندی نیز وظیفه دارند.

از برخی آیات قرآنی نیز استفاده می‌شود که برخی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر بر عهده گروهی خاص است؛ از جمله اینکه، برخی فقها با تمسک به آیه ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾، تشکیل دادن حکومت اسلامی را بر آحاد مردم واجب دانسته‌اند؛ حکومتی که یکی از شئون آن اجرای برخی مراتب امر به معروف و نهی از منکر است؛ زیرا وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در این آیه بر عهدۀ جمعیتی ویژه نهاده شده است، با این حال خطاب در آیه متوجه همۀ مسلمانان است و همه وظیفه دارند در تشکیل چنین جمعیتی بکوشند. جالب توجه است که در اجرای وظیفۀ امر به معروف و نهی از منکر، از سوی حاکمان مسلمان در برخی از کشورهای اسلامی تشکیلاتی با عنوان "اداره حِسْبه" تأسیس کرده‌اند. این تشکیلات، نظارت و بازرسی و ارشاد و هدایت مردم در جامعۀ اسلامی را بر عهده داشته و آنها را در امور اجتماعی به رعایت موازین اسلامی و عدل و انصاف دعوت کرده و از منکر و حرام و ستم به دیگران باز می‌داشته است. در صدر اسلام این وظیفه را خلفا شخصاً بر عهده داشتند، چنانکه بر پایۀ روایتی علی (ع) هر بامداد از دارالحکومه بیرون می‌آمد و در بازارهای کوفه بازرگانان و فروشندگان را به بردباری، گشاده‌رویی و انصاف فرا می‌خواند و آنان را از سوگند، دروغ، ستم و کم‌فروشی باز می‌داشت.

متکلمان و امر به معروف و نهی از منکر

با توجه به تأکید قرآن و سنت درباره امر به معروف و نهی از منکر، از زمان‌های دور مفسران، محدثان، فقیهان، عالمان اخلاق و اکثر متکلمان اسلامی در کتاب‌های مستقل یا باب جداگانه درباره آن دو بحث کرده‌اند.

امر به معروف و نهی از منکر که برخی از آن به حسبه تعبیر کرده‌اند، از ضروریات دین اسلام، برترین فریضه، ضامن اجرای سایر واجبات، معیار ایمان و نفاق: ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ و ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، فلسفه بعثت انبیاء، غایت دین و... است.

امر به معروف و نهی از منکر از مسائل فقهی و اخلاقی است، نه کلامی؛ زیرا مربوط به افعال بشر است، نه افعال الهی، با این حال متکلمان نیز از دیر زمان به بررسی آن پرداخته‌اند. اهتمام به این مسئله نخست توسط خوارج و سپس معتزله صورت گرفتو اکثر متکلمان مذاهب دیگر به پیروی از معتزله در کتاب‌های کلامی خویش از آن دو سخن به میان آوردند.

اگر چه دلیل طرح این مسئله در علم کلام دقیقاً روشن نیست، ولی وجوه زیر در این باره درخور توجه است:

1. امر به معروف و نهی از منکر در بازدارندگی از معصیت و عدم توجه به آن دو در اخلال به واجب شبیه توبه است و بحث توبه هم در زیر مجموعه مباحث معاد مطرح می‌‌شود.
2. امر به معروف و نهی از منکر نسبت به انجام معروف و ترک منکر لطف است و لطف هم طبق نظر عدلیه بر خدا واجب است.
3. امر به معروف و نهی از منکر با اصل کلامی امامت در ارتباط است؛ زیرا بعضی از مراتب آن دو از وظایف اختصاصی امام است.

به عقیده معتزله هر کس توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر را قبول نداشته باشد علاوه بر این که معتزلی نخواهد بود یا کافر است یا فاسق یا خطاکار!. وجوب امر به معروف و نهی از منکر با وجود شرایط مورد اجماع مذاهب اسلامی استاختلاف تنها در دلیل وجوب آن دو است.

برخی از متکلمان امامیه، مانند سید مرتضی، شیخ طوسی در یکی از اقوالش، خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی و حکیم لاهیجی و نیز عده‌ای از متکلمان معتزله نظیر ابوهاشم جبائی و قاضی عبد الجبار، می‌‌گویند: دلیل واجب بودن امر به معروف و نهی از منکر جز در مورد دفع از خود تنها نقل (آیات و روایات) است.

به عقیده ایشان اگر عقل بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت می‌‌کرد بر خداوند نیز واجب بود، چون هر واجب عقلی بر همه کسانی که ملاک وجوب را دارا باشند، واجب خواهد بود، و اگر بر خداوند واجب بود، از آنجا که خداوند ترک واجب نمی‌کند، کارهای معروف واقع می‌‌شد و منکرات واقع نمی‌شدند و این، بر خلاف واقع است.

برخی دیگر عقیده دارند علاوه بر شرع، عقل هم بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت می‌‌کند؛ زیرا لطف است و لطف هم عقلا واجب می‌‌باشد و نیز معنای وجوب بر خدا این نیست که انسان بدون اختیار، کارهای خوب را انجام دهد و از کارهای زشت دوری کند بلکه لازمه وجوب عقلی آن این است که خداوند آن را بر مکلفان واجب گرداند.

به اعتقاد عده‌ای از متکلمان، همه امر به معروف‌ها و نهی از منکرها، هر چند شرایط موجود باشد واجب نیستند، بلکه امر به واجب و نهی از حرام واجب و امر به مستحب و نهی از مکروه مستحب می‌‌باشد.

ولی اکثر متکلمان عدلیه، می‌‌گویند: چون همه منکرات قبیح است هرگونه نهی از منکری واجب است و نهی از منکر مستحب وجود ندارد، ولی امر به معروف به واجب و مستحب تقسیم می‌‌شود.

برخی، معروف را با واجب و منکر را با حرام یکی دانسته‌اند؛ لذا امر به معروف و نهی از منکر را واجب می‌‌دانند؛ به عقیده این گروه کار مستحب و مکروه اساساً معروف و منکر نیست. در هر صورت وجوب امر به معروف ونهی از منکر دارای شرایط زیر است:

1. آمر به معروف و ناهی از منکر، معروف و منکر را بشناسد. برخی از متکلمان اشاعره علاوه بر شناخت معروف و منکر، آگاهی از وجه وجوب را نیز شرط می‌‌دانند تا مکلف با همان وجه نیت نموده و تکلیف را انجام دهد؛ مثلاً بداند که امر به معروف و نهی از منکر واجب معین است یا مخیر، مضیق است یا موسع، عینی است یا کفایی. عده ای علم به معروف و منکر را شرط واجب و عمل دانسته‌اند، نه وجوب.
2. تأثیر امر و نهی، در انجام معروف و ترک منکر معلوم یا محتمل باشد اگر امر و نهی بی‌تأثیر باشد هر چند واجب نیست، ولی در حسن آن اختلاف است.
3. امر به معروف و نهی از منکر مفسده و فتنه و خوف بر جان و مال به دنبال نداشته باشد.
4. اگر نهی از منکر نشود منکر ادامه پیدا کند.
5. باعث تجسس در رفتار دیگران نشود.

با وجود شرایط یاد شده به عقیده اکثر متکلمان و فقیهان، امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است؛ زیرا هدف از آن، انجام معروف و از میان رفتن منکر است. اگر این هدف به وسیله عده‌ای تأمین شود، دیگران در این زمینه تکلیفی ندارند.

برخی با توجه به آیه ۷۱ سوره توبه: وجوب امر به معروف و نهی از منکر را عینی می‌‌دانند.

در امر به معروف و نهی از منکر باید مراتب آن رعایت شود و به قاعده الأیسر فالأیسر و الأسهل فالاسهل عمل شود؛ زیرا هدف از آن، رواج معروف و از میان رفتن منکر است. اگر هدف مزبور با نصیحت دلسوزانه و بدون خشونت تأمین شود، به لحاظ عقل و نقل، پرخاشگری و خشونت جایز نیست.

برخی از علمای امامیه، بعضی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر، مانند: زدن، کشتن، جهاد ابتدایی، اقامه حدود و تصدی منصب قضا را از وظایف اختصاصی امام عادل و نایب او می‌‌دانند. برخی دیگر، موارد یاد شده را از وظایف ویژه امام نمی‌دانند.

عده‌ای از متکلمان اهل سنت می‌‌گویند: اگر امر به معروف و نهی از منکر نیازمند حمل اسلحه یا قتل باشد وظیفه سلطان است و نیز اگر منوط به اجتهاد باشد وظیفه مجتهد است.

قاضی عبدالجبار معتزلی موارد زیر را از وظایف ویژه امام می‌‌شمارد: اقامه حدود، حفظ کیان اسلام، استحکام مرزها، تجهیز سپاه، عهده داری منصب قضا و إمارت و مانند اینها تفصیل این مطالب را باید در کتاب‌های فقهی جست و جو کرد.

بر عدم وجوب امر به معروف و نهی از منکر گاهی به آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ﴾؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! مراقب خود باشید هنگامی که شما هدایت یافتید گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند و آیه ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ﴾؛ در قبول دین اکراهی نیست زیرا راه درست از راه منحرف آشکار شده است استدلال شده است، ولی این سخن نادرست است؛ زیرا مفاد آیه نخست این است که مؤمنان به گناه گنهکاران مؤاخذه نمی‌شوند، هر کس پاسخگوی رفتار خویش است و از سوی دیگر گمراهی و گناه دیگران و آلودگی محیط، نباید در مؤمنان مؤثر باشد و ایشان را از تهذیب نفس و جهاد در راه خدا و اطاعت از دستورهای او باز دارد. امر به معروف ونهی از منکر از مهم‌ترین جهادها و اطاعت از دستورهای خداوند و تهذیب نفس است. بنابراین آیه مورد بحث نه تنها با وجوب امر به معروف و نهی از منکر مخالفت ندارد، که آن را تأیید می‌‌کند.

احتمال دارد آیه ناظر به زمانی باشد که شرایط امر به معروف و نهی از منکر مانند احتمال تأثیر و نبودن مفسده فراهم نباشد. در برخی احادیث هم به این احتمال اشاره شده است.

آیه نفی اکراه هم، خبر از یک واقعیت می‌‌دهد و آن این که چون دین از امور اعتقادی و قلبی است، نمی‌شود به زور بر کسی تحمیل کرد، اساساً امور قلبی اکراه پذیر نیست افزون بر این که امر و نهی همواره، همراه با زور و اجبار نیست. برخی نیز معتقدند آیه ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ﴾ به وسیله آیات قتال و جهاد، نسخ شده است.

پاسخ به برخی شبهات

1. شبهۀ اول: امر به معروف و نهی از منکر مداخله در حریم خصوصی افراد و سلب آزادی انسان است. در پاسخ گفته شده است رفتارها و اعتقادات افراد انواع مختلفی دارد به طور مثال، در مواردی، باورها و رفتارهای فرد کاملاً شخصی است و به هیچ‌وجه جنبه اجتماعی ندارد؛ مانند اینکه فرد در منزل شخصی خود، نوع خاصی غذا می‌خورد یا لباس می‌پوشد. در این صورت راهی برای ورود به این ساحت وجود ندارد و هرگونه ورود، مصداق تجسس و در نتیجه تحقق نهی الهی (لا تجسسوا) خواهد بود. اما در برخی موارد، عمل جنبه عمومی پیدا می‌کند که اثرات آن از محدوده خود فرد فراتر رفته و شامل سایرین می‌‌شود. حال اگر آن اثرات و نتایج برخلاف موازین شرعی و یا عرف جامعه باشد دراین صورت عکس‌العمل در مقابل آن، دخالت در امور شخصی نخواهد بود و وظیفه آن است که با ابزارهای دفاعی و منطقیِ تعبیه شده در دین، یعنی امر به معروف و نهی از منکر، با آن مقابله کرد. بنابراین، امر به معروف یا نهی از منکر دخالت در حریم خصوصی افراد نبوده و رواج این نگاه نادرست به معنای از بین بردن و یا قرار دادن مانع در ایجاد فضای عمومی برای انجام امر به معروف و نهی از منکر است.
2. شبهۀ دوم: برخی با تمسک به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ﴾ خیال کرده‌اند اگر شخصی مراقب خویش بوده و در جهت اصلاح خویش اقدام کند لازم نیست نگران عملکرد دیگر افراد جامعه باشد. حتی برخی گفته‌اند ظاهر آیه بر عدم وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد. لکن باید دانست در آیۀ مزبور سخن از هدایت است و انسان آنگاه هدایت یافته که به وظایف خویش از جمله امر به معروف و نهی از منکر عمل کرده باشد. البته در صورتی که به وظیفۀ خود عمل کند یا شرایط یا زمینه برای انجام دادن این تکلیف فراهم نباشد، گمراهی دیگران به او زیانی نمی‌زند، افزون بر این، آیه در مقام بیان این واقعیت است که مؤمنان باید در راهشان ثابت قدم باشند و گمراهی دیگران آنان را متزلزل نسازد، زیرا گمراهی آنان به مؤمنان ضرری نمی‌زند.

منابع

1. فصیحی، محمد حسین، مقاله «امر به معروف و نهی از منکر»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. خراسانی، علی، امر به معروف و نهی از منکر، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳
5. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
6. احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه
7. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم